Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ Алексей Цыденов үнгэрэгшэ долоондо Красноярск хотодо эмхидхэгдэһэн эдэй засагай хуралдаанда хабаадаба. Арбан табадахияа үнгэргэгдэһэн энэ хэмжээ ябуулга 2017-2025 онуудта Ород гүрэнэй ниигэмэй-эдэй засагай хүгжэлтын шухала шэглэлнүүдтэ зорюулагдаа. Алексей Цыденов байгаали хамгаалгын, транспортын болон аяншалгын асуудалнуудаар зүбшэн хэлсэлгэнүүдтэ һанамжа дурадхалнуудаа оруулһан байха юм.
ХАРИ ГАЗАРААР БЭДЭРЭНХААР...
Апрелиин 20-до, хуралдаанай түрүүшын үдэртэ, Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ “Нөөсэ баялигуудые гамналга ба үлэгдэл хаядаһануудые ажахын эрьесэдэ хабаадуулга” гэһэн дүхэриг шэрээгэй хэмжээндэ бодолнуудаараа хубаалдаа. Сессиин залан хүтэлэгшэ “Сибириин шэнжэлэн туршагша” эмхиин юрэнхы захирал Виталий Букатин үлэгдэл хаядаһануудые Буряадта болбосоруулан ашаглахын тула япон инвесторнүүдые хабаадуулха тухай асуудалаар онсо һонирхоо. Үнэхөөрөө байгша оной март һарада япон компанитай зүбшэн хэлсэлгын болоһые гэршэлэн баталаад, зүгөөр мүнөө дээрээ ганса энэ түсэл хараада абтана бэшэ гэжэ Алексей Цыденов тэмдэглээ.
- Өөһэдынхидтөө найдадаггүй, ондоо тээ бэдэрдэгнай муул даа. Мүнөө бидэ энэ ёһо баримталхаа болихобди, - гэжэ тэрэ хэлээд, дүхэриг шэрээдэ хабаадагшадта буряад эрдэмтэдэй зохёон бэлдэһэн плазменна түхеэрэлгэ тухай хөөрэжэ үгөө.
Үлэгдэл хаядаһануудые энэ түхеэрэлгын ашаар шатаахада, агаар бузарлагдадаггүй, хорото бодосууд гарадаггүй юм хаш. Май һарада тэрэнэй дүүрэн шалгалта үнгэргэгдэхөөр түсэблэгдэнхэй.
БАЙГАЛ ДЭЭРЭ АМАРАГШАДТА МҮНГЭ ТҮЛҮҮЛХЭ
Иимэ дурадхал Алексей Цыденов оруулаа. Алексей Кудринай хүтэлбэри доро үнгэргэгдэһэн “Можо нютагуудай шэнэ бодолго” гэһэн дүхэриг шэрээгэй үедэ можо нютагуудай хүгжэлтэ түргэдхэлгын шэнэ арга боломжонуудые, можо нютагуудые хүгжөөхэ талаар федеральна бодолгын түрүү зорилгонуудые зүбшэн хэлсэжэ байхадаа, тус дурадхалаа манай дарга оруулаа юм.
Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшын тэмдэглэһээр, эмхигүйгөөр, “зэрлигээр” амарха дуратай аяншалагшад Байгалай эрьеын манай тала руу ерэхэдээ, байгаали бузарлахаһаа бэшэ, ямаршье аша туһагүй - уласай һанда мүнгэн ородоггүй шахуу.
- Байгал далайн Буряадай захын эрьедэ жэлдээ нэгэ сая шахуу аяншалагшад ерэжэ амардаг юм. Зүгөөр тэдэ миин лэ ерээд, эрье дээрэнь байрлаад, амараад, һөөргөө ябашадаг. Ямаршье олзо оршо тэдэнһээ үгы. Нютагай ажаһуугшад бага-сага мүнгэ олодог юм ааб даа. Зүгөөр “амаралгын” түлбэри заабол тогтоохо хэрэгтэй, - гэжэ Алексей Цыденов хэлээ. – Энэ мүнгэн зөөриин ашаар Байгалайнгаа эрье сэбэрлээшье һаамнай туһатай хэрэг. Аяншалгатай холбоотой хангалтануудыешье хүгжөөхэ хэрэгтэй. Тиигэбэл һүүлэй һүүлдэ нютагай ажаһуугшадшье, аяншалагшадшье өөһэдөөл шүүхэ болоно.
