​Удхата баялигыень уудалһан наадан

«Эхэ хэлэн - манай баялиг» гэһэн гаршаг доро XVII наадам апре­лиин 21-22-ой үдэрнүүдтэ эмхидхэгдэбэ. Мүрысөөнэй түрүүшын үдэр заншалта ёһоороо Ивал­гын дасанай дэргэдэ оршодог «Даша Чойнхорлин» гэжэ ехэ һургуулиин уужам һаруул танхимууд соо боложо үнгэрөө.

- Нютаг нютагуудай 52 һургуулиин үхибүүд Ивалгын дасанда ерээд байна. Бу­ряад хэлэеэ хүгжөөн мандуулха зорилготой тэмсээгээ үргэлжэлүүлжэ байһандаа баяр­тай байнабди. Эрхүү буряадууд ерээд бай­на. Үбэр Байгалай хизаарай буряадууд ерээ. Бүхы Буряадай хүбүүд, басагад бэе бэеэ ха­ража байна. Тэдэнэр буряад хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэ болоно, - гэжэ Ородой Холбоото Уласай Буддын шажантанай заншалта Санг­хын XXIV Бандида хамба лама Дамба Аюшеев наадамые нээхэ үедөө бүгэдэндэ хандаба.

Энэ удаа «Эхэ хэлэн – манай баялиг» на­адамые хоёр эмхи эбээн тэдхэнэ. Буряад Ула­сай Толгойлогшын захиргаанай Мэдээсэлэй -шэнжэлэлгын хорооной зүгһөө Буряад Ула­сай Толгойлогшын зүбшэлэгшэ Жаргал Даг­баев бүгэдэнтэй мэндэшэлһэнэйнгээ удаа иигэжэ хэлэбэ:

- «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн XVII мүрысөөнэй үнгэржэ байхада, би ехэ баяр­тай байнаб. Буряад Уласай Толгойлогшын захиргаанай зүгһөө та бүгэдэниие амарша­лаад, амжалтые хүсэнэб. Тиигээд энэ на­аданда аяар 52 һургуулиин хабаадажа бай­хада, ехэ шухала хэрэг бүтэжэ байна гэжэ һананаб. Манай буряад түрэл хэлыемнай хүгжөөхэ хэрэгтэ энэ мүрысөөн-наадам ехэл хубитаяа оруулжа байдаг. Буряад Уласай Тол­гойлогшо, Толгойлогшын захиргаан, мэдэ­эсэлэй-шэнжэлэлгын хороон шадалаараал энэ хэрэгтэ хабаадалсана, мүн баһа «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан энэ хэрэг дэмжээд, хубитаяа оруулжа байна. Мэдэдэг юумэеэ, шадабарияа мүнөөдэр лэ харуулаад, илалта туйлахыетнайл хүсэнэб!

Буряад хэлэнэй улам дэлгэржэ, үхи хүбүүдэй бэе бэетэеэ имагтал буряадаар хөөрэлдэжэ байг лэ гэһэн һанаһанһаа тус мүрысөө эбээн тэдхэжэ байһан «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай захирал, «Буряад үнэн» сониной ахамад эрхилэгшэ Баяр Бал­данов иигэжэ хандаһан байна:

