​Багшын дурсалга

Манай Хэблэлэй байшанда Хурамхаан аймагай багшын ажалай ветеран Софья Тыхеевна Содно­мова ерэжэ, өөрынгөө һурагшад тухай хөөрэжэ үгэбэ. Багшын омогорхол - шабинарынь гэлсэ­дэгшье һаа, өөр тухайнь хөөрэхэ гэжэ шиидэбэбди.

Софья Тыхеевна Буря­адай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй таһаг дүүргээд, 1968 ондо Хурамхаан ай­магай Аргата нютаг баг­шалхаяа ерэһэн юм. Тэрэ гэһээр 40 жэлэй туршада энэл һургуулидаа буряад хэлэ заагаа. Энэ нютагта ха­дамда гаража, гэр бүлөөрөө түбхинэжэ, гурбан хүүгэдые хүн болгожо, хүл дээрэнь та­бяал даа.

Багшанарта эгээл һайнаар, эгээл дүтөөр түрүүшынь шабинар сэдь­хэлдэнь хадуугдадаг.

- Тэрэ үедэ һурагшад ондоо байгаа даа. Бүхы юумэ үрдидэг, гэрэй ажал хэхэ, һургуулидаа эрхи­мээр һураха, тамирай, һуралсалай, соёлой тала­ар харалга, мүрысөөнүүдтэ хабаадаха. Мүн тон ехээр түрэл колхоздоо туһалдаг байгаа. Түл абалгын үедэ, ургаса хуряалгада, зундаа үбһэндэ туһалха, мал харю­улха, хониной нооһо хай­шалха гээд лэ, томо ажахын барагдахагүй ажалда ябал­садаг лэ байгаа даа. Ажалда эсээбди гэхэгүй, дары түргэн ажалаа бүтээгээд, наадаха, дуулаха, хатарха, тамирай мүрысөөнүүдтэ хабаадаха. Амаралтын үдэрнүүдтэ за­абол малшадай заимкада ошожо хамһалсадаг бэлэй, ямаршье бэрхэ үхибүүд һэм даа, - гэжэ Софья Тыхеевна дурсана.

Хара ажалда багаһаа дүршэһэн тула ажабай­далдаа хүшэр ажалһаа сухарихагүй, ажалдаа шам­бай, шандааһатай хүнүүд бо­лоо гүб даа. Эдэ һурагшадынь мүнөө нютагтаа, аймагтаа, Буряад Уластаа хүндэтэй, ажалша бэрхэ хүнүүд болон­хой, тэдэнэй нэгэн Светлана Аюшина-Ошорова иигэжэ багша тухайгаа хөөрэнэ:

- Манай багша би­дэниие түрэл хэлэндээ тон нарин хандасатайга­ар хүмүүжүүлээ. Хэшээл бүхэндэ “Уран найруулгын минута” гэжэ хэдэг һэн. Эндэ хүн бүхэмнай дүрбэн мүртэй шүлэгүүдые зохёодог бай­гаа. Тиигэжэ үхибүүд шүлэг зохёожо туршадаг һэн. Ми­нии хажууда Дамба Хобраков һуугаад, өөртөө зохёогоод, үшөө минии түлөө бэшэдэг һэн. Теэд багшамнай хэн бэ­шээб гэжэ ойлгожол бай­гаа ааб даа, - гэжэ Светлана Алексеевна энеэн хөөрэнэ.

Дамба Хобраков балшар бага наһанһаа шүлэг бэшэ­дэг байһан, мүнөө мэдээжэ уран зохёолшо болонхой, эрхим бэрхэ буряад хэлэнэй багша юм.

Үхибүүдэйнгээ бэшэһэн туршалгануудые суглуулжа, Софья Тыхеевна альбом гар­гадаг байгаа. Һүүлдэнь тэ­рэнээ һургуулиин дэргэдэхи музейдэ хадагалуулһан юм.

- Энэ ажал минии урда тээ хүдэлһэн буряад хэлэ­нэй бэлигтэй багша Ари­адна Раднаевна Харпугаева эхилһэн байгаа. Тэрэ намда үхибүүдэй туршалгануудые суглуулжа, уран шүлэгтэ, уран зохёолдо һургажа бай­хыемни захиһан юм, - гэжэ Софья Тыхеевна хөөрэнэ.

Аргатын һургуулида бэ­лигтэй олон үхибүүд һураал даа. Иимэ багшатай байха­даа, хэншье һаа шүлэг бэшэ­хэ гэжэ һанамаар.

