​Буряад ороной ой модод, ургамалнууд

Буряад Улас Ородой Холбоото Уласай Ази тибэй түбэй хубида оршодог юм. Баруун тээһээ Эрхүү можотой, Тыва Уластай, урда талаһаа Монгол оронтой, зүүн тээһээ Үбэр-Байгалай хизаартай хилэлдэг. Буряад орон 351,3 мянган дүрбэлжэн километр хэмжээнэй газар дайдатай, дэлхэйн эрдэни зэндэмэни гэжэ тоологдодог асари ехэ, тон гүнзэгы нуур болохо Байгалай эрье зубшан байрладаг. Эзэлжэ байдаг талмайгаараа манай улас Германитай адлирхуу, Японой газарһаа халта бага юм. 

БАЙГАЛ НУУРАЙ уһан дэлхэйн сэбэр уһанай нөөсын 20 хубинь болодог. 25-30 миллион жэлэй урда тээ тогтоһон гэжэ тоологдодог. 636 километр утатай, 25-һаа 80 километр хүрэтэр үргэнтэй. Дунда зэргээр 731 метр гүнзэгы, харин эгээл гүнзэгынь 1637 метр юм. 22 олтирогтой, эгээл ехэнь Ойхон арал болоно. 340 гаран гол горход уһаяа тэрээндэ шудхадаг, гансал Ангар мүрэн эндэһээ эхи абадаг. 2500 түрэлэй элдэб амитад эндэ бии, эдэнэй 82 хубинь гансал эндэ дайралдадаг. 1000 гаран түрэлэй ургамалтай, 50 гаран түрэлэй загаһад амидардаг юм. 

Хүхэ мүнхэ тэнгэри – сэнхир-хүхэ огторгой хадаа Буряад ороной хүн бүхэнэй нангин ойлгомжо болодог. Жэлдээ 300 гаран үдэр соо наратай сэлмэг байдаг. Ааяма халуун, янгинама хүйтэн болодог уларилай шэнжэтэй, шииг нойто багатай нютаг юм даа. Энэ хадаа хүнэй бэе махабадта таарамжатай, зохид уларил гээшэ. Буряад ороной газар дайда элдэб янзын шэнжэтэй: Швейцариин Альпадал адлирхуу һүмбэр уулануудтай, молор һайхан Монгол ороной нюдэ алдама, үргэн дэлюун талатай, Россиин Европодохи хубиин ой модотой, үндэр тэгшэ газартай нютагууд манай эндэ дайралдадаг.

Манай республикын амитанай болон ургамалай аймагууд угаа баян, элдэб янза юм. Улаан дэбтэртэ оруулагдаһан өөрсэ шухаг, хоморой түрэлэй ан амитад, шубууд, ургамалнууд, мододшье эндэ бии. Баргажанай булган, байгалай хаб загаһан, омоли болон бусад бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ ха юм даа. Байгал шадарай ургамалай аймаг зүүн зүгэй анагааха ухаае хүгжөөлгэдэ ехэ үүргэ дүүргэдэг. Республикамнай ойн баялигуудаар туйлай ехэ юм. Эхэ байгаали элдэб түрэлэй модо маанадта бэлэглэнхэй. Буряад ороной газар дайдын табанай дүрбэн хубинь гэхэ гү, али 83 процентнь ой модоор бүрхөөгдэнхэй. Ойн жасын ниитэ талмай 27,2 миллион гектар болоно, энээнэй 20,3 миллион гектарыень ой модон эзэлнэ. Ойн баялигай ниитэ нөөсэ 1850 миллион кубометр юм. Ой модоной бүридэл иимэ: 65 хубинь – шэнэһэн, 21 хубинь – нарһан, 10 хубинь – сибириин хуша, хасуури, жодоо, үлөөшэ 4 хубинь - хуһан, уляаһан болон бусад түрэлэй модод. Эдэмнай гол түлэб үнэтэ шухаг шэлбүүһэтэ модод болоно. Тэдэ гол горходой, мүрэнүүдэй, нуур сөөрэмүүдэй уһа сахидаг, нэмээдэг; нара һалхинһаа газарай хүрьһэнэй нуралгые хамгаалдаг; ургамалай болон амитанай аймагуудай элдэб янза байлгые тэнсүүрилдэг, сахидаг гээшэ. 

