​Зэргэшээ дэлхэй бии гү?

УГАЙ БУРХАД (Духи предков) 

Угай дурдалганууд олон янзын байдаг. 

Ганса хүнһөө гараһан бэлэйбди, 

Газар дэлхэйдэ таран гаража, 

Галаб ехые дүүргэн ябалайбди! 

Узуурлама гарбалнай, Унгилма удхамнай! 

(Б.Базаровай “Бөө мүргэлэй нюуса болон ёһо гуримууд” гэһэн номһоо) 

Хүхэ мүнхэ Эсэгэ Тэнгэри 

Хүрьһэтэ алтан Газар Эхэ, 

Угайм гарбалнууд, 

Унгиим буумалнууд, 

Үндэр ехэ сахюусад, 

Харалсажа байгыт, 

Хасардажа эрьеыт! 

Сүндэг сөөг! 

(С.Гомбоевой “Хүхэ мүнхэ тэнгэри доро” гэһэн номһоо) 

Уг гарбалайнгаа зониие угай бурхад хамгаалга, харгалзалга дороо абажа байдаг. Заяашадта оробол, дээгүүр хэмжээнэй, гэбэшье тэдэнһээ үсөөншэг гэжэ тоологдодог. Буряад зоной ажабайдалда угай бурхад ехэ үүргэ нүлөөтэй. Үхибүүнэй түрэхэдэ, хойтохииень газарта буладаг гээшэ. Тиин энэ һууринь тоонто нютагынь болон тодордог. Энээнэй ашаар түрэл газартайгаа холбоотой, элинсэгүүдһээ дэмжэлгэ абаха аргатай болодог. Имагтал тоонтоһоо хайра туһа эрихэдэ, угай дэмжэлгэ илангаяа хүсэтэй гэжэ тоологдодог байгаа. Энээн тухай хэр урданһаа мэдээжэ. Мүнөөшье энэ заншалые олон зон сахихые оролдодог. Угай һүнэһэд ямараар үзэгдэдэг бэ? Үндэһэтэнэй хубсаһатай эртэ урдын үбгэжөөлэй дүрөөр харагдадаг. Мүргэлэй удаа зоной гэр гэртээ бусахада, хажуудань мори унаад үдэшэжэ ябаһан эрэгтэй хүнэй түхэлөөршье үзэгдэдэг ха. Харгы замаймнай һаалтые усадхажа, абаржа, аршалжа байһыень заримдаа оройдоошье ойлгодоггүй, мэдэрдэггүй хабди. 

ЛУСАД (Духи воды)

Уһан хадаа ажамидаралай табан эхин һүнэһэнэй нэгэниинь мүн. Удхань угаа ехэ. Таагдашагүй шэдитэй таабари мэтэл даа, уһамнай. Эхын умай соо бии болоһон үрын 99 процентнь уһанһаа бүридэнэ. Эхэһээ түрэхэдөө, бэеымнай 90 процентнь уһан юм. Наһаяа хүсэһэн хүнэй бэеынь 70 процентнь – уһан. Хүгшэрхэ, үбгэрхэдэ, энэнь 50 процент хэмжээнэй болодог. 

Уһанай эзэд угаа хүсэтэй, олон янзын. Хүдэлсэ, хубилалта, урасхал - эдэ бүгэдэ Ажамидарал гээшэ. Һайн даа, уһан! Домогууд соо Лосон-хаан түрүүтэй Уһан хаадууд тухай түүрээгдэдэг гээшэ. Лосон хаан бүхы дэлхэйн һонинуудые эгээл түрүүлэн дууладаг гэжэ мэдэжэ абахада, һонирхолтой бэшэ гү? Энэ дуулаһанаа саг дары Дэлхэйн эзэндэ дамжуулдаг юм ха. Тэнгэриин уһанай болон газарай уһанай – аадар бороогой, мүльһэнэй, мана буулгадаг уһанай һүнэһэд хоорондоо илгаатай. Буряад-монголшууд нютагайнгаа гол горхонуудай, булагуудай нэрэнүүдые һайн мэдэдэг, тэдэнээ анханһаа хүндэлдэг бэлэй. Хүүгэд, эдиршүүл, үглөөгүүр нюур гараа угаахадаа, иигэжэ хэлэдэг байгты: 