- Үхибүүд бултал шүлэг бэшэхые оролдодог һэн. Уран һайнаар, удхатай шүлэгүүдые Василий Бал­данов бэшэдэг бэлэй. Теэд тэрэмнай сагһаа урид алтан дэлхэйһээ халин ошоһон юм. Дамба Хобраков бэрхэ ира­гуу найрагша, хамта хэдэн жэлдэ багшалаабди. Чернин Цыремпилов һайнаар шүлэг бэшэдэг һэн. Мүнөө Хурам­хаанай дунда һургуулиин за­хиралаар ажалладаг, - гэжэ Софья Тыхеевна хөөрэнэ.

Һургуулиингаа 100 жэлэй ойн баярта Аргатын багша­нар, һурагшад, нютагаархин бэлэдхэлэй хүдэлмэри ябу­улжа байна.

ТҮҮХЫН БАРИМТАНУУДҺАА

Октябриин Агууехэ хубисхалай үедэ хаа-хаанагүй һургуулинууд нээгдэжэ, эрдэм номдо бүхы зон һураха аргатай болоһон гээшэ ааб даа. Хурам­хаан аймагай Аргата нютагта энэл жэлдэ эгээл түрүүшын һургуули Хара модон гэһэн газарта багахан модон гэр соо нээгдэһэн юм. Нютагай үхибүүдые эндэ Будаев Гарма Бурзаевич, Эрдэни Аюшин, Балдаков Егор Иосифович, Хытыреев Захар Иннокентьевич бо­лон бусад багшанар үзэг бэшэгтэ һургажа, ээлжээлэн ажаллаһан юм.

1920-ёод онуудта эхин шатын һургуули нээгдэжэ, Бар­гажанай дасанай габжа лама Цэдэб Очиров түрүүшын баг­ша болоһон юм. Тэрэ лама Ургада – Улаан-Баатарта эрдэм шудалһан байгаа. Үгытэйшүүлэй үхибүүдые гэгээрүүлхэ зорилготой тэрэ үеын сэхээтэн Хара хушуунай Аюрза­наева Юмжирма, Сасандайн Гатапов Самба – Дагба, Дээ­дэ Аргатын Зургалов Хубрак, Хара модоной Шалданова Намжил, Баруун Шарталай Доржиев Мундугун, Загатха­най А. Уртюбаев болон бусад нютаг газарнуудаа хубаажа, үхибүүдые һургадаг һэн. Хара модоной сомоной түб Бу­лаг һууринда Захар Хытыреев энэ нютагай гэгээрүүлэгшэ Нима Цыбиковэйдэ байрлажа, хүн зониие үзэг бэшэгтэ һургаһан.

Шарталай һургуулида элдэб жэлнүүдтэ Захар Хыты­реев, Гарма Будаин, Нима Дашиев болон бусад ажаллаа. Тэдэ жэлнүүдтэ Аргатада байгуулагдаһан эхин шатын һургуулида Малков, Бато-Мунхэ Шагдуржапов, Монто Очиров, Мария Амбросимова болонюундэ шухалаб гэхэдэ, тэрэ сагта арад зониие гэгээрүүлхэ, эр­дэм номдо һургаха гээшэ тон хүндэтэй, харюусалгатай хэрэг байгаа ха юм даа.

1920 ондо Онёон Гармын хүтэлбэри доро һургуули 2-3 жэлэй туршада баригдажа, 1922 ондо Хобраков Монгол Арсалановичай ударидалга доро дүүргэгдэһэн юм.

Эндэ түрүүшын багшаар Будаин Аюрзан Будаевич, Алла нютагай Жамбал Пасуевич Ринчинов, Бодоной Кап­судин багша, М. Очиров, Малков багша, Захар Хытыреев гэгшэд ажаллаа.

Удаадахи жэлнүүдтэ Аргатын эхин шатын һургуулида Нима Цоктоев, Очир Раднаев, Ольга Балданова, Гурдарма Дамбаев, Юмжир Аюрзанаева, Жамбал Раднаев, Цырем­пил Будаев, Дамдин Очиров, Рабжин Тэлин, Ольга Багада­ева болон бусад багшалаа.

1939 он хүрэтэр энэ һургуулида дүтын колхозуудай олон хүбүүд, басагад һуража гараад, саашадаа хүдөө ажа­хын, эрдэм һуралсалай, соёлой эрхим мэргэжэлтэд, сэрэ­гэй алба хаагшад болоһон юм.

