​Алдарта хүбүүгээ дурсаба

Дэлхэйн гайхамшаг дуушан, СССР-эй арадай артист, “20-дохи зуун жэлэй алтан хоолой” гэжэ тодоруулагдаһан Ким Иванович Базарсадаевай түрэһөөр 80 жэлэй ойн баяр Ага нютаг үргэнөөр тэмдэглэбэ. 

Агын үндэһэтэнэй музей соо хэмжээ ябуулгын шугамаар Агын узуур хүбүүдэй нэгэн Ким Базарсадаевта зорюулагдаһан үзэмжэ түрэһэн Хойто-Ага нютагай музейн үзэсхэлэн дэлгэгдээ. Баяр нээлгэнэй урда хүндэтэ айлшадта агууехэ дуушанай зохёохы замда зорюулагдаһан дурсалгын уулзалга эмхидхэбэ. Энэ уулзалгада Ким Базарсадаевай басаган Эржена Кимовна, дүү басаганиинь Дарима Балдановна, зээ басаганиинь, Буряадай оперо болон баледэй театрай элитэ дуушан, хүгжэмшэд, Ага тойрогой захиргаан, Ага аймагай захиргаан, Ким Ивановичай нютагаархид, суг хамта һураһан нүхэдынь хабаадалсаба. 

Цырегма Сампиловагай гэрэл зураг

Ким Базарсадаевай басаган ба зээ басаган

Кимэй орондо артист боложо туршаа һэм 

Химиин эрдэмэй дид-доктор Цыренжаб Очиров агууехэ дуушантай оюутан ябахадаа, ходол нүхэсэдэг байгаа. Өөрөө Ленинградай дээдэ һургуулида һурахадаа, Кировскэ райондо хамтын байрада ажаһуудаг һэн. Тэндэһээнь дүтэхэнэ, Зенитчигүүдэй гудамжын 7/ 9 гэһэн хаягаар хамтын байра соо Ким Иванович байдаг байгаа. Цыренжаб Цыренжапович ходол тэндэ ошожо, залуу бэлигтэй дуушадтай сүлөө сагаа үнгэргэдэг һэн. Тэрэ үеын ерээдүйн Буряадай мэдээжэ, элитэ дуушад һаял зохёохы замайнгаа эрдэм мэдэсэдэ һуража ябаа бшуу.

- Кимтэй сугтаа ходол Дансаран Дандарон ажаһуудаг һэн. Нина Жербуева, Эржэн Хэшэгтуева болон үшөө олон залуушуул һурадаг бэлэй. Аюша Арсаланов гэр бүлөөрөө ажаһуудаг һэн. Саашадаа олонойнь хуби заяан хайшаншье гэһэн юм, бү мэдэе, зүгөөр тэрэ оюутан хаһадаа хүхюу согтой харилсажал ябаабди, - гэжэ эрдэмтэн тэмдэглэбэ. 

Ким Ивановичтай суг ябажа, элдэб энеэдэтэй ябадалай ушарнуудые хөөрэжэ, сугларагшадые хүхеэбэ.

- Нэгэ намар Москвада Буряадай соёл уралигай декада болохо гээд лэ, Улаан-Үдэ руу Ким уригдаба. Тэрэ сагта хүн зоной ажаһуудал хэсүүшэг байгаа гүб даа. Би һая ерэһэн һэнэгтэй пальто, шляпатай байжа, хубсаһаяа һэлгэбэбди. Би Кимэй ута хара пальто, кепкыень үмдэбэб. Кимни намһаа хүдэр, тэрэ пальтоень арай гэжэ даажа ябадаг һэм, - гэжэ Цыренжаб Очиров хөөрэбэ. 

Ким Базарсадаев консерваторидо һурахынгаа хажуугаар, циркдэ ажалладаг байгаа. “Арадуудай найрамдал” гэһэн тусхай программа харуулдаг байгаа. Циркын купол өөдөө бодоод, доогуурынь элдэб үнгэтэ яһатанай түлөөлэгшэд гаража гороолдог һэн. Тэндэ Ким Иванович Бирмэ гүрэнэй түлөөлэгшэ болодог байгаа. Аяар 20-ёод хоногоор декада бэлдэхэеэ Улаан-Үдэ ошоһон Ким ажалгүй болошохоёо айгаад, өөрынгөө орондо Цыренжаб нүхэрөө үлөөбэ ха. 

