​Онсо уншасатай оршуулганууд

 Бэлигтэй сэтгүүлшэ, театр шэнжэлэгшэ Баирма ДАМ­БАРИНЧИНОВА (ДЫМБРЫ­ЛОВА) дэлхэйн арадуудай онтохонуудые оршуулдаг шунал­тай юм һэн. Эрхүүгэй гүрэнэй дэ­эдэ һургуули дүүргээд, “Буряад үнэн” сониндо ажаллаһан бэлэй. Сагһаа урид алтан дэлхэйтэй ха­хасан ошоһон хурса гуурһатай, хурдан бодолтой нүхэрэйнгөө олон ондоо арадуудай аман үгын дээжэһээ оршуулгануудые толил­хомнай.

Нанай арадай онтохонуудһаа

ШЭДИТЭ ЯРГАЙ

Урса гэрэй газаа Миисгэй Нохой хоёр хөөрэлдэжэ һууна ха.

- Үбэлэй саг гээшэ һүрхэй юумэн бэшэ даа, - гэжэ Нохойнь дуугарна. - Тундрадамнай эдеэншье хомор бо­лошонхой. Гэдэһэмни ходо үлдэнэ.

- Загаһа эдидэг һаа-а, - гэжэ Ми­исгэйнь шүлһөө залгина. - Эзэмнай хэлэхэдээ, загаһан эрьеһээ холо яба­шоо гэнэ һэн. Хайшаа ябашадаг юм. Мяа-у!..

Энэ үедэ урса гэрһээ эзэниинь гаража, загаһашалхаяа ябашаба. Үдэшэндөө тэрэ барагар шарайтай юумэ бусаад, хүгшэндөө хэлэнэ:

- Оройдоол нэгэ зулмагар Яр­гай баригдаа. Абалши даа, шанахаш. Миисгэй Нохой хоёртоо үгэлсөөрэй.

Хүгшэн галаа носоожо, тогоондоо уһа бусалгана. Тиигээд хурса хута­гаар Яргайгаа сэбэрлэхэ һанаатай, гартаа абан гэхэдэнь, тэрэнь хүнэй хэлээр дуугарба:

- Һөөe, урса гэрэй эхэ, намайе бү алыш! Хашарһыем хуулаад, ша­нахадашни хамаагүйл. Мүрэн соо үлэһэн хүүгэдыем хайрлажа, намайе һөөргэнь табииш даа!

Эзэн эхэнэр ехэтэ гайхаба - загаһантай хөөрэлдэжэ болохо юм гэжэ тэрэ ухаандаашье оруулаагүй бшуу. Теэд Яргайн хүүгэдые хайрлаһандаа тэрэнэй гуйлтые дүүргэбэ.

Тогоондоо загаһанай хашарһа дабһатайгаар хэжэ ерээд лэ, юунэй болохые хүлеэжэ һууна ха. Удангүй хабхаг дороһоонь пүлшэгэнөөн ду­улдажа, ухаангүй амтатай үнэр урса­арнь дүүрэн тарашаба.

Үбгэниинь орожо ерэхэдээ, агаар унхидаһан бэеэрээ:

- Гайтайхан Яргай гээшэб, - гэжэ гайхана, - ори гансахан юм аад лэ, тэ­бэри загаһанай хангалтайл!

Хүгшэниинь мэнэ һая бологшоёо хөөрөөд:

- Хабхагаашье үргэхэеэ айнаб. Үнэрынь, хари, амтатайл даа, - гэнэ.

- Муу юумэ хээгүй аад, юунһээнь айха юм? - гэжэ Үбгэн хэлээд, того­оной хабхаг абажархиба. Тиигээд гайхаһандаа хүгшэнөө ооглобо:

- Хашарһа хээб гээ һэн гүбши?! Ха­рыш, тогоогооршни дүүрэн загаһан лэ! Ёһоорхон шүлэн болонхойл!

Тэдэнэр одоошье садатараа эдеэл­бэ. Миисгэй Нохой хоёрыньшье садаа.

Тэрэ сагһаа хойшо Үбгэн ол­зотой, хэшэгтэй бусадаг болобо. Хүгшэниинь амтатай эдеэ буй­луулжа, булта садхалан, баяртай ажаһуудаг һэн ха.

*Яргай - лосось загаһан.

Армян арадай онтохонуудһаа

БОРБИЛОО ТАХЯА ХОЁР

Тиимэ ушар болоһон юм гү, үгы гү - нэгэтэ Борбилоо Тахяа хоёр уул­заад, һонин һорьмойгоо яаралгүйхэн хэлсэбэ ха. Борбилоо шулуун хашаа дээрэ hyyнa, Тахяань хашаагай һүүдэр талаар ябуултана.

- Шагналши, нүхэр! Газар шага­ажа, үбдэл сүбдэл түүжэ ябахашни хашартай болодоггүй юм гү? - гэжэ Борбилоонь асууна. - Ниидэжэшье шадахаа болёо хэбэртэйлши?

