​Хүүхэлдэй урлаха абьяас

Ага нютагта уран гартанай суглаан үнгэрбэ. Суглаанай үрэ дүн тухай тодорхойгоор удаадахи нэгэ дугаарта бэшэхэбди. Суглаанай эхилхын урда тээ уран гартан танхим соо сугларжа байба. Уран гартан гээшэ аха наһатай, һахал һамбай ургуулһан томоотой, наһажаал хүнүүд байдаг, харин тэдээнэй дунда залуухан, нариихан басагаханиие хараад, гайхан дүтэлбэб. Тэрэмни нэрэ солотой уран гартан, уран бүтээлэй багша Дулма Балданова байшаба. 

Дулма басагахан хара багаһаа хүүхэлдэйнүүдтээ хубсаһа оёдог байгаа. Эжыһээ һураншьегүй, өөрынгөө хубсаһа хэршээд лэ, хүүхэлдэйдэ самса, юбкэ, плати, шляпа, сүүмхэнүүдые оёжорхидог һэн. Тиигэһээр хүдэлсэ муутай арьягар муухайгаар бүтээгдэһэн хүүхэлдэйнүүд һанаандань таарахаяа болижо, үшөө 4-5-тайхандаа хүүхэлдэйнүүдые дархалжа эхилээ һэн. 

- Би һургуулида һурахадаа, ходол уран гартанай, зөөлэн нааданхайнуудай кружогуудта ябадаг һэм. Һүүлдэнь Агынгаа уран һайханай һургуулида һуража эхилээ һэм. Багшамни Римма Ринчиновна Ешеева бидэндэ өөрынгөө гараар уран зүйлнүүдые бүтээжэ, зуража һургадаг һэн, - гэжэ Дулма хөөрэнэ. 

Эрхим сэгнэлтэ абаа һэн 

Дунда һургуулияа дүүргэһээр лэ, бэлигтэй басаган Зүүн Сибириин соёлой академиин арадай уран урлалай таһагта һуража захалаа. 

- Дипломно ажал бэлдэхэдээ, 15 хүүхэлдэйнүүдые бүтээгээб. Тэдэмни модон голтой, “объемная аппликация” гэдэг, арһаар гоёогдожо, оёгдожо бүтээгдэһэн, - гэжэ уран бэлигтэн хэлэнэ. 

Хүүхэлдэйнүүдынь бэе бэедээ адли бэшэ, булта ондо ондоо, онсо маягтай. Тэдэ ажалнуудайнгаа түлөө залуу уран гартан “эрхим” гэһэн сэгнэлтэ абажа, дээдэ һургуулияа дүүргээ бэлэй. Ага нютагаа бусажа, мүнөө Агын хүүгэдэй уран һайханай һургуулида уран зурагай, уран гартанай таһагта багшалжа эхилээ. 

- Үхибүүдтэй ажаллахада, хүүхэлдэйнүүдые бүтээхэ хэрэгтэ ехэ туһатай. Юрэ өөрөө дархалха бэшэ, харин хэһэн зүйлнүүдээ шэнжэлжэ, ойлгуулжа бүтээхэдээ, ажалшни ямаршьеб гүнзэгы удхатай болодог гэжэ һанадагби. Гэхэ зуура, үхибүүд шэнэ юумэндэ һураха дуратай, һонин, элдэб зүйлнүүдые өөрынгөө гараар бүтээжэ байхадаа, сэдьхэлынь ондоо болодог, - гэжэ залуу багша хөөрэнэ. 

Юунһээ эхитэйб 

Дулма уран зурагай, уран бүтээлэй һургуули гарахадаа, ганса хүүхэлдэйнүүдые бэшэ, мүн модооршье, алта мүнгөөршье дархалха шадабаритай болоо. Зүгөөр юундэ ганса хүүхэлдэйнүүдые бүтээхэ шэглэл шэлээб гэхэдэ, иимэ түүхэтэй: 

- 2008 ондо намда нэгэтэ 33 хүүхэлдэйнүүдые бүтээхэ захил ороһон юм. Би ямар олон юм, яажа бүтээхэ гээшэбиб гэжэ бодомжолбошье, дархалжа, оёжо эхилээб. Хүүхэлдэй бүхэн тад ондоо, өөрын онсо маягтай болоо. Тиигэжэ арбан табыень бүтээхэдэмни, захил хэгшэдтэ тон ехээр һайшаагдажа, бэшэниинь хаанаб гэжэ хэншье асуугаа, зэмэлээгүй, баярые хүргөө һэн, - гэжэ Дулма Жамбаловна дурсана. 

Уран гартанай нюусанууд 

Түрүүшын хүүхэлдэйнүүд голтой, модон толгойтой һэн, тон багаханууд, оройдоол 20 сантиметр үндэртэй. Үни бүтээгдэһэн хүүхэлдэйнүүдынь мүнөө өөртэнь үлөөгүй. Хүн зондо бэлэглээ, зариманиинь худалдагдаа. Тэдэ хүүхэлдэйнүүдэй зурагуудые харахада, мүнөө үеын ажалһаань тад ондоо, энэнь уран гартанай урган хүгжэһые гэршэлнэ бшуу.

- Мүнөө элдэб зүйлнүүдээр хүүхэлдэйнүүдые дархалдаг болооб. Тон багахануудынь нооһоор, һэеыгээр хэгдэдэг, папье-маше, модон, керамика гэхэ мэтэ хэрэглэгдэдэг. Папье-маше хэрэглэн, “Шэнэ жэлэй урда” гэһэн бүхэли суглуулбари бүтээгээ. Хасууриханууд мэтэ эжы басаган хоёр. Эдэ хүүхэлдэйнүүд байгаалиин дүрэ харуулна, - гэжэ уран гартан хөөрэнэ. 

Нэгэтэ Дулма басагантаяа, үшөө нүхэр басагантайнь гурбуулаа хүдөөдэ талмай дээрэ амархаяа хэбтэбэд. Дулмын нюдэеэ анин сасуу нэгэ гайхалтай эхэнэр бии болошобо. Модоор бүтээгдэһэн, арһаниинь холтоһоор хушагдаатай, үһэниинь борбоосгой мэтээр өөдэнь һамнагданхай. Тэрэ эхэнэрынь урдаһаань хараад, энеэбхилжэ байгаа. Дулма һүрэжэ бодоод, хоёр басагадта эндэһээ түргэн ябая гээд, гүйшэбэ. Тиигэжэ энэ модоной түхэлтэй хүүхэлдэйнүүд бии болоо бэлэй.

- Хүүхэлдэйн түхэл дүрсэнүүд ехэ һониноор ухаан бодолдомни бии болодог. Ходол блокнот абаад ябадагби. Байд гээд лэ бии болоһон дүрэнүүдэй түхэлнүүдые зурадагби. Ямар бэ даа, нэгэ һонин зүйл ухаандамни орожо, тусгаар дүрэ бии болодог, - гэжэ Дулма тайлбарилна. 

Жэшээнь, нёдондо үнгэргэгдэһэн “Алтаргана” нааданда эрбээхэй–хүүхэлдэйнүүдые бэлдээ. Нэн түрүүн эрбээхэйн дүрсэ бии болоо, арбаад эрбээхэйнүүдые зураһаар, энэ ерээдүйн хүүхэлдэйнүүдэй хубсаһан ха гэжэ ойлгоо. Тиигэһээр гоёолтонуудыень һанажа, иимэ хүүхэлдэйнүүд бүтээгдээ. 

«Алтарганын» алтан медальнуудта гурба удаа хүртөө 

2012 ондо “Алтаргана” нааданда бэлэдхэлэй үедэ гурбан алтан медаль абаад байнаб гэжэ зүүдэлһэн юм. Тэрэ зүүдэниинь үнэхөөрөө бэелээ һэн. 2012, 2014, 2016 онуудта үнгэргэгдэһэн “Алтарганын” наадануудта уран гартанай урилдаанда алтан медальнуудта хүртөө бшуу. “Алтаргана” нааданда бүхы буряад дайдаһаа ямар бэрхэ, дээдэ гарай уран гартан ажалнуудаа табидаг бэ гэжэ мэдээжэ. Тиимэһээ энэ Дулма Балдановагай үндэр амжалтанууд тэрэнэй дээдэ шатын бэлигтэй уран гартан байһыень гэршэлнэ. 

Шабинараар омогорходог багша 

2012 онһоо эхилжэ, Дулма Жамбаловна Ким Базарсадаевай нэрэмжэтэ уран һайханай һургуулида ажаллана. Энэ табан жэл соо хэды олон үхибүүдые уран бэлигэй харгыгаар шэглүүлээб? Мүнөө багша һурагшадаараа оморходог болонхой.

- Минии шаби Намгар Батожаргалова Шэтэ хотодо үнгэрһэн “Хизаарлагдаагүй балшар наһан” гэһэн Уласхоорондын 19-дэхи фестивалиин нютаг можо хоорондын шатада хабаадажа түрүүлээ бшуу. Намгар хадаа “Хүгжэмтэ модохон” гэһэн модоор дархалһан хүүхэлдэй эндэ харуулаа һэн, - гэжэ багша омогорхон хөөрэнэ. 

Апрелиин 28–да Москва хотодо үнгэргэгдэһэн һүүлшын шатада Намгар хабаадалсаа. Дулма Жамбаловнагай үшөө гурбан шабинар мүнөө зун Туапсе хотодо болохо Бүхэроссиин “Хрустальные дельфинчики” гэһэн фестивальда хабаадаха эрхэдэ хүртөө. Тэдэнэр бэлигтэй багшынгаа хүтэлбэри доро элдэб янзын хүүхэлдэйнүүдые бүтээгээ. Багша мүнөө һурагшадтаяа үшөө олон орьёлнуудые дабахаар бэлэн. 

Багшын өөрын амжалта 

Дулма Жамбаловна Балданова өөрөө арба гаран элдэб хэмжээнэй үзэсхэлэнгүүдтэ хабаадаһан. Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданда туйлаһан амжалтануудһаа гадуур элдэб можо нютагуудаар уран бүтээлнүүдээрээ суурханхай. Тэрэнэй бүтээһэн хүүхэлдэйнүүд Сочидо болоһон Олимпиадада, Москвада, Монгол орондошье харуулагдаһан. Ород гүрэнэй Соёл урлагай байшанай 100 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан “Үндэһэн хубсаһатай хүүхэлдэй” гэһэн бүхэроссиин фестивалиин лауреат болоһон юм. 

Бүтээлнүүд өөрынь шарайтай болодог 

30 сантиметр хүүхэлдэй бүтээхын тула нэгэ һара хүдэлдэг. Бүхыдөө Дулма олон өөрсэ ажалнуудтай юм. Үдэртөө сүлөөгүй һэн тула үдэшэндөө хүүхэлдэйнүүдые бүтээдэг. Тэрэнэй хүүхэлдэйнүүд тус тустаа өөрын онсо нюуртай, түхэлтэй. Автор тон адлихан хүүхэлдэйнүүдые бүтээхэ дурагүй: 

- Би элдэб шэнэ хүүхэлдэйнүүдые дархалха дуратайб. Заншалта хубсаһатайшье һаань, элдэб шэнэ зүйлнүүдээр гоёохо дуратайб. 

Уран гартан гоёор хубсаһа, гоёлой зүйлнүүдые бүтээдэг, харин тон орёо юумэн гэхэдэ, хүүхэлдэйн нюур зураха, дархалха.

- Нюур нариихан биирээр зураха хэрэгтэй, эндэ хүүхэлдэйн абари зан, наһанай хэмжээ болон сэдьхэлэй байдал дамжуулна ха юмбибди. Минии адаглахада, хүүхэлдэйн нюур хадаа бүтээгшын нюур болошодог. Жэшээнь, Даши Намдаковой бүтээлнүүдые харахада, нюурнуудынь өөртэнь адли байдаг. Минии хүүхэлдэйнүүд нюураараа намда адли болошодог. Эндэ хамаагүй, үбгэн хүн гү, хүбүүн гү, басаган гү – нюурай түхэл, маяг адли, - гэжэ Дулма тайлбарилна. 

Саашанхи ажал хэрэг, түсэб тухай 

Дулма Балданова аха захатан болон бусад бэлигтэй дархашуулай ажалнуудые хараха, үзэхэ дуратай. Тэдэниие дууряажа бүтээдэг бэшэ, өөрын онсо маягаар ажалаа ябуулдаг. Хэнэйшье дархалаагүй юумэ бүтээхэ гэжэ оролдодог. 

- Би саашадаа ондоо шэглэлнүүдээр ажаллаха дуратайб. Хүрэлөөр шудхадаг бүтээлэй оньһондо һураха хүсэлтэйб. Улаан-Үдэ болон бусад хотонуудай бэлигтэй мэргэжэлтэ дархашуулһаа дүй дүршэлыень халан абаха һанаатайб. Мүн тиихэдэ өөһэдынгөө хүүхэлдэйнүүдтэ мүнгэн болон ондоо үнэтэ шулуунуудаар гоёолтонуудые дархалха хүсэлтэйб, - гэжэ Дулма түсэбүүдээрээ хубаалдана. 

Тэрэ уран дархашуулай элдэб онол аргануудта, шадабарида үшөө оюутан байхадаа һураһан, зурагууд, эскизүүдые бэлдэжэ, зуража байдаг. Нэмэжэ хэлэхэдэ, “Үндэһэн хубсаһатай хүүхэлдэйнүүд” гэһэн бүхэроссиин үзэсхэлэндэ хабаадагшадай бүтээлнүүд альбом – каталогто оруулагданхай юм. Бага наһандаа хүүхэлдэйгээр наадаагүй басагад үгы ёһотой. Мүнөө сагта хүүхэлдэй ганса нааданхай бэшэ, мүн гэр байрын гоёолтошье болодог. Гоёор, уран һайханаар бүтээгдэһэн хүүхэлдэй хэншье хараа һаа, һонирхожо, нюдэеэ хужарлуулхал даа. Эдээниие дээдэ гарай уран бэлигтэн Дулма Балданова бүтээдэг, тэрэнэй урлаһан зүйлнүүдые худалдажа абахада, захилшье хэхэдэ болоно. 

Гэрэл зурагууд Дулма Балдановагай хубиин архивһаа