- «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай зүгһөө эхэ хэлэнэйнгээ ээлжээтэ һайндэрөөр хани халуунаар амаршалхыемни зүбшөөгыт. Булган талата Буряад оронойнгоо заха хиза­ар бүхэнһөө, аймаг бүхэнһөө сугларжа, зан­шалта ёһоороо эхэ хэлэнэйнгээ баялигые уудалжа, шэнжэлжэ, мэдэжэ, танижа байха ушарнай – энэ мүрысөөн болоно. Энэмнай үнэхөөрөө ехэ гэгшын һайндэр гэхэдэ, алдуу болохогүй. Энэ һайндэрые «Буряад үнэн» сонин, «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан, ма­най гаргажа байдаг хоёр сэтгүүл, хоёр сонин, burunen.ru гэжэ сайтнай танай амжалтану­удые зондо дуулгаха, харуулха, бэшэхэ гэжэ ходо оролдодог гээшэ. Манай Хэблэлэй бай­шан хоёрдохи удаагаа мүрысөө үнгэргэлгэдэ хабаадалсажа байна. Мүнөө бүхы гаргаша­нуудай гурбанай нэгэ хубииень өөр дээрээ даажа абаад байнабди. Буряад Уласай Тол­гойлогшын захиргаанай дэргэдэхи Мэдээ­сэлэй-шэнжэлэлгын хороонтой сугтаа иимэ гоё хубсаһатай, иимэ һайн мэдэсэтэй эрхим үхибүүдые шагнахадаа, таниие урмашуулха­даа, бидэшье өөһэдөө урмашажа байна гээ­шэбди. «Түрэл хэлэн түрэһэн дайда хоёроо түби дээгүүр хаанашье яба – мартахагүйш! Энэ хэлэн дээрэ эжыгээ нэрлээлши өөрөө! Энэ дайдаар нюсэгэн хүлөөрөө гүйгөөш!» - гэжэ буряад арадай ирагуу найрагша Ни­колай Дамдинов бэшэһэн байна ха юм даа. Ямар гоё үгэнүүд гээшэб?! Ямар удхатай үгэнүүд гээшэб?! Таанар, манай һурагшад, шабинар, залуу һүрэгнай, түрэлхи, эхэ хэ­лэеэ һайнаар мэдэжэ, саашань дэлгэрүүлжэ ябыт даа гэжэ захиха байнабди. Бидэтнай шадаха зэргээрээ ходо туһалжа байхабди. Бүхы амжалтануудыетнай зураглан бэшэжэ байхабди. Бүгэдэ арадай сониндо ташье га­раха аргатай байнат.

Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй

гэһэн ниитэ гаршагтай урилдаанда хабаадаһан үхибүүд уран зурааша Цырен- Намжил Очировай зурагуудай нэгыень шэлэ­жэ абаад, хөөрөө эртээнһээ бэлдэһэн байба. Хөөрөөниинь 2 минута тухай үргэлжэлхэдөө, һонин удхатай, нютаг хэлэнэй аянгатай, өөрсэ бодолтой, хурса үгэтэй байха ёһотой. Түхэлөөрөө монологшье, зүжэглэмэлшье байжа боломоор байба.

Үхибүүд, тэдэниие бэлдэһэн багшанар эдэ эрилтэнүүдтэ бүримүһэн харюусаха гэжэ оролдобо. Хурамхаан аймагай Гаар­гын дунда һургуулиин команда «Байгал далайн эрьедэ болоһон үбгэдэй уулзалга» гэжэ гаршагтай зүжэглэмэл хөөрөө дэлгэжэ, хүндэтэй гурбадахи һуурида гараба.

Бэшүүр аймагай Харлан нютагаархин тон оролдосотойгоор бэлдэһэнэйнгээ ашаар «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн XVII наадамда командануудай тоосоондо түрүү һуури эзэ­лээ. «Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй» гэжэ гаршагтай мүрысөөндэ эдирхэн Катя Пету­хова өөрынгөө хубитаяа сохом оруулаа. То­онто нютагһаа хара залуугаар гаража ошоод, бүхы наһаараа ута мүнгэ намнажа ябаһаар, наһанайнгаа эсэстэ гэртээ тэхэрижэ, үтэлхын далайда хүрэхэдөө, түрэл һайхан нютагһаа дээрэ юумэн энэ дэлхэй дээрэ үгы гэжэ баса­гахан хэды балшархан байбашье, үнэншэмэ зүбөөр харуулхые оролдобо ха юм.

Харин нэгэдэхи һуурида Ивалгын айма­гай дунда һургуулиин һурагша Баярма Ак­тинова гараба. Нютаг хэлэнэйнгээ баялигые хүсэд дүүрэнээр хэрэглэн, үлүү гоёонгүй, юрын ажабайдалда дуугардаг гуримаараал Мэдэгма Актинова Цырен-Намжил Очиро­вай зураг хараад, бусадһаа хүсэд дүүрэнээр удхыень гаргажа, хөөрэһэн байна.