- Үгы, би яагаад артист болобо гээшэбиб гэжэ мэгдэхэдэмни, Ким “шадахаш, айха юумэн үгы” гээд, дахуулжа цирк асараа һэн. Нэгэ томо пулаад бэе дээгүүрээ һанжуулаад, юбкэ үмдэжэ, тойроод лэ ябаха хэрэгтэй байгаа. Гансал муу юумэниинь гэхэдэ, театрай подвал соогуур аренын тэгэн хүрэтэр ябахаш, тэндэнь хаб харанхы, үшөө үхэр хулганаанууд гүйлдэхэ, дээрэһээ гараа һарбайхадашни, тайзан дээрэ татаад гаргадаг һэн. Тиигэжэ би 20 үдэр циркын артистаар хүдэлөө һэм, - гэжэ эрдэмтэн хөөрэбэ. 

Цырегма Сампиловагай гэрэл зураг

Цыренжаб Очиров, залуу наһанайнь нүхэр

Москва аяншалһан тухай 

Тэрэ үедэ Ким Иванович Москвада мединститудта һурадаг Серафима басагантай ханилдаг байгаа. Тэдэ үшөө гэрлээдүй байгаа. 1960-1961 оной Шэнэ жэлэй амаралтануудта Ким Цыренжаб хоёр Москва айлшалха гэжэ шиидэбэд. Аэропорт ерэхэдэнь, Москва хотодо хүл сээрэ (карантин) табяатай байба. Ушар юуб гэхэдэ, Энэдхэг оронһоо бууһан нэгэ уран зураашан ерээд, наһа барашоо. Тэрэнэй бэе шэнжэлжэ отолһон эмшэд булта наһа барашоо. (Сэсэг үбшэн) хара оспа байгаа. Тиимэһээ Москва руу хүн зониие оруулаагүй. 

- Кимни бэеэр һөөл томоотой юумэн аэропортын ээлжээнэй даргада ороод: “Бидэ монголнууд гээшэбди, маниие элшэд сайдай газар дуудажа байна”, - гэбэ. Ил-18 гэһэн самолёт соо дугаарлагдаагүй һууринууд байгаа, тэндэ һуужа, Москва хүрэжэ ерээ бэлэйбди. Хэншье манай данса шалгаагүй, - гэжэ Цыренжаб Очиров хөөрэнэ. 

Ямба хүндэтэйгөөр Москва буужа ерэһэн хоёр дары түргэн Усачёвко дээрэ байһан эмшэдэй дээдэ һургуулиин хамтын байра сэхэ хүрэжэ ерэбэд. Тэндэнь Ким Ивановичай үшөө һамганиинь болоодүй Серафима Галина нүхэр басагантаяа тэдэ хоёрто һэргылэмжын сэсэг тарилга хэбэ.

- Гайтай шанга тарилга байжа, бидэ хоёр тэрэ дороо унашоо һэмди. Кимни намһаа хүдэр шанга бэетэй хадаа хоёр шахуу үдэр, бинь гурбан үдэр хэбтэбэбди, залуу шамбай ябагдаал даа, үшөө һонин хөөрөөнүүд байхал даа, саг ошожо, мартагдажашье байгаа бэзэ, - гэжэ эрдэмтэн тэмдэглэбэ. 

Серафима Даниловнагай нүхэр басаган хадаа Галина Доржиевна Дугарова болоно. Галина Доржиевна олон жэлдэ Буряадай тубдиспансерые даагшаар ажаллаа. Мүнөө эмнэлгын эмхи тэрэнэй нэрэ зүүнхэй юм. Харин Ким Ивановичай наһанай нүхэр Серафима Даниловна дуушадай хоолойн тональность шалгадаг эмшэнээр бүхэли наһандаа ажаллаһан юм. 

- Мүнөө Ким Ивановичай хоолойе бурханай хоолой гэдэг, теэд ганса бурханай бэлиг бэшэл даа, үшөө ехэ өөр дээрээ ажаллажа, олон жэлэй туршада һургуули гараһанайнь аша бшуу. Би нэгэтэ хэшээлнүүдтэнь һуулсаа һэм. Хэшээлэйнгээ һүүлээр үшөө хубиин хэшээл Иван Лещиковһоо абадаг бэлэй. Ариин аялга гаргахадаа, зуу дахин нэгэл абяа гаргажал байгаа, гэдэһээрээ бэшэ, сээжээрээ гаргаха тусхай эрдэм байгаа бшуу, - гэжэ Цыренжаб Цыренжапович мэдээсэбэ. 