- Худалаар бү хэлэ! - гэжэ Тахяа гомдошобо. Тиигээд даляараа бии шадалаараа һэбижэ, хашаа дээрэ гараба. - Өөрөө намда хэлэл даа: дэбхэржэ, собхоржо ябахадаш ха­шартай болоногүй аал? Тахяагай гэртэ байдаг болыш! Тэбшэ соо opoohoн байха - тоншожол мэдэ, хамаяангүй! Магад, тахяагай шэнэ­эн болотороо таргалха ааламши... Нэгэтэ шүлэндэ ороходоошье бо­лохош даа, теэд хосорхо үдэр ганса гээшэ гүбэ...

Энэ үедэ һалхин шангаар үлеэбэ. Тахяа һабараараа хэдышье шагта­галдаа haa, доошоо ниидэжэ бууха баатай болобо. Борбилоо тиихэдэнь юунэйшье болоогүй юм мэтээр, ойро тойрон ниидэсэгээгээд, дахин хашаа дээрэ ерэжэ һуушана.

- Харана гүш, - гэжэ тэрэ Тахяа­да хандаба. - Бэеэр тарган, томошье haa, ажабайдалда гансал тэбшэдээ найдаад ябадаг юм байнаш. Нии­дэхэдээшье, шулуун ханада найда­жа газарһаа хобхороош. Харин би өөрынгөө далида найдадаг тула бэеэ мэдээд ябаха дүүрэн эрхэтэйб.

Тува арадай онтохонуудһаа

ҺОЙР БА ҺOHO НУГАҺАН

Үни галабта һэн ха. Һойр ба Һоно (эрэ) нугаһан хоёр суг ажаһуудаг юм һэн. Намарай ольбоной унаха тээшэ Һоно нугаһан дулаан орон руу ниидэ­жэ ошодог байгаа. Һойр оог хуугай табижа ябаад, хойноһоонь ниидэдэг һэн. Гашуун нулимса хүйтэн һалхин хоёрһоо Һойрой хоёр нюдэн хабдажа, улаан болошоо агша бэлэй. Тэрэниие хайрлаһан Һоно нугаһан хүзүүнэйнгээ хүхэ ногоон үдэнһөө ходолоод, дали дороһоонь зөөлэхэн бамбаахай үдэ гар­гажа, ханияа дулаалба ха. Тэрэ сагһаа хойшо Һойрой үдэ һодон эгээл Һоно нугаһанайхидал адли - хүзүүндээ хүхэ бойлторготой, дали дороо сагаан бамбаахайтай болоһон юм гэдэг.

Түүрэг арадай ябаган шогуудһаа

Ходжа Насреддинэй ушаралта ябадалнуудһаа

«ЮҺЭШЬЕ БОЛОГ ЛЭ ДАА!»

Нэгэтэ Ходжа юһэн сагаан жэжэ мүнгэ хэнһээшьеб абажа зүүдэлбэ. Тэрэ голоод, «Арба хүсөөгыт!» гэжэ хэнииешьеб халуунаар гуйжа байтараа һэришэбэ. Тиихэдээ альганайнгаа хооһон байхые харажархиба ха.

Ходжа угаа яаралтайгаар дахинаа нюдэеэ аниһан бэеэрээ гараа хонхойлгоод: «Зай, юһэшье болог лэ даа, хамаагүй!» гээ һэн ха.

ЗАЙГУУЛ ҺАМГАН

Ходжада нэгэтэ нэгэ хүн хэлэбэ ха: «Һамганайшни зайгуул гээшэнь ээ!».

«Тиимэшье зайгуул бэшэл даа, - гэжэ Ходжа харю­усана ха. - Хэрбээ тиимэ зайгуул юм һаа, гэртээ нэгэ­тэшье һаа зайжа орохо һэн бэзэ».

Хитад ябаган шогуудһаа

БЭЛЭГ

Дээдэ зиндаагай нэгэ хүндэ туһамаршадынь бэлэг бариха гэжэ шиидэбэ. Хулгана жэлдэ түрэһэн хадань сэбэр алтаар хулганын дүрсэ шудхуулаад, бэлэг бариба. Тэрэнь ёһотой хулга­нын зэргэ хэмжүүртэй һэн ха. Ноён магнайгаа хаха баярлаха зуураа иигэжэ захиба:

- Һаяар һамганайнгаа түрэһэн үдэр тэмдэглэ­хэб. Үхэр жэлтэйень бү мартаарайгты, зүү?

«АРҺЫЕНЬ ОЙЛГОД ГЭЭРЭЙ!»

Хатуу хяһуур зангаараа сууда гараһан нэгэ хүниие эреэн гүрөөһэн зуугаад, хүбшэ руу шэрэ­бэ ха. Тэрэниие хараһан хүбүүниинь номо һурша баряад, хойноһоонь хүсэжэ ошобо. Хүбшэеэ та­бихынь тэндэ эсэгынь хуугайлаан дуулдаба:

- Арһыень лэ ойлгод гээрэй! Сүмэрхэй арһаншни наймаан боложо үгэхэгүй!

ЗЭМЭГҮЙ ХУЛГАЙШАН

Нэгэтэ cap хулгайлһан хүн баригдаба ха. Тэрэ­нэй хүлдэ холууд углаад, хотын ехэ талмай дээрэ абаашажа, зоной үзэмжэдэ һуулгаба. Хулгайша­ниие урдань таниха байһан нэгэ хүн тэрэниие харажархёод гайхаба.

- Үгы, ямар зэмэ хэһэндэшни шамайе ии­гэжэ хэһээхэ болоо юм?

- Урагшагүйдөөлби даа, хайратамни! Энэ үглөөгүүр гудамжаар ябажа ябатарни, нэгэ ар­гамжа хэбтэжэ байгаа. Хэрэгтэйшье боложо ма­гад гээд лэ абаһан лэ бидаа.

- Тэрэнэйш түлөө холууд углаад, иишэнь аса­раа гээшэ гү?

- Теэд гай болоходоо, аргамжын нүгөө үзүүртэ сар уяатай байгаа ха юм!

Чечен арадай ябаган шогуудһаа

«ТИИГЭЭ ҺAA, ТИИШЭЭ, ҮГЫ ҺAA, ИИШЭЭ»

Нэгэтэ Чора шара будаагаар хайраһан булаша эдижэ ябана ха. Ябууд эдихэдээ, хахашаба. Энэ үедэ дайралдаһан танилынь:

- Хайшаа зорибош, Чора? - гэжэ асууна ха.

- Аман соохиёо залгижа шадаа haa, гэртээ, үгы haa, бурхандаа, - гэжэ Чора xapюycahaн юм гэдэг.

ЧОРЫН ШҮДЭ ЭМШЭЛҺЭН ТУХАЙ

Нэгэ haмгaн Чopоhoo асууба:

- Гурбадахи үдэрөө шүдэмни үбдөөд, hyyлгaнa, байлганагүй. Яал­тай гээшэб?

- Шандагыел бү дурдаарай, үбшэншни буураха даа.

Жэл үнгэphэн хойно Чора үнөөхи эхэнэртэеэ золгоод, шүдэн тухайнь hypaбa.

- Шүдэмни үбдэхэеэ үни бо­линхой. Зүгөөр үнөөхи шандагант­най тapxиhaaм гарахаяа болёод байна, - гэжэ тэрэ haмгaн хэлээ hэн ха.

БАХА ТУРЛААГ ХОЁР

Нэгэтэ зунай дулаахан үдэр Баха нуурай эрье дээрэ гараад, на­ранда игаажа хэбтэбэ ха. Тэрэни­ие эрье дээгүүр үнгэржэ ябаһан Турлааг саб шүүрэжэ абаад, нүгөө эрье тээшэ шэглэбэ. Турлааг Ба­хые гэдэһэнһээнь зуунхай, амаяа ангалзуулха зуураа Баха Турлаагта хэлэнэ ха:

- Юрэдөө, зүб хэлсэгшэ гү, али бу­руу гү - шамайе уг удамаараа дээгүүр түрэлтэй, шанга хоолойтой юм гэжэ...

- Зүб! - гэжэ өөрөөшье мэдэнгүй Турлааг хаагалжархёод, Бахые алда­жархиба.

«НУУРАА ТОЙРООД...»

Залуухан бэриеэ хадам эхэнь орын apha элдэхыень һуулгаба ха. Арһанайнгаа дундуурхииень элдэ­жэ, зөөлэхэн болгоод, захыень хатуу зандань орхижорхибо.

Хадам эжынь ажалыень сэгнэжэ үзэхэдөө, иигэжэ хэлэбэ:

- Хөөрхэймни, нуураа тойроод ябаагүй байналши. Тойроод үзэл даа.

Тэрэ үдэрһөө хойшо залуу бэри уһаяа зөөдэг нуураа тойроод яба­даг болошобо. Танилнуудайнь нэгэн һонирхобо:

- Ши энэ яахадаа нуурай эрьеэр ябадаг болошоо хүмши?

- Хадам эхэмни нуураа тойроногүйш гээ һэл даа. Тиигээд лэ ябажа байнаб, - гэжэ залуу бэри харюуса­ба.

Һонирхоошо хүн түрүүшээр гайхаһан аад, залуу бэри тухай иигэжэ бодобо: нэгэн гээ haa - ту­лама тэнэг, үгы haa - мэхэтэйхэн эхэнэр.

Баирма ДАМБАРИНЧИНОВАГАЙ (Дымбрыловагай) оршуулга.