​Удаан хүлеэгдэһэн нютагаа бусалга

 ДЭЛХЭЙН хоёрдохи дайн (1939-1945 онууд) юртэм­сэ дээрэ ажаhууhан зондо айхабтар ехэ гарза хохидол, гашуудал зоболон ушаруулhан гээ­шэ. 55 миллион хүн алуулhан, олон арба миллион хүн шархатаhан, эрэмдэг болоhон, дайнhаа бусаагүйшүүлhээ гадна, үншэрhэн хүүгэд болон үргүүhэгүй үлэhэн үндэр наhатанай тоо тооложо барашагүй олон юм ааб даа.

Эдэ бүгэдын хажуугаар плен­дэ ороһон, арын ажалда абтаhан юрын зоной тоо айхабтар олон лэ. Эдэниие зүб мүрөөр гэртэнь эль­гээхэ, нютагынь бусааха тухайда дайнай дүүрээдүй байхаhаа хойшо хөөрэлдэжэ захалhан юм.

Бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ «хүрин тахал» үүдхэhэн Гитлерэй хархис ябуулгануудта эсэргүү бүлэглэлдэ ородог томо ехэ гүрэнүүдэй хүтэлбэрилэгшэдэй 1945 оной февраль hарада Ялтада болоhон конференци дээрэ энэ талаар бэелүүлэгдэхэ гол хэмжээнүүд тухай хэлсэhэн түүхэтэй.

Энэ асуудалые эмхитэйгээр, хо­сорол зоболонгүйгөөр шиидхэхэ шухала гэжэ тогтоогоод, тусхай эзэлhэн зоно соогоо байhан, ажалда абаашагдаhан, плендэ ороһон зоной тоо байра дээрэнь бүридхэжэ, хэн хайшаа ошохо тухайнь элирүүлхэ гэхэ мэтэ хэрэгүүдые лагериин за­хиргаанай бэелүүлхэ тухай хэлсээ hэн. Мүн эдэ лагерьнуудта хүдөөгүүр ажал хэжэ байhан, нютагаа бусаха зониие суглуулха уялгатай байгаа. Тэрээнhээ гадна, зониие заабол гэр­тээ бусаха бэшэ, харин өөһэдөө ду­ратай газар ороноо шэлэжэ абаха шухала гэhэн шиидхэбэри абтаhан байгаа.

1945 оной август һарын hүүл багта манай дивизи немецүүдэй Ке­нигсберг хотодо асарагдаа hэн. Энэ хотын хажууда совет зониие суг- луулха нэгэ лагерь байрладаг бэлэй. Иимэнүүд лагерьта американ, англи ба француз талаhаа тусхай тушаалтай хүнүүд ерэжэ, тэндэ байhан зондо өөhэдынгөө гүрэндэ ошожо ажаһуухыень уридаг, ямар тэдхэмжэ үгтэхэб гэhэн номнол ябуулдаг бай­гаа. Энэнь мүн лэ Ялтада болоhон хөөрэлдөөнэй үрэ дүн байhан юм.

Америкын түлөөлэгшэдэй ном­нолой гол баримтань гэхэдэ, Аме­рикэ ошоhон зон ажалтай, олзотой hайн байха гэжэ hайрхажа байжа, энэ тэрэ зураг плакадуудые харуул­даг hэн ха. Франциин түлөөлэгшэд газар уhанайнгаа элдин элбэгые элирхэйлхэ гэжэ оролдохо. Гол түлэб зоноймнай байдал hайн, ёhотойл демократи манай орондо тогтонхой гэжэ Англиин түлөөлэгшэд хөөрэхэ. Эдэ бүгэдые шагнаhан зон толгой­гоо нилээд эрьедэг байhан гээшэ.

Ага нютагhаа 5860 хүн сэрэгэй албанда татагдаhан юм. Эдэнэр гол түлэб Баруун фронтдо дайлалдаhан байгаа. Эдэнэй дунда дайнай далида дайрагдажа, элдэб харгы гаталhан зон олон байха. Тэрэ тоодо Шан­дали нютагта тоонтотой, Оргодой Бодонгууд омогой Шадангууд хүхүүрэй Дамбын (зоной хэлсэдэгэ­эр Борын) Цэдэнэй Дамдин ороһон гээшэ. 1930-аад онуудай урда тээ Со­вет гүрэнэй консулой байрые тэрэ Монголой Эреэн-Цаб гэжэ нютагта нээhэн юм. Хубисхалай hүүлээр Ага ба бэшэ нютагуудай олон буряа­дууд ганса бэеэрээ, гэр бүлөөрөө Монгол руу зөөhэн байгаа. Тиин тэ­дэнэй байра байдалые шалгахаhаа гадна, Ород гүрэндэ харша үймөө хүлгөөн болохогүй байhыень шэн­жэлжэ үзэхэ гэхэ мэтэ тагнуулай ажал ябуулха гээшэ энэ эмхиин гол зорилгонь байhан гэхэ. Дамдин Цы­денов хадаа тэрэ үедөө яhала эр­дэм hургуулитай, монгол, хитад хэлэнүүд дээрэ хүнүүдтэй үгэеэ ойл­голсожо шадаха байгаа бшуу. Гуша гаран онуудай үеэр гэр бүлэ боложо, нэгэ хүбүү үргэжэ абаhан хүн hэн. Энэ үедэ Совет гүрэн дотор панмон­голизмда хабаатай гэжэ гэмнүүлээд, олон зон тушаалгаhан юм. Тэдэнэй тоодо Цэдэнэй Дамдин оролсожо, олон жэлээр Кольско хахад арал дээ- рэ түрмэдэ хаагдаад табигдабашье, хэдэн жэл соо эхэ нютагаа бусаха ёhогүй байhан дээрэhээ Ураалай Се­ров хото шадархи шахтада ажалла­жа байтарынь, 1941 оной июниин 22-то дайн эхилбэ. Энэ үдэр тэрээн­дэ хүшэр хүндэ харгы замайнь эхин болоhон юм.

Дамдин Цыденов

- Дайнай эхилхэдэ, сүүдэй шиидхэбэ­реэр амсаһан хэhээлтынгээ хахадhаа бага бэшыень үнгэргэhэн түрмэдэ хаагдагшадые армида татаһан бай­гаа. Эдэнэй дунда Цэдэнэй Дамдин мүн лэ оролсожо, фронт эльгээгдээ бэлэй. Хэды саг соо дайлалдаа юм, бү мэдэе, 1941 оной hүүл багта плен­дэ ороһон байжа болоо. Ямар часть­да гү, али фронтдо, ямар газараар дайлалдаhанаа юушье хэлэдэггүй байhан гэжэ хүнүүд хөөрэлдэдэг hэн. Би оло дахин уулзахадаа, эдэ бүхы юумэн тухай асуухадам, тодорхой­гоор хэлэдэггүй бэлэй, - гэжэ Батын Цэдэндамба ахай хөөрэдэг һэн.

1955-1956 онуудай хабар райи­сполкомдо шофёроор хүдэлдэг Цы­риторов Мүнхэболод нэгэтэ Ага ошоод ерэхэдээ, окрисполкомой га­раж соо дуулаhан hониноо маанадта хөөрөө hэн:

- Агын үйлсэдэ Түбэдhөө ерэhэн нэгэ хүн (түбэд заншалаар хубсалhан, hахал hаншагаа табиhан наhатайшаг хүн) үйлсэдэ ябаhан хүнүүдые тог­тоогоод, Агада байдаг хүнүүдые һурагшалхадань, тойроод үхибүүд олоороо сугларжа, гайхахын ехээр гайхалдаа hэн ха. Олон зоной нэрэ обог хэлэжэ hурахадань, гансал Чи­митдашин Дамдинжабые дурдаха­дань, мэдэхэ хүнүүд тэрэнэй гэpыe заажа үгэhэн байгаа. Уданшьегүй энэ ушар мартагдаа hааб даа.

Нэгэтэ хабар Дугарай Володя Гомбожабай Базарсада хоёр гэр­тэмнай орожо, маанадтай нэгэ га­зарта ошожо ерэе гэбэд. Ямар хэрэг болооб гэжэ гайхаhандаа асуу­хадамни, манай райбольницын фтизиатр-врач Базарсада ушараа иигэжэ ойлгуулаа hэн: - Шамайе ба­гадаш үргэжэ абаhан эсэгэшни гээ­шэб гэжэ нэгэ хүн намайе дуудана. Тэрэ Дамбиин Нимбуухайнда бай­на, ошоёл даа гэхэдэнь, ошолдоо бэлэйб. Дамбиин Нимбуутан гээшэ хоёр хүгшэд hэн. Нэгэ хүбүүтэй байhаниинь дайнда унаһан, үншэн хоёр хүгшэд бэлэй. Гэртэнь орохо­домнай, нэгэ наhатайшаг хүн галай баруун тээ табюур дээрэ сай, табаг табюулhан hууба. Орон сасуу бидэ гурбан мэндэшэлээд, үүдэндэ зог­соходомнай, Нимбуухай айлшандаа хэлэнэ: - Зай, эдэ гурбанай дундаhаа хүбүүгээ танихал болоболта даа гэ­хэдэнь, бидэ гурбанай нюур шарайе түргэншэгөөр хараад, дундамнай зогсожо байhан Базарсадые наашаа ерэл даа гэжэ хажуудаа зогсоогоод, хэлээ hэн:

- Хэрбээ толгойншни баруун та­лын үhэнэй оёорто шэхэн дээрээ халзархай байбал, ши Базарсадал байха ёhотойш гээд, толгойень бэ­едээ татажа харахадаа, байнал даа, ши үнэхөөрөөл Базарсада болонош, - гээд, бэшэ үгэ дуугарангүй, удаахан hyyгaa hэн.

Байhаар иимэ юумэ хаража зогсо­хонь аягүйшэг боложо, ажал тээшээ яараhан хүн болоод, гаража ошоо hэм. Эндэ хараһан юумэеэ толгой соогоо hанахадам, үни холын уулзаа, харалсаагүй эсэгэ хүбүүн хоёрой хоорондоо хэлсэхэ, андалдаха сэдьхэ­лэй үгэнүүд байгаа юм ааб даа. Теэд тэдэ хоёрой хоорондо эдэ бүгэдын үгы байhыень гайхаха зуураа, яажа үндыhэнөө hанаандаа оруулбаб. Минии hанахада, юун томо болоо гээшэбши гэжэшье hypaa һаань, он­доол байха hэн даа гэhэн бодол тол­гойдом түрөө бэлэй. Хожом болоhон хойно Дугарай Володитой уулзаад, ямар ушартай бидэ хоёр дайралдаа гээшэбибди гэжэ хөөрэлдөө hэмди гээд Батын Цэдэндамба хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ.

1962 ондо Агада ажалда орожо, зөөжэ ошоод байхадаа, Цэдэнэй Дам­динтай үйлсэдэ уулзаха ушар боло­дог hааб даа. Яагаад та Түбэд ороо hэмта гэжэ hурахадам, иигэжэ хэлээ hэн:

- 1945 оной май-сентябрь hарануудта Германиин газар дээрэ юун болоо гэжэ hананабши? Хоёр талаhаа сэрэгшэдэй уулзалгын хоорондо хо­ёр-гурбан хоногой забhар гарадаг hэн. 3асаггүй байhан тэрэ үедэ бэе бэеэ сохилсохо, наншалдаха, дээр­мэдэхэ үлзы муутай ушар болодог байгаа.

Иимэ сагые арай гэжэ үнгэргөөд байтаршни, сүлөөлhэн Англиин солдадууд hөөргэнь маниие байhан лагерьтамнай хаажа, юумэн хуушан түхэлдөө ороо hэн даа. Үдэр бүри бүридхэхэ, хуушанай байдалhаа хатуушаг болошоо бэлэй. Июль hapahaa хэн хайшаа ошохо дуратайб гэhэн бэшэлгэ эхилбэ. Удаа дараагүй Америкэ, Россигаа бусаха зониие тус тус лагерьнуудта суглуулжа захалба.

- Би удаахан бодожо, Хитад оро­хо хүмби гэжэ бэшүүлбэб. Удаан болонгүй, намайе Гамбург хото абаашаад, Хитад орохо пароходто hуулгаад, табижархиhан юм. Шанхай хотодо буугаад, ажал бэдэрхэдээ, хэлэ ехэ hайн мэдэхэгүй дээрэhээ Пекин орохо бодол түрөө бэлэй. Энэ хото­до ерэхэдэм, барга ба чахар монгол­шууд юрын нүүдэл наймаашадhаа эхилээд, хотын hуурин ажалшад болоhон зонтой уулзаха, хөөрэлдэхэ аргатай бологдоо hэн. Түрүүшын үедэ гар үзүүрэй наймаа хэжэ, хар­маандаа зэдтэй бологдобо.

Хэдэхэн саг соо хүдэлhэнэй hүүлээр нэгэ барга монголтой уул­заад, туhамаршан хэрэгтэй гэхэдэнь зүбшөөхэдэм, хүдэлдэг газартаа дахуулан абаашажа, хэхэ ажалтайм танилсуулба. Ороходомни гурба- дүрбэн хүнэй hyyxa столтой бишы­хан кафе байба. Тэндээ хүдэлhөөр жэл шахуу болоод байтарни, тэрэ барга монголни «би нютагаа буса­хам гэжэ хэлээд, хүдэлжэ байhан энэ столовоёо худалдажа аба» гэхэдэнь, зүбшөөгөө hэм. Өөрын мэдэлэй бо­лоод байхадань, хоёр бэрхэ хитад хүниие туhалагшад болгожо, гансал гэр соогоо бэшэ, харин өөрынгөө бэлдэhэн бууза болон бэшэ юумэ үйлсэдэ гаргажа худалдахадаа, ол­зомнай бага зэргэ дээшээ болоо hэн.

Эгээл дэрэхи гэрэл зураг дээрэ: байлдаанай забһарлалай үедэ

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).