- Уһан, мууе арилгыш, элүүр энхые, хүсэ шадал, һайн һайханиие бэлэглыш. Иимэ үгүүлэлһээ уһан ондоо болодог, хүниие хүсэтэй дорюун болгодог. Дулаан ваннануудай аша туһа юунһээ эхитэйб! Бороогой уһые, шүүдэрые эмнэдэг шанартай гэлсэдэг. Ямар ушарһаа? Миил уһые хайшан гээд аршаан болгодог бэ? Хүйтэн уһан (16 градус болон доошоо) элдэб бузар арилгадаг, харин 17 градусһаа дээшээ болоходоо, иимэ шанараа алдадаг. Ямар ушарһаа? Тарни мэгзэмэй удаа уһан жэгтэйгээр хубилдаг, туһалха нүлөөниинь дээшэлдэг. Эрдэмтэд-шэнжэлэгшэд уһанай иимэ шанарые ойлгоходоо, өөһэдөө заримдаа бурханда этигэдэг, шүтэдэг болошодог юм. Уһанай олон тоото һүнэһэд хүн түрэлтэнэй ниигэм байдалда тон хүсэтэйгөөр нүлөөлдэг, сагай уларилай хүйтэн, халууниие бүрилдүүлдэг. Уһан хадаа замби түбиин аша туһада ажамидарна гэбэл, алдуугүй. Хүн зонтой харилсаа байгуулхаяа уһан аһан ехээр оролдодог, тэдэнэй ойлгохые тэсэмгэйгээр хүлеэдэг.

ГАЛ ЗАЯАША (Духи огня) 

Гал, Гэрэл – табан эхин бодосой нэгэниинь мүн. Бүхы амида юумэндэ хүсэтэ амисхаал оруулдаг бшуу. Үрэжэл, баялиг, һалбаран хүгжэлгые үршөөдэг. Хүнэй һүнэһэн Галһаа эхитэй, тэндэһээ буужа ерэдэг, тиишээ һөөргөө бусадаг. Тойроод байһан оршомнай галай шэнжэтэй, һүнэһэмнай – Гал, Гэрэл. Хүн хадаа Наранай наартайхан элшэхэн юм. Эртэ урданһаа Наранда зон иимэ гуйлтатайгаар хандадаг байгаа: “Агууехэ Гал, хуби заяаемни зохёогшо, хүүгэдээ - элшэнүүдээ наашань эльгээгыш, барагдашагүй баялигһаа хубаалдыш”. 