Буряад ороной дэбисхэр дээрэ шэлбүүһэтэ, набшаһата модод ургадаг. Хойто нютагуудаар үдхэн үндэр, аглаг һайхан ой халюуран ногооржо байдаг. Досоонь ороходо, үндэр сэхэ шэнэһэн, нарһан, хасуури, хуша модод огторгой хадхан ургажа байһан юумэдэл үзэгдэдэг. Эдэ модоной шанха оройгоор жэгүүртэ шубууд һуугаа, хэрмэн, жэрхи болон бусад амитад харайлдаа юм гү гэһэн бодол толгойдош ороодхихо. Тиин халта зогсожо шагнаархахадаш, элдэб хорхой шумуулнуудай шииганалдаан, жэжэхэн шубуудай хоолой ниилүүлэн дуулалдаан, бишыхан амитадай өөр өөрын абяан шэхэнэй шэмэг таһалдуулангүй, ямар бэ даа ирагуу һайхан хүгжэм мэтээр соностодог юм. Ой соо гоё даа, гоё!!! Дээрэ дурсагдаһан мододһоо гадна, дүүб, уляангир, хайлааһан, тэрэнги, мойһон, нохойн хоншоор, үшөөһэн, шасаргана, ташаргана, арса, үхэр нюдэн, зандан, яшал, нүргэс, иргай болон бусад модо һөөгүүд манай республикын хада уулануудаар, гол горходой эрьеэр ургадаг байна. 

Нарһан модон – манай гол баялиг мүн. Таарамжатай һайн газарта наһан модон 30-35, заримдаа 40 метр үндэртэй, 80-100 сантиметр бүдүүн болодог юм. 500-600 жэл соо үмхирэнгүй ургажа байдаг. Тэрэ хододоо ногоорон байдаг модон лэ. Энэ хадаа барилгын гол модон болоно. Жэл бүри отологдодог мододой 65 хубинь нарһан модон болодог гээшэ. 

Шэнэһэн модон хадаа ойто дэбисхэрэй 50 хубиие эзэлдэг. Манай орон дотор 14 түрэлэй шэнэһэн модод ургадаг юм. Республика доторнай сибириин, дагуурай түрэлэй шэлдэн хатуу шэнэһэн модон ургадаг. Сибириин түрэлэй шэнэһэн тааруу зохид газар нютагуудта, гол мүрэнүүдэй нугануудта, наруули дулаан, шииг нойтотой газарнуудта – республикын баруун-урда дэбисхэр дээрэ ургадаг гээшэ. Хойто болон баруун-хойто нютагуудые дагуурай шэнэһэн модод эзэлдэг. Далайн нюрууһаа дээшэ 900-һаа 1500 метр хүрэтэр үндэр дээрэ газарта шэнэһэн модод ургадаг байна. Энэ модон 500-600 жэлэй туршада ургажа һуудаг. Шэнэһэн хадаа арадай ажахыда шухала удха шанартай юм. 

Сибириин хуша. Хуша хадаа ой тайгын эгээл бүдүүн, томо, үнэтэ шухаг баян эдеэтэй-һамартай модон юм. Хуша хадаа хара-ногоон хилэн, сугсага мэтээр халюуран надхажа байдаг торголиг һайхан шэнжэтэй модон лэ. Сибириин гол мүрэнүүдэй эрьенүүдээр, Алтай, Саяан, Бархан, Шалсаана, яаблан ба бусад уулануудай, Хамар дабаан, Байгалай, Хутиин хүтэл шэлэнүүдэй оройгоор хуша модон ургадаг гээшэ. Хододоо сэбдэг хүйтэн, шэмэрүүн хатуу уларилтай үндэр газарта, хада уулануудай хяра оройгоор хуша модон ургадаг. 250-300 жэл соо ургахадаа, мантан томо болодог юм. Хушын һамар эдеэ хоолдо, эм домдо ородог. 

Хасуури, жодоо, хуһан, уляаһан, уляангир, хайлааһан, тэрэнги (тэрэлжэ), нохойн хоншоор, мойһон, сэндэн, үшөөһэн, шасаргана, ташаргана ба бусад модо һөөгүүд Буряад ороной дэбисхэр дээрэ ургадаг байна. Манай Буряад орон газар дайдынгаа хэмжээгээр, ой модонойнгоо талмайгаар Финляндиһаа ехэ юм. Теэд иимэ ехэ ой модоёо хэрэглэжэ, ашаглажа шаданагүйбди. Финлянди саарһа, целлюлозо-картон гаргалгаар дэлхэй дээрэ түрүү һуури эзэлжэ, айхабтар ехэ олзо олоно. Модо отолжо, иишэ тиишэнь худалдаад лэ, орондонь һөөг бургааһа, сагдуул модо һуулгажа таринагүйбди. Манай нютагуудай ой галай аюулда ехээр абтана. Энэ талаар ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулагданагүй. Эхэ байгаалияа сахиха, ой модоёо хамгаалха, ариг сэбэрые сахиха, модо һөөгүүдые һуулгаха талаар үхибүүдэй, һурагшадай дунда ойлгууламжын ажал үргэнөөр ябуулха шухала. 

БУУРАЙ ХОЛОҺОО ТҮҮХЭТЭЙ Буряад оромнай элдэб түрэлэй ургамалай аймагаар туйлай баян юм. Энэнь эхэ һайхан байгаалиһаа, эрид хубилжа, янгинама хүйтэн, ааяма халуун боложо байдаг уларилһаа, али бүхы ургамалнуудта таарамжатай газарай хүрьһэнһөө сэхэ дулдыдадаг гээшэ. Сэхыень хэлэхэдэ, республикымнай газарай хүрьһэн элһэн бурма, үнэһэлиг шоройтой, хужарлиг, хүрин-шара үнгэтэй, үрэжэл багатай юм. Үндэр баян ургаса үгэдэг хара хүрьһэтэ газар бага гээд тэмдэглэлтэй. Юрэдөөл, республикын аймагуудай ажалшад орооһото ба тэжээлэй ургамалнуудые тарижа, хура бороотой сагта яһала һайн ургаса хуряажа абадаг. Зүгөөр манай газарай шэнжэ шанар, түхэл хэлбэри мал үдхэхэдэ, харахада тааруу һайн байна. 

Губирхуу, тала, гүбээлиг, ой үгы, набтар хадатай, нармай һайхан, хаялга ташалантай, наранай элшээр наадаһан наруули зохид майлануудтай нютагуудта хони мал харууһалхада таарамжатай байдаг. Ая гангаар, хужар марсаар элбэг газарта хонин һүрэг аажам тэнюунээр атарлан бэлшэдэг. Набша намаата элдэб янзын жэжэхэн ургамалнуудтай, ая гангатай, бутуулатай, хяаг, үлэн болон бусад шэмэтэ ногоотой бэлшээридэ харууһалагдаһан хонин һүрэг түргөөр тобиржодог, таргалдаг гээшэ. Һуга ургашаһан, үлэ шэмэгүй болоһон, ой соо ургадаг ногоон хони малда таарадаггүй. Бороо хуратай, шииг нойтотой, уһабхи жэлдэ хони мал һуйдажа, балшаруутажа, мүртэйгөөр хүшэлдэг, таргалдаггүй юм. Хуурайшаг, шииг нойто багатай жэлдэ хонин һүрэг һайнаар хүшэеэ нэмээдэг. 

Үндэр тэгшэ газарнуудаар, хада уулануудаар, ойн соорхойнуудаар үхэр болон адуу мал бэлшээхэдэ, үлэмжэ һайн байдаг. Манай эндэ хяаг, үлэн, хилгана, хүсы, тангалай үбһэн, үрмэдэһэн, халаахай, һорьмой үбһэн, хаг үбһэн болон бусад ургамалнууд ургадаг. Эдэ бүгэдэ бодо малда эдеэлсэтэй гэжэ тоологдодог. Тиихэдэ һубаг жалга соогуур, бууса хорёогой һууринуудаар, гол горходой эрьеэр, наруули дулаан майлануудаар, ойн соорхойнуудаар, һөөг бургааһадай захаар халаахай, алтаргана, альбадаа, халяар, тибһэн, тарнаан, гэшүүнэ, таба һалаа, гоогол, мангир, шара дэрэ, хурьган шэхэн, һүдэн, гүбһэн гэхэ мэтэ ургамалнууд, бадма сэсэг, забаан зэдэгэнэ, нямняа, залаа сэсэг болон бусад сэсэгүүд ургадаг байна. Эдэнэй дунда эм домдо ородог ургамалнууд, үрэ жэмэс болон эдеэ хоолой зүйлнүүдшье бии. Элдэб түрэлэй һархяагууд ургадаг. Буряад ороной дэбисхэр элдэб түрэлэй ногоогоор угаа баян юм даа.