1123
ХХ зуун жэл—дэлхэйн агууехэ хоёр дайнай, Россида болоһон хубисхалнуудай, эрхэтэнэй шуһата дайнай, колониальна бүхэдэлхэйн журамай һалан хосоролгын, ядерна дайн дажараар заналтын, Зүблэлтэ империин һандаралай, шэнэ мянган жэлэй уулзуур дээрэ манай ороной гэдэргээ капитализмда бусалгын хүлгөөтэй саг. Айл бүлэ бүхэнэй, уг удам бүхэнэй түүхэ эдэ һүрөөтэй үйлэ хэрэгүүдтэй холбоотой байгаа. Манай Буряад ороной ХХ зуун жэлэй түүхэдэ Найдаковуудай гэр бүлэ өөрын марташагүй мүр сараа үлөөһэн юм.
Түрүүшын коммунистын гурбан үри
Гэрэй эзэн Цырен Найдакович Найдаков (Кырмыгенов) - Түнхэнэй түрүүшын коммунистнуудай нэгэн, Түнхэндэ, Сэлэнгэдэ аймгүйсэдкомой түрүүлэгшээр хүдэлһэн байна. Будажап Найдаков — ууган хүбүүн, түрүүшын комсомолшуудай нэгэн (арбан хоёртойдоо комсомол болоо һэн), Мүнхэ Һарьдаг гэжэ нэрэ абаһан энэ бэлиг түгэлдэр поэт, сэтгүүлшэ залитай 20 наһандаа хорото дайсанай һабарһаа ами табиһан бэлэй. Тэрэнэй нэрые Түнхэнэй аймагай уран зохёолшодой нэгэдэл зүүжэ ябана. Одхон хүбүүн Василий Найдаков — хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, СССР-эй Эрдэмэй Академиин Сибириин отделениин Буряадай таһагай хүтэлбэрилэгшэ, Ниитын эрдэмэй институдай (ИМБТ) захирал. Бага үхин Валентина Найдакова — урлал шэнжэлгын эрдэмэй доктор, ВСГИК-эй профессор. Энэ үри тухайнь тогтожо хөөрэлдэе.
Суута Демидовэй шаби болоод
... Агууехэ дайнай һүүлээр үлэн хооһон, хүшэрхэн үе бэлэй. 1948 ондо хилээмэ карточкаар үгэхые болюулаад байгаа. Хэды хүндэ дайнай үедэ, һүүлдэньшье уласай театрнууд хүдэлһэн зандаа һэн. 1948 ондо Сахалинһаа Москва хүрэхэ харгыдаа Н.В.Демидовэй (Совет Армиин Округой театрай ахамад режиссер) Улаан-Үдэ ерэхэдэ, тэрэниие таниха байһан Г.Ц.Цыдынжапов уласай театрай драматическа труппын ахамад режиссерой тушаалда уриба. Н.В.Демидов 1930-аад онуудта МХАТ-да хүдэлдэг, алдар суута К.С.Станиславскитай һанал нэгэтэй, тэрэнэй уран арга дүрэнүүдые дэмжэдэг, дам саашань хүгжөөхэ хэрэгтэ ехэ хубитаяа оруулһан габьяатай һэн. Николай Васильевич хүн талаараа ехэ сэбэр һайхан зантай, гайхамшаг бэрхэ багша-психолог байһан юм. Ерээдүй буряад артистнуудые тайзанай нюусануудта һургахаһаа гадна, ород болон хилын саанахи театрнуудай суута артистнуудай туйлалтануудтай танилсуулдаг бэлэй.
1949 оной эхиндэ уласай Хүгжэмэй-драматическа театр Буряад-Монголой драмын театр, мүн оперо болон баледэй театр гээд хоёр боложо хубаараа бэлэй. Хоёр шэнэ труппада залуу артистнар тон хэрэгтэй һэн. 1949 оной апрель һарада Буряад-Монголой комсолой ехэ суглаан дээрэ Театрально-хүгжэмэй училищиин оюутан Валентина Найдакова ВЛКСМ-эй XI съездын делегадаар һунгагдаа һэн. Энэ үйлэ хэрэг тухай В.Ц.Найдакова иигэжэ дурсана:” Москва ошохонь гэжэ дуулаад, Н.В.Демидов багшамни намда машинка дээрэ сохигдоһон “Искусство жить на сцене» гэжэ номойнгоо гар бэшэг барюулба. КПСС-эй ЦК-гай Политбюродо соёл урлалай асуудалнуудаар ажал ябуулдаг Отто Вильгельмович Куусинендэ дамжуулхыем гуйба. “Гэртэнь хонходохоб, таниие угтаха, энэ номыем хэблэхэдэ туһалха ёһотой” гэжэ хэлэбэ” (В.Ц.Найдакова. Школа Демидова в Бурятии. 1948- 2015 гг.—Улан-Удэ.- н.23 ). Энээнһээ гадна СССР- эй арадай артист Б.Н.Ливановта хандаһан бэшэг Валентинада барюулба. Тэрээн соогоо МХАТ-ай гример ерээдүй артист басагантай хүдэлжэ, тайзанай грим тухай мэргэжэлтэ заабари үгэхыень гуйһан байгаа.
Москвада үнгэргэһэн мартагдашагүй үдэрнүүд
Кремлиин Ехэ ордон соо комсомолой съезд болоо бэлэй. Забһарлалай үедэ О.В.Куусинендэ хонходоходонь, жолоошонтой машина эльгээбэ. ЦК-гай ажалшадай байрладаг арбан дабхар гэрэй юһэдэхи дабхарта лифтээр гараад, үүдэндэ хонходобо. Куусинендэ багшынгаа гар бэшэг барюулаад, гэдэргээ съезддэ бусаа һэн. Зүблөөнэй һүүлээр ниислэлэй суута театрнуудай зүжэгүүдые хаража, бахаа ханаагаа. Ехэ театрта агуу балеринэ Галина Улановагай хатархые хаража хужарлаа.
Нэгэ үдэр Б.Н.Ливановта хонходоходонь, гэртээ уриба. Н.В.Демидовэй бэшэг дамжуулагдаба. “Мүнөөдэртөө МХАТ-ай мэдээжэ гримерто ошохобди. Та маанадтай үдын хоол баригты. Шэрээ түхеэрхэ зуура Вася хүбүүмни тантай байлсаха” гэбэ Ливанов. Хараха янзада арба гаража ябаһан хүбүүхэн орожо ерэбэ. Третьяковско галерей тухай үнгэтэ альбом гартаа баринхай. Альбомой хуудаһануудые һэхэжэ, энэ тэрэ үнгэтэ зурагууд дээрэ тогтон, хөөрэжэ оробо. “Третьяковкын гайхамшаг бүтээлнүүдтэй намайе танилсуулха гэжэ ехэ оролдоһыень ходо һанажа ябадагби. Һүүлэй һүүлдэ суута артист болоһон Василий Ливановые элдэб кинодо, илангаяа Шерлок Холмс боложо наадаһыень ехэтэ хужарлан харадагби” гэжэ В.Ц.Найдакова дурсана.
Үдэшэниинь МХАТ-да Чеховэй “Гурбан эгэшэ дүүнэр” гэжэ зүжэгэй эхилхын тээ урда Б.Ливанов гример Фалилеевтэй танилсуулаад, гримдэ һургаха хэшээлнүүд тухай хэлсэгдэбэ. Гример буряад басаганай нюур шарай дээрэ хүдэлөөд, фото-зураг буулгаад үгэбэ. Өөрынгөө шэнэ түһөө гайхан хаража, гэрэл зурагаа