Иимэ дүй дүршэл һаяын сагта гүрэнэймнай хэдэн можо нютагуудта хэрэглэгдэжэ эхилхэ юм. Туршалгын можонуудай тоодо Крым, Алтайн, Краснодарай ба Ставрополиин хизаарнууд оронхой. Буряад Улас оруулагдаха гү – даб дээрэ мэдэгдэнэгүй.
ХҮНГЭЛЭЛТЫН ТҮЛӨӨ ХЭҺЭЭЖЭ БОЛОХОГҮЙ
Тус дүхэриг шэрээгэй үедэ Алексей Цыденов үшөө нэгэ дурадхал оруулһан байна. Зүбшэн хэлсэлгые залан хүтэлбэрилэгшэ Алексей Кудринай онсолһоор, Алексей Цыденов һая болотор Ородой Холбоото Уласай транспортын сайдай орлогшын тушаал эзэлжэ хүдэлһэн хадаа можо нютагуудай байдал тухай һайн мэдэдэг, мүнөө Буряад Уластай бүри дүтэ танилсанхай. Тиимэһээ тэрэ можо нютагуудай хүгжэхын тула оршо гаршын түсэбүүд хоорондын ямар харилсаанууд, мүнгэн тэдхэмжэнүүд, бүрин этигэмжэнүүд хэрэгтэйб, ямар хубилалтанууд һайн нүлөө үзүүлхэб гэжэ Алексей Самбуевичһаа һонирхоо.
Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ олзын хэрэг эрхилэгшэдтэ налог түлбэриин талаар хүнгэлэлтэнүүдтэй холбоотой тааруу бэшэ байдал хубилгаха тухай асуудал табяа. Мүнөө Налог татабариин кодекс инвесторнүүдтэ хүнгэлэлтэнүүдые үзүүлхэ эрхэ үгэнэ. Гэбэшье хүнгэлэлтэнүүдһээ боложо, дүүрэн абтаагүй мүнгэн зөөри можо нютагуудай бюджедүүдэй олзо оршонуудта оруулагдажа, мүнгэн туһаламжануудһаа хороогдодог байна.
Алексей Цыденовэй хэлэһээр, “хэрбэеэ, жэшээнь, хүршэ можодо байһан олзын хэрэгые өөһэд тээшээ болгооходоо, тэрэниие федеральна мүнгэн туһаламжын ашаар дэмжэһэнэй хэрэггүй. Зүгөөр хаанашье, хэзээшье иимэ олзын хэрэгэй үгы байгаад, хүнгэлэлтэдэ хүртэхэл һаа, можо нютагтамнай шэнээр байгуулагдаха һаань, хүнгэлэлтые алдагдаһан олзо оршо гэжэ тоолохо хэрэггүй - мүнгэн туһаламжа хороогдошохо”.
- Юундэ хүнгэлэлтые мүнгэн туһаламжануудһаа хороожо, региониие хэһээхэ юм? – гэжэ тэрэ асуугаа.
Мүн тиихэдэ Алексей Цыденов Буряадай амин шухала асуудалнуудай нэгэн болохо ашагта малтамалнуудые бэдэрэлгын ажал эдэбхижүүлгэдэ сугларагшадай анхарал хандуулхадаа, ашагта малтамалнуудые олзоборилгын налогой хубииень заабол энэ зорилгодо шэглүүлхэ гэжэ дурадхаа юм.
МОНГОЛОЙ СОРГОҺОО ГААЗТАЙ БОЛОХО АРГА БИИ
Гол түлэб Байгал далайе хамгаалхын тула уласые гааз түлишөөр хангалга Монгол руу гаазай соргын барилгатай бэелүүлэгдэхэ аргатай. Иимэ һанамжаараа Алексей Цыденов хубаалдаа.
“Буряадые гаазаар хангаха арга байна. ГЭС барингүй, гаазаар хангаха сорготой бологты гэһэн дурадхалые хүршэ гүрэнэйхидэй зүбшөөбэл, манайшье улас энэ түсэлдэ оролсохо аргатай”, - гэжэ тэрэ тэмдэглээ.
Буряад Уласые гаазаар хангаха тухай асуудал үнинһөө хойшо хэлсэгдэдэг гэжэ Алексей Самбуевич һануулаа. Теэд ашаг олзогүй гэжэ тоолоод, энэ түсэлһөө “Газпром” арсаа: үнэ сэнгынь дан ехэ (60-120 миллиард түхэриг), харин хэрэглэгшэдэй тоо гаргашалһанаа тэхэрюулхын аргагүй үсөөн.
Иимэ эрхэ байдалда федеральна дэмжэлгэгүйгөөр энэ асуудал шиидхэгдэхэгүй гэжэ Буряадай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ тоолоно. Тиигэбэл ажаһуугшадай ажабайдалшье һайжарха, байгаалишье бузарлагдахаяа болихо.
“ОРДОНУУДАЙ” ХАЖУУДА ОНДОО БАЙДАЛ ЗОХЁОХО
Хорёогой саана аяншалагшадта түхеэрэгдэһэн гоё һайн байдал, харин нүгөө таладань арилгагдаагүй тулюур тосхон сэлеэнгүүд. Иимэ байдал тад буруу гэжэ Алексей Цыденов тоолоно. Энэ һанамжаяа апрелиин 23-да аяншалга хүгжөөлгэдэ зорюулагдаһан дүхэриг шэрээгэй үедэ манай дарга хэлээ юм.
- Аяншалга хадаа онсо анхарал хандуулхаар, саашань дам хүгжөөхөөр һалбаринуудай нэгэн. Зохид буудалнууд, ресторанууд, хангамжа – бэе бэетэеэ нягта холбоотой бүхэли нэгэдэл. Нёдондо Ород гүрэндэ 24 сая аяншалагшад ерэһэн байна, тэдэнэй нэгэ саянь Буряад орон руу айлшалаа. Гүрэн дотор Хитадай аяншалагшад түрүү һуури эзэлнэ, манай улас дотор – хоёрдохи. 2,5 миллиард түхэригэй хэмжээндэ хангалтанууд үзүүлэгдээ. Зүгөөр энэнь бага, - гэжэ Алексей Цыденов мэдээсээ.
Тэрэнэй тэмдэглэһээр, илангаяа Азиин гүрэнүүдэй аяншалагшад Буряад ороноор һонирходог. Үзэсхэлэн гоё байгаалиһаа болон буряад соёлһоо гадна хасагуудай, шэмээшэгүүдэй, эвенкнүүдэй соёл баһал һонирхол татана.
Аяншалга хүгжөөхын тула нэн түрүүн Буряадта хүрэжэ ерэхэдэ, мүн улас дотор ябахадаа түлэдэг түлбэринүүдые бага болгохо, хангамжа һайжаруулха шухала.
- Мүнөө бидэ агаарай онгосын ниидэхэ, бууха шэнэ талмай барижа байнабди, аэропортоо хүгжөөхэ түсэб бии. Нэмэлтэ рейснүүд нээгдээ. Буряад орон соогуураа ниидэхэдээ түлэхэ үнэ сэн доошолуулжа шадаабди. “Победа” авиакомпани ниидэдэг болонхой. Тиигэжэ манай нютаг руу ерэлгые зохид, үнэгүй болгохын тула оролдоно гээшэбди, - гэжэ Алексей Цыденов хөөрөө.
Гэбэшье, тэрэнэй һанамжаар, аяншалга хүгжөөлгэ – ганса байрлуулгын объектнүүдые барилга бэшэ. Гоё гоо байшануудай хажууда хуушан, муухай һуурин тосхонуудай зэргэлээд байхань буруу. Аяншалгын газарнуудтай нютагууд баһал гоё һайхан болохо ёһотой. Ажаһуугшаднай аяншалагшадһаа доро байха ёһогүй. Тиимэһээ аяншалга хүгжөөхэ гэбэл, олон тоото асуудалнуудые шиидхэхэ хэрэгтэй.