1939 оной сентябрь һарада Буряад-Монгол АССР-эй за­саг түрын тогтоолоор Аргатын эхин шатын һургуулиин үндэһэн дээрэ долоон жэлэй һургуули байгуулагдаа. Тэрэ һургуулиин захиралаар “Хүндэлэлэй тэмдэг” орденой ка­валер Нима Цоктоев, орлогшоорнь Аюрзан Будаин томи­логдоо бэлэй.

Аргатын һургуулида элдэб үедэ олон жэлдэ ажаллаһан багшанар гэбэл: РСФСР-эй болон Буряадай АССР-эй га­бьяата багша Занабазар Сажинович Сажинов, Бадма Аральжуевич Шоботкин, Санжи Маланович Бухаев, Вла­димир Петухов, Даба Доржиевич Баторов, Очир болон Жамбал Раднаевууд, Гурдарма Эрдынеевич Дамбаев, Нима Буянтуевич, Валентин Буянтуевич Хышиктуеву­уд, Ариадна Раднаевна Харпухаева, Доржо Санжиевич Цыбиков, Дамдин Очирович Очиров болон бусад. Эдэнэр эрмэлзэл дүүрэн ажалаараа арад зоной эрдэм гэгээрэлэй хэрэгтэ тон ехэ хубитаяа оруулһан, ёһотойл дээдэ зэргын багшанар гээшэ.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай гал дүлэтэ жэлнүүдтэ Аргатын һургуулиин багшанар болон һурагшад дайнда эрэлхэгээр дайлалдаа юм. Багшанар Д.Д. Баторов, Д.С. Цыбиков, Д.Г. Ламажапов, С. М. Бухаев, Д.Д. Очиров, В. Петухов, һургуули дүүргэгшэд Даши Шал­банов, Түмэнбаяр Будаин, Жамбал Бальжинимаев, Д. Цы­рендылыков, Д. Шагжин, Ламажаб Лосолов, Донгид Гын­денов, Радна Доржиев болон бусад байлдаанай талмай дээрэ баатарай үхэлөөр алдалан унаа.

1954 ондо Аргатын долоон жэлэй һургуули дунда һургуули болгогдоо һэн. Энэ үедэ һургуулиин захира­лаар Буряад Уласай габьяата багша, РСФСР-эй, СССР-эй арадай гэгээрэлэй отличник Валентин Буянтуевич Хы­шиктуев хүдэлһэн байха юм. Энэ багша бүхы наһаяа, ажал хэрэгээ, хүсэ шадалаа Аргатын һургуулиин хүгжэлтын хэрэгтэ зорюулжа, һургуули аймагай эгээл эрхимүүдэй тоодо ороһон гээшэ. 1963 ондо Аргатын дунда һургуули үйлэдбэриин талаар мэргэжэлдэ һургадаг болоо. 1964 ондо “трактороведение” гэһэн предмет шудалагдажа эхи­лээ.

1968 ондо һургуули шэнэ байшантай болоо һэн. 1985 ондо шэнэ түхэлэй хоёр дабхар байшантай боложо, хуу­шан байшанда эхин ангинууд түбхинөө.

1995 оной декабриин 5-да Аргатын дунда һургуулида Аюрзана Будаинай нэрэ олгогдоһон юм.

Удаадахи тоо баримтанууд һургуулиин хүгжэлтын ша­тануудые бүримүһэн гэршэлнэ. 1923 ондо тус һургуулида 20 хүн һурадаг байгаа, 1930 ондо 70-аад һурагшадта 6 багшанар заадаг һэн. 1940 ондо һургуулида 120 һурагшад һураа. 1950 ондо 280 һурагшадта 21 багша за­агаа. 1960 ондо Аргатын дунда һургуулида 490 һурагшад бүридхэгдэһэн байна, тэрэ үедэ 28 багшанар ажаллаа. 1980-яад онуудта тон олон һурагшад һурадаг байгаа, эдэ жэлнүүдтэ аяар 900-гаад һурагшад һургуули дүүргэжэ гараһан түүхэтэй. Һургуули һурагшадаараа омогорходог, һурагшад гээшэ һургуулидаа нэрэ соло асардаг ха юм даа. 1987 онһоо 2013 он хүрэтэр Аргатын дунда һургуули 25 һурагшад медальтайгаар дүүргэһэн байна, тэдэнэй доло­ониинь алтан медаль юм.