Галай байгуулха болон һүнөөн хюдаха хүсэн адли – агууехэ. Газарай Гал – мүнхэдөө носожо байдаг юртэмсын Галай тон бишыхан, шэгшыхэн хубинь бшуу. Юрэ бусын, зэргэшээ дэлхэйтэй харилсаха гэхэдээ, хүн Галда хандадаг. Галаар дамжан, бодото болон зэргэшээ юртэмсэнүүдэй хилэнүүдые дабажа, тэдэ хилэнүүдые нээжэ болоно. Хүнэй һанаа бодол, хүсэл эрмэлзэлые, тарни мэгзэмые Гал заяашамнай бурхадта дээшэнь хүргэдэг гээшэ. Буряадууд гал гуламтаяа хэзээдэшье сахин тахидаг, удхалан тайлбарилдаг байгаа. Һэеы гэр соохи гал гуламта хадаа айл бүлын түбынь, замбиин түбынь мэтэ һэн. Галай арюудхаха хүсэниинь аргагүй ехэ. Гэр байраяа, һуудал байдалаа хэзээдэшье иимэ аргаар сэбэрлэжэ байгаа бшуу. Галаар арюудхалгын арга гуримууд угаа олон байһан юм. Галай һүнэһэн Элшэ хүсэ, Дулаа болон Гэрэл үгэдэг. Газарай сагай уларил, ариг сэбэр байдал, хүн түрэлтэнэй хүгжэл, сэдьхэл бодолой байдал – хуу Галай хүсэнһөө дулдыдадаг. Гүрэн түрэнүүдэй түүхэ, дайн дажарай эсэслэл, эб ёһото оршондо ажаһуулга - эдэ бүгэдые мүн лэ Гал заяаша, Галай һүнэһэд хинажа байдаг. Зайн гал, олон тоото машина техникын хүдэлсэ, гэр соохи аятай гуримтай байдал – Галай һүнэһэдэй мэдэлдэ юм. Галай һүнэһэд түхэл янзаараа тиимэшье олон бэшэ. Гансал бага, ехэ хүсөөрөө илгардаг. 

АРИГУУН АГААР (Духи воздуха) 

Эдэ һүнэһэд сэдьхэлдээ хайрлалтай, баяртай хүнүүдтэ дуратай, тэдэндэ ханамжатайгаар туһаяа үзүүлдэг. Илангаяа фея түхэлтэйнүүдынь хүүгэдые һайн юумэндэ һургаха дуратай. Агаарай һүнэһэд хадаа Сүлөө, Түргэн ябаса, Оршон зай мүн болоно. Хажуу тээһээ гуримшуулхын аргагүй, шууд өөрын хүдэлсэтэй. Элшэ хүсэниинь ехэ. Шадамараар харилсажа шадабал, аза жаргалай зам заажа, нээжэ үгэдэг. Бусад һүнэһэдые хоорондонь холбодог, заримыень амяарлуулдаг, Тэнгэри Газар хоёрой илгаа зайе сахижа байдаг. Сэлмэг һалхигүй үдэр, сэбэр аригуун газарта агаарай һүнэһэдые – бишыхан точконуудые хаа яа обёоржо боломоор юм. Һалхи шуурганай эршэ хүсэн мүн лэ агаарай һүнэһэнэй тоодо ородог.

ГЭРЭЙ ЭЗЭН (Домовой дух) 

Энэмнай бүри урданай, хүн зондо гэртэнь һайн дураараа туһалха гэжэ шиидэһэн бодис болоно. Гэрэй Эзэн гэжэ хүндэлүүлхэ дуратай байдаг. Аршалжа, абаржа байһан хүнэйнгөө эд бараае, гэрые нарилан гамнадаг, ёһо гурим сахидаг, сэдьхэлыень арюудхадаг. Хүлеэгдээгүй айлшадые – хүнүүдые гү, али ондоо бодисуудыешье һаа, гэрһээ намнан гаргадаг. Гэрэй бодисой наһые тодорхойлхын аргагүй юм. Зарим үхибүүд тэрэниие гэрэлтэһэн ошон мэтээр харадаг. Абари зангаараа хүнһөө дулдыданги бэшэ, сүлөөдэ дуратай. Гансал һайн дураараа хажуудатнай оршожо болохо. Эдэ бодисууд ехэ тэсэбэритэй, гэбэшье тэсэбэринь халижа магад. Муу, һайетнай хуу мэдэхэ. Дам саашаа тэрэ заяашадатнай гү, али бүришье дээшэнь гомдол барижа магад. Гэрэй бодисууд эзэнээ һажаажа, зан абарииень халан абадаг. Гэр соо ариг сэбэр, гуримтай байхада дуратай. Һүөөр хүндэлүүлхэ ехэ дуратай. 

Виктория АЛАГУЕВАГАЙ “Алмазная книга о бурятах” гэһэн номһоо.