Абтаһан үгэнүүдые үсөөнөөр хэлэхэ шухала

«Дэлхэйн арадуудай хоол ундан» гэһэн тэмсээндэ үхибүүд 2 минутын туршада ура­наар нютаг хэлээрээ хөөрөө дэлгээхэдээ, эдеэ хоолойнь шанар тон һайнаар ойлгуул­жа, дурлуулжа шадаһан, энэ рецептээр хоол заатагүй бэлдэжэ һураха хүсэл түрүүлтэр хөөрэхэ даабаритай байба. Харин тиигэ­хынгээ урда тээ Ивалгын дасанай дэргэдэхи «Хүрдэ» бүлгэмэй захирал Мэдэгма Макси­мовна Буданимаевагай мастер-класс хараба. «Хүрдэ» бүлгэмэй бэлдэһэн боово холо ойгу­ур сууда гаранхай. Ушар тиимэһээ Мэдэгма Максимовна үхибүүдэй урда яагаад боово бэлдэдэг бэ гэжэ харуулба. Гэртээ боово бэл­дэхэ даабари үхибүүд абаа.

Буряад-монгол, ород, Дунда Азиин болон бусад арадуудай үндэһэн хоол тухай үхибүүд хөөрэхэдөө, ород үгэнүүдые олоор хэрэглэнэ гээд анхархаар байба. Тиимэһээ Раднажаб лама түрүүтэй шүүгшэд тэмсээнэй 2-дохи шатада ород үгэнүүдые буряадаар оршуул­жа урилдаба. Алдуу дээрэ хүдэлмэри гэхэдэ болоно.

Багшанарай һанамжа

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэжэ гаршаг­тай наадам энэ удаа хоёр һарын забһартай байба. Энээниие адаглаад, хүүгэдые Ивал­га аймаг зорюута асардаг багшанарай һанамжаар һонирхобобди:

- Буддын шажантанай заншалта Сангхын зүгһөө, мүн засаг түрэ баригшадай зүгһөө бу­ряад хэлэндэ иимэ анхаралай хандуулагдажа байхадань, бидэнэр, багшанар, баярлангүй яахабибди. Һара бүри иимэ мүрысөөн бо­лоходоо, дан олодоно гэжэ би һананаб. Ми­нии һанахада, мүнөө бологшодол адли хоёр һарын нэгэ гү, али гурбан һарын нэгэ ии­гэжэ мүрысэжэ байбал, зүйтэй хаш, - гэжэ Ивалгын дунда һургуулиин буряад хэлэнэй ба уран зохёолой багша Зоригто Шойнжонов һанамжална.

- Үхибүүдэй сээжэ һонор байдаг ха юм даа. Тэдэнэр богони сагай туршада ямаршье ехэ текст хадуужа абаха аргатай. «Эхэ хэлэн – ма­най баялиг» мүрысөөнэй һарадаа нэгэ дахин боложо байгаа сагта сээжэлдэһэн юумэеэ тэдэнэр мартахагүй. Харин хоёр һарын нэгэ дахин уулзадаг болоболнай, илангаяа бага­шуулнай зобохо гүб даа. Нэгэ сээжэлдэһэнээ дахин сээжэлдэхэ хэрэг гараха, - гэжэ Эрхүү можын Оһын аймагһаа үхибүүдые наадам бүхэндэ асардаг буряад хэлэнэй багша Сера­фима Балданова хэлэхэ байна.

- Намайе энэ наадамай даабаринууд ехэ­тэ һонирхуулдаг, юуб гэбэл, наадам бүхэндэ шэнэ юумэн орожол байдаг – ямар юумэн мүнөө наадамай дүримүүдтэ нэмэгдэбэ хаб гээд хүлеэдэгбди. Үхибүүднай Сагаалганай найр, нютагайхидай суглаан гэхэ мэтын үнгэргэгдэхэдэ, шадаха, мэдэхэ юумэеэ ха­руулдаг. Энэ наадамай туһаар үхибүүдтэеэ сугтаа хэдэн талаһаа хүгжэнэбди: буддын шажан, түүхэ, ёһо заншал, урлал, дархалалга гэхэ мэтэ. Бэлигтэй үхибүүд бии. Тон орёо, олон даабари үгтэнэ гэжэ зариман һанадаг, теэд дүүргэжэ эхилхэдэ, зүрхэ алдамаар юу­мэн үгы байнал даа. Эжы, абань үхибүүдээ буряад хэлэнэй талаар хүгжөөхэ ехэ дура­тай. Нютагай зон маанадай түлөө баярлажа, үреэжэ, тэдхэмжэ үзүүлжэ байдаг. Манай нютаг багаханшье һаа, хабаадалсаха дуратай хүүгэд олон. Үхибүүднай энэ наадамда ошо­хо дуратай, сүлөөгүй байнаб гэхэдэмни, даа­бари үгэгты, өөһэдөө бэлдэхэбди гэлдээд лэ, томохон басагаднай багашуултаяа репетици хэдэг. Үсэгэлдэр үхибүүдыемнай аймагай хэмжээ ябуулгада уриба, сүлөөгүйл байдаг­бди, – гэжэ Бэшүүр аймагай Дунда-Харлан һууринай сомоной дарга Бэлигто Дамбие­вич Жигжитов хөөрэбэ.

Наадам тухай хөөрэхыень эмхидхэлэй хорооной гэшүүн Жанна Дымчиковае гуй­бабди:

– Ehehelen.ru гэһэн тусхай сайт нээгээд, тэндээ энэ наадам тухай бүхы мэдээсэл, мүн баһа тестнүүдые, асуудалнуудые таби­жа байдагбди. Буряадай гүрэнэй телевиде­неэр хүүгэдэй гаража, сэхэ дамжуулгада буряад хэлэн дээрээ шадабари, мэдэсэеэ харуулжа байхадань, олон зон уярдаг, гай­хадаг. Зарим үхибүүдые телевизор хараг­шад хөөршөөн, хүлеэжэ байдаг болонхой. Хэдэн шэглэлээр үгтэдэг даабаринууд ма­анадта ажалдамнай туһа хүргэнэ гэжэ баг­шанар хэлэдэг. Юуб гэбэл, һургуулиингаа хэмжээ ябуулгануудта саашадаа хэрэглэ­хэ материалтай болоно. Энэ бүхы хэжэ байһан ажалнай үхибүүдтэ зорюулагдана. Һурагшад эдэ бүгэдые сээжэлдэхэдээ гү, али оёдолдо гү, уран дарханда һурахадаа, өөһэдтөөл хэрэгтэй юумэ хадуужа абана ха юм. “Этигэл хамбын зальбарал”, жэшэ­энь, сээжэлдээд байхадаа, саашадаа сэ­эжэ уншажа байбалнь, ажабайдалдань туһатай байхал. Үгы гэбэл, Эхэ байгаали, буряад суута зон тухай мэдээнүүд һаалта хэхэгүйл. Манай буряад арадай хэлэдэ­гээр, эрдэм мэдэсэ – эрхим баян болоно бшуу. Уласаймнай һургуулинуудта түрэл нютаг тухай мэдэсэ үгэдэг хэшээлнүүдэй үгы байһаниинь харамтай. Тиимэһээ энэ урилдаанда хүүгэдые бэлдэхэ хэрэгтэ ган­са буряад хэлэнэй багшанар бэшэ, түүхын, географиин, ажалай талаар багшанарай хабаадалсадагынь ехэ һайн байна.

Наадамай сэгнэлтэнүүдые нэгэ доро бул­тыень гаргадагбди, тиигээд алдуунуудаа усадхахын тула удаадахи наадамһаа дүн согсололгын комисси бүридхэхэ тухай хэл­сэбэбди. Наадам бүхэндэ гурба-гурбан баг­шанар ээлжээгээр комиссиин гэшүүд боло­жо, оноо тоололсожо, наадамай дүн өөһэдөө гаргадаг болохо.

Наадамай дүнгүүд

ХОЁР ХЭЛЭ ТЭГШЭ МЭДЭЕ!

I ҺУУРИ Буянтуева Дари, Хори аймагай Ааланай дунда һургуули

II ҺУУРИ Банзаракцаева Екатерина, Зэдэ аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули

III ҺУУРИ Гатапова Сагаан-Дари, Хурамхаан аймагай Гааргын дунда һургуули

БЛИЦ-УРИЛДААН «АЖАЛ ХҮДЭЛМЭРИИН ЗЭМСЭГҮҮД, ХЭРЭГСЭЛНҮҮД»

I ҺУУРИ Абашеева Сэлмэг, Улаан-Үдэ хотын һургуулинуудай нэгэдэмэл «Тэрэнги» бүлэг

II ҺУУРИ Ракшаева Намжила, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази

III ҺУУРИ Доржиева Туяна, Сэлэнгэ аймагай Ноёхоной дунда һургуули

УРАН БЭЛИГТЭЙ, УЛЬГАМ ХЭЛЭТЭЙ

I ҺУУРИ Бадмаева Алтана, Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуулиин «Дүхэриг» бүлэг

II ҺУУРИ Банзаракцаева Оюна, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази

III ҺУУРИ Жигжитова Янжима, Бэшүүр аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

ХЭНЭЙ ХЭЛЭН БАЯН БЭ?

I ҺУУРИ Хунхинова Эржэн, Хурамхаан аймагай Гааргын дунда һургуули

II ҺУУРИ Очирова Саяна, Улаан-Үдэ хотын 32-дохи дунда һургуули

III ҺУУРИ Сахьянова Аня, Хяагта аймагай Хяагта хотын 4-дэхи дунда һургуули

БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД - ЕРЭЭДҮЙТЭЙ

I ҺУУРИ Актинова Мэдэгма, Ивалга аймагай Ивалгын дунда һургуули

II ҺУУРИ Петухова Катя, Бэшүүр аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

III ҺУУРИ Бадлуев Баяр, Абзаев Баяр, Хунхенова Эржена, Хурамхаан аймагай Гаар­гын дунда һургуули

ЭТИГЭЛ ХАМБАДАА ЗАЛЬБАРАЛ, ДОНШУУР МААНИ, САГААН ДАРА ЭХЫН МАГТААЛ

I ҺУУРИ Хурамхаан аймагай Гааргын дунда һургуули

II ҺУУРИ Хэжэнгэ аймагай Хэжэнгын дунда һургуули

III ҺУУРИ Сэлэнгэ аймагай Сэлэн-Дүүмын дундa hургуули

УРАН ГАРТАН

I ҺУУРИ Гатапова Сагаан-Дари, Хурамхаан аймагай Гааргын дунда һургуули

II ҺУУРИ Дабаева Номина, Ивалга аймагай Гэльбэрын дунда һургуули

III ҺУУРИ Дармаева Лена, Бэшүүр аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

МОДОШО ДАРХАН (Һэеы гэр)

I ҺУУРИ Чагдуров Дугар, Зэдэ аймагай Дээдэ-Ториин дунда һургуули

II ҺУУРИ Тюхтенев Айдар, Зэдэ аймагай Петропавловкын 1-дэхи дунда һургуули

III ҺУУРИ Аранжапов Артем, Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули

УРАН БАРИМАЛ

I ҺУУРИ Цыденов Пампал, Хэжэнгэ аймагай Хэжэнгын дунда һургуули

II ҺУУРИ Цыдыпова Катияни, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази

III ҺУУРИ Сандыков Мэргэн, Буряад Уласай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат

ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН

I ҺУУРИ Буянтуева Аяна, Хори аймагай Ааланай дунда һургуули

II ҺУУРИ Аранжапова Ирина, Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули

III ҺУУРИ Батуева Эржена, Зэдэ аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули

ТЕЛЕВИДЕНИ

1-дэхи һуури Хори буряадуудай бүлгэм

2-дохи һуури Улаан-Үдэ хотын һургуулинуудай суглуулагдамал бүлгэм

3-дахи һуури Баргажан буряадуудай бүлгэм

4-дэхи һуури Хонгоодор буряадуудай бүлгэм

5-дахи һуури Сэлэнгэ буряадуудай бүлгэм

6-дахи һуури Эрхүү буряадуудай бүлгэм

ЭСЭСЭЙ ДҮНГҮҮД

1-дэхи һуури - Бэшүүр аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

2-дохи һуури – Хурамхаан аймагай Гааргын дунда һургуули

3-дахи һуури – Үбэр Байгалай хизаарай Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули

"Буряад үнэн" Хэблэлэй байшангай захирал Баяр Балданов хабаадагшадтай

Үхибүүд һэеы гэрхэнүүдые хабсаржа суглуулаад, бүхы зүйлнүүд тухайнь хөөрэжэ үгөө

Буряад хэлэнэй багшанарай тэмдэглэһээр, үхибүүд тус нааданда хабаадахадаа, нилээд ехэ мэдэсэ ба шадабаринуудтай болодог

«Дэлхэйн арадуудай хоол ундан» гэһэн тэмсээндэ үхибүүд 2 минутын туршада ура­наар нютаг хэлээрээ хөөрөө дэлгээ

Үндэһэн хубсаһа оёлгын мүрысөөнэй үедэ

Ээлжээгээ хүлеэжэ байһан үхибүүдые адаглахада, тэдэ хэлэхэ, хөөрэхэ юумэнүүдээ сүлөө забдагүй дабтажал байгаа һэн 

Аркадий Батомункуевай гэрэл зурагууд