Залуушуулые һургаха хүсэлыень бэелүүлэгдээ 

Ким Иванович залуу һүрэг дуушадые ходол дэмжэжэ ябадаг һэн. Дуушадай мэргэжэлэй талаар дүршэхынь тула элдэб харалгануудые эмхидхэжэ, болбосоролой ажал ябуулагдадаг гээшэ. Ким Иванович залуу дуушадые дэмжэлгын өөрын хэмжээ ябуулха гэжэ хүсэлдэг байгаа. Тэрэнээ арайл бэелүүлжэ үрдеэгүй, харин наһанайнь нүхэр Серафима Даниловна тэрэ һаналыень дүүргэжэл шадаа бшуу. СССР-эй арадай артист Ким Базарсадаевай нэрэмжэтэ жаса байгуулагдажа, залуу дуушадай урилдаан хоёр жэлэй нэгэ удаа эмхидхэгдэдэг болоо. 

Агада болоһон энэ уулзалгын үедэ Эржена Кимовна Базарсадаева Ага нютагайхидтэ баярые хүргэбэ.

- Абамнай нэгэ хэды болоод лэ, Агаяа ерэхэ дуратай һэн. Тоонто нютагайнгаа агаараар амилжа, газар дээрэнь хүльбэржэ, элшэ хүсэ абанаб гэдэг һэн. Үнэхөөрөөшье угаа һайхан, сэбэр агаартай нютаг ха юм даа. Таба дахин болоһон энэ урилдаан агынхидай туһаламжаар үнгэргэгдэнэ гээшэ, - гэжэ Эржена Кимовна мэдээсэбэ. 

Бэлигтэй узуур хүбүүд Агаһаа үндэһэтэй 

Мүнөө жэлэй урилдаанай Гран-при абагша Михаил Пирогов Лхасаран Линховоиной, Ким Базарсадаевай, Дугаржаб Дашиевай, Болот Бороевой болон бусад бэлигтэй дуушадай дэлхэй дүүрэн Буряад ороноо суурхуулһанай ашаар Улаан-Үдэ хотые дуушадай гуламта гэжэ нэрлэдэг болонхой гэжэ тэмдэглээ. 

- Би хаанашье элдэб харалганда ябахадамни, хаанахибши гэхэдэнь, Улаан-Үдын гэхэдэм, “А-а, Милан Үдымши гэдэг юм, - гэжэ тэрэ мэдээсэбэ. 

Агын хизаар ороноо шэнжэлэлхэ музейе даагша Рыгзын Цыдендоржиев тойрогой соёлой таһагые даагшаар олон жэлдэ хүдэлһэн юм. Ким Иванович болон бусад Ага нютагһаа уг гарбалтай бэлигтэй оройн хүбүүдээ түрэл нютагтань угтажа абажа байдагаа дурсаба. 1979 оной июнь һарада оперо болон баледэй театр һарын туршада Шэтэ хото гастрольдо ерэһэн байгаа. 

- Һүүлдэнь гала - концерт болоходонь, манай бэлигтэй дуушад Лхасаран Линховоин, Ким Базарсадаев, Дугаржаб Дашиев, Болот Бороев гэгшэд “Бухенвальский набат” гэжэ дуу гүйсэдхэхэдэнь, Шэтын драмын театрай потолок унашанаагүй гэхээр шанга гэгшээр хүүежэ байгаа бэлэй. Шэтэдэ тэрэ сагта үсөөн буряадууд ажаһуудаг һэн, буряадууд гээшэ иимэ бэрхэ, бэлигтэй зон гээшэ гү гэжэ булта зон һонирхоо бэлэй, - гэжэ Рыгзын Цырендоржиев мэдээсэбэ. 

Сугларһан айлшад Ким Базарсадаев тухай бэлдэгдэһэн музейн үзэсхэлэн һонирхон харабад. Үдэшэлынь Ага тосхоной соёлой томо байшан соо К.И. Базарсадаевай нэрэмжэтэ урилдаанай лауреадуудай ехэ тоглолто үнгэрөө. 

Цырегма Сампиловагай гэрэл зураг

Уулзалгын үедэ