​Гуурһаяа орхижо, гартаа буу барижа тэмсэгшэд

(Түгэсхэл. Эхиниинь 13-14 дугаарнуудай сониндо).

 Мүнхэ алдарта хүртэхэ хуби заяан

Испан эгээн мэдээжэ поэдүүдэй нэгэн, драматург, уран зурааша, ре­спубликын хэблэлэй ажал хүтэлэгшэ Рафаэль Альберти СССР-эй уран гуурһатантай үнинэй холбоотой һэн. Совет уран зохёолшодой түрүүшын хуралдаанда айлшаар уригдаһан түүхэтэй. Мадрид хамгаалагшадай нэгэн, фронтын хэблэл байгуулһан юм. Фашистнуудай илахада, тэрэ Аргентинэдэ хорохо баатай болоо бэлэй. 1950 ондо Эб найрамдалай бүхэдэлхэйн конгрессэй ажалда хабаадаа һэн. “Арадуудай хоорондо эб найрамдал бэхижүүлгын түлөө” Уласхоорондын Ленинскэ шангай лауреат (1964). Генерал Франкогой 1975 ондо наһа бараһанай һүүлээр фашис журамайнь һалахада, Эхэ орондоо бусаһан юм. Дайнай үедэ зохёоһон шүлэгүүдэйнь нэгэн танай анхаралда.

Табадахи полкын сэрэгшэб

“Үглөөдэр түрэһэн гэрээ орхихомни,

таряалангаа, дүнэн сараа орхихом”.

“Ухайш даа! Хэн болохобши, хэлыш?”

“Табадахи полкын сэрэгшэ.

Үндэр уула, үргэн дайдые

уһагүй тэсэжэ гарахаб,

урма баяр, алдар соло хүлеэнэ

Табадахи полкын сэрэгшые!”

(Т.Самбялова буряадшалба).

Испан арадай олон хүбүүд, баса­гад СССР- тэ ерэжэ, шэнэ Эхэ орон­тойгоо хуби заяагаа холбоһон бай­на. Эндэшье удангүй соробхилһон агууехэ дайнай гал дүлэндэ орожо, эрэлхэг сэрэгшэ абари зангаа, үндэр һүр һүлдэеэ харуулаа бэлэй.

Долорес Ибарруриин хүбүүн, Ру­бен Руис Ибаррури, СССР-эй Зэбсэгтэ Хүсэнүүдэй зэргэдэ фашистнуудтай тэмсэлээ үргэлжэлүүлээ. Ротын ко­мандир лейтенант Р.Ибаррури 1942 ондо Сталинградай фронт дээрэ баатарай үхэлөөр унаһан юм. Наһа бараһанайнгаа һүүлдэ Советскэ Со­юзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.

Испан дайнда корпусой штабай начальник байһан Франсиско Гуй­он (1920-1944) баһа СССР-тэ хүрэжэ ерээд, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агу­уехэ дайнай үедэ Ленинградай мо­жодо тэмсэжэ байһан партизан от­рядуудай нэгэндэ дайлалдаа бэлэй. Шэн зоригто испан сэрэгшэ наһа бараһанай һүүлээр Ленинэй орде­ноор шагнагдаа һэн.

Испан яруу найрагша, совет поэдүүдэй зохёолнуудые оршуу- лагша Хулио Мартинес Матеу (1908-1985) Эсэгэ ороноо хамга­алгын дайнай үедэ сэрэгэй завод­то токарёор хүдэлөө. Москвагай хэблэлнүүдтэ тэрэнэй шүлэгүүдэй табан ном ород хэлэн дээрэ, хо­ёрынь испан хэлэн дээрэ нара хараһан. Арадайнгаа баатар хүбүүн Ф.Гуйондо зорюулһан шүлэгһөөнь хэһэг дурадханабди.

Франсиско Гуйон

...Улаан онгосодол хуурсаг

холоһоо харагдаад,

ошондол ялас гээд,

хараанһаа холодоно...

Москвагай үйлсөөр,

уһа голоор мэтэ,

Мадридта Гуйон ошоно ха

урдаад...

Испанида Гуйон сэрэгшэ байгаа.

Совет орондо партизан болоо.

Хоёр Эсэгэ ороной түлөө байлдаа,

Хоёр орондоо наһаяа үршөөгөө.

Волгын һэбшээнэй шам тухай

шэбэнэхэдэ,

Тахо мүрэнэй аялга намда

дуулдана...

Баяртай, Гуйон,

Үхэлһөө айгаагүй сэрэгшэ!

(Т.Самбялова буряадшалба).

Арбатайхан хүбүүн Мансо Ар­гуэльс Агустин эжытэеэ хамта фашистнуудһаа тэрьелжэ Овьедо хотоһоон гараад, Францида кон­цлагериин тама тэсээд, дам саашаа СССР-тэ хүрэжэ ерэһэн юм. Дай­най үедэ авиазаводто хүдэлдэг һэн. А.М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинсти­тут дүүргээ. Ород поэдүүдэй (Лер­монтов, Есенин болон бусад) зохё­олнуудые испан хэлэндэ оршуулһан байна.

Испан дайнай гал дүлэнһөө абархын тула заахан хүүгэдые па­роходоор СССР-тэ эльгээдэг байгаа. Жэшээнь, 1937 оной июниин һүүл багаар Астуриин хүүгэдые тээһэн пароходууд Ленинград болон Одес­сэ хотонуудта ерэһэн юм. Оркестрэй хүгжэм доро, улаан тугуудые намил­зуулан, тон хүндэтэйгөөр испан ба­гашуулые угтаа һэн. Хүреэлэгдэһэн Ленинградые хамгаалагша эрэлхэг хүнүүдэй нэгэн, ирагуу найрагша Ольга Берггольцын энэ ушар ту­хай бэшэһэн шүлэгые буряадшалбабди.

Угтамжа

Жаргалһаа, гашуудалһааш эшэнгүй,

халима баяраа нэгэшье нюунгүй,-

испан хүүгэдые угтаа һэмди,

түрэл бэшэ аад, хайратай хүүгэдые.

Хүрихэн шарайтай,

хонгёо хоолойтой,

ондоо дайдада түрэһэн гэхээр,

хара нюдэтэй, харахан үһэтэй,-

онгосодо һууһан

хараасгайнууд мэтэ...

Тэнгэриин одон ошотон яларжа,

онгосонуудта дахуулан асараал,

айл бүхэндэ хүүгэн түрөө гэжэ

энэ үдэшэ бүхы хүнүүд этигээл.

Шэнэ Эхэ оронтой болоһон ис­пан хүүгэд тухай поэдүүд Иннокен­тий Оксенов (дайнһаа бусаагүй), Яков Хелемский, Сергей Михалков бэшэһэн байха юм. Совет суута хок­кеист Валерий Харламовай эжынь эдэ испан хүүгэдэй нэгэн байһан гээд мэдэнэбди. Манай Буряад орон­до испан дайнай һүүлээр мүндэлһэн олохон үхин үринэртэ Долорес гэһэн нэрэ үгтэһэн байха.

Дэлхэйн хоёрдохи дайнһаа бусаа- гүй кабардин арадай уран зохёолой эхи табигша Али Шогенцуков; Бол­гарида фашистнуудта эсэргүү тэм­сэлые хүтэлһэнэй түлөө буудуулһан поэт Никола Вапцаров; фронтдо ами наһаяа үгэһэн поэдүүд Михаил Троицкий, Алексей Лебедев, Леонид Шернер; Словакида 1944 ондо фа­шистнуудта эсэргүү арадай буһалгаа эмхидхэһэн поэт Лацо Новомеский; бүхы номуудыень фашистнууд галдаһан түүхэтэй хубисхалша-по­эт, серб Чедомир Миндерович; гру­зин поэт Галактион Табидзе; түүрэг поэт Назым Хикмет болон олон он­доо яһанай, хэдэн үеын поэдүүд ба­атарлиг, дууша ирагуу сэдьхэлтэй испан арадта халуун дуранай, үнэн зүрхэнэй хүндэлэлэй, баяр таларха­лай, энхэрэлэй мэдэрэлээр халиһан бүтээлнүүдээ зорюулһан байгаа. Суута француз поэт Поль Элюарай шүлэгые буряадшалбабди. Сюр­реализмын уран арга баримталан бэшэгдэһэн энэ шүлэг соо сэглэлтын тэмдэгүүд үгы юм.

Испанида

Хэрбээ Испанида шуһан үнгэтэй

модон бии юм һаа

Эрхэ сүлөөгэй модон гээшэ

Хэрбээ Испанида дуу таһаршагүй

хэлэн бии юм һаа

Тэрэ эрхэ сүлөө тухай хэлэнэ

Хэрбээ Испанида гайхамшаг

шэмэтэй архи бии юм һаа

Тэрээнһээ арад лэ хүртэхэ

Энэ дайнай гэршэнэр болоһон суута зохёолшод, сэтгүүлшэд Э. Хе­мингуэй, М.Кольцов, И.Эренбург айхабтар хурса бүтээлнүүд соогоо испан арадай эрхэ сүлөөгэй түлөө эрэлхэгээр тэмсэһэн тухай, демо­кратиие хамгаалхын тула дэлхэйн эрхим түрүү хүнүүд эб нэгэдэн, буу барижа, фашистнуудтай байлдаһан тухай романтикын үндэр удхатай хэ­лээр дамжуулһан юм.

Харин испан зохёолшод, эр­хэтэнэй дайнай дүлэн соо шуһаа адхаһан түрэл арад тухайгаа, үсөөн бэшэ ушарта дайсад болоһон аха дүүнэр тухай, олон түмэнэй хуби за­яанда эдэгэшэгүй шарха болоһон эдэ жэлнүүд тухай зүрхэ хахарма гашуудалтай мүрнүүдые зорюулаа бэлэй. Франкис сэрэгүүдэй Мадри­дые эзэлһэнэй һүүлээр олон сая ис­пан хүнүүдэй ажабайдалда дайн дүүрээгүй. Гуша гаран жэлэй тур­шада испан арад али болохо арга­ар фашизмда эсэргүүсээ, хамалган хашалганай, айн һүрдэлгын, үлэн хооһон үе сагые тэсэжэ гараа. Дал­да удхатай хэлээр үнэн зүбые арад зондоо дамжуулха гэжэ Испанида үлэһэн зохёолшод оролдоо. Франси­ско Аялын «Тахо», Пере Калдерсын “Үгы болоһон батальон” гэжэ ката­лон хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн зохёол­нууд соо “бүхы испан арад энэ дайн­да шархатанхай” гэһэн бодол элеэр мэдэрэгдэнэ.

Франкогой тала баригшад респу­бликые дэмжэһэн суута уран бэлиг­тэниие—Антонио Мачадо, Федерико Гарсиа Лоркые, Пабло Пикассо болон бусад олон сэхээтэниие али болохо аргаар муушалаа, алдарта нэрыень мартуулха гэжэ оролдоо. Фашис жу­рамтай таарахагүй хадаа хилын саана ажабайха болоһон зарим уран бэлиг­тэн сагай ошохо тума мартагдаагүй, харин нэрэ солонь улам суурхажа, зон олоной зүрхэ сэдьхэл батаар эзэлһэн байна. Хариин дайдада тэдэнэр түрэл оронойнгоо алдар солые, уйдхар га­шуудалые хубаалдажа, арадайнгаа үндэр һүлдые дээрэ үргэжэ, жаргал­тай сагай ерэхые түүрээн үреэжэ ябаа бшуу. Эхэ дайдаһаань таһарһан эдэ уран гуурһатан түрэл оронойн­гоо түүхэдэ, үндэһэн удха зохёолдо өөрынгөө мүр сараа үлөөһэн зандаа бэлэй.

1936-1939 онуудай испан дайн XX зуун жэлэй шухала үйлэ хэрэгүүдэй нэгэн гэжэ тоологдодог. Тэрэнэй бүхэдэлхэйн-түүхэтэ удха шанар гэбэл, энэ хадаа фашизмтай түрүүшын зэбсэгтэ тулалдаан, Эсэ­гэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дай­най тээ урда болоһон ехэ байлдаан гээшэ, тиимэһээ хүн түрэлтэнэй түүхэдэ һүрөөтэй һургаал жэшээ бо­лон үлэнхэй. Энэ тулалдаан дэлхэйн хоёрдохи дайнай эхилхэ болзорые саашалуулжа, СССР-эй хүтэлбэриие маша түргөөр дайнда бэлэдхэл ябуулхые баадхаһан юм. Испан ара­дай баатарлиг тэмсэлэй сууряан ерээдүй агууехэ дайнай асари тулал­даануудта туйлагдаһан илалтануу­даар самаряатан ерэһэн түүхэтэй.

Холын түүхэ боложо байһан эдэ жэлнүүд бүхы дэлхэйн прозо, по­эзи, драматургида айхабтар үргэн дэлисэтэйгээр зураглагдаа һэн. Гүн удхата социально—политическэ шэнжэлэлгэнүүдшье хэгдээ. Буржу­азна үзэл бодолой эльбэ хүсэндэ абтаһан Европын нэгэ хуби болохо Испанида энэ дайнай үедэ дэлгэрһэн харагдаа үзэгдөөгүй юрын арадай ба­атаршалга, нугаршагүй зориг, сэбэр са­гаан сэдьхэлэй уряалаар республикые хамгаалхаяа хаа-хаанаһаа ерэһэн иде­алистнуудай гайхамшаг жэшээ бүхы дэлхэйн зониие бахархан гайхуулаа, ухаан бодолдонь гүнзэгы мүр сараа үлөөгөө ха юм. 1968 ондо К.Симонов иигэжэ бэшээ һэн: “Фашизмтай ню­урдалдан тэмсэһэн, испан арадай гай гасалан харуулһан уран зохёол хадаа мүнхэ алдартай байшоо. Энэ ушарые бүхы түбинүүдэй олон сая уншагшад гэршэлнэ”. Үнэхөөрөөшье, эдэ зохёол­нуудта дахин, дахин бусажа, дабтан уншаха хүсэл түрэдэг.

Гэрэл зураг дээрэ: (зүүн гарһаа) Л.Хьюз, М. Кольцов, Э.Хемингуэй, Н.Гильен - Соёлые хамгаалгын уран зохёолшодой хоёрдохи конгресстэ хабаадагшад. Мадрид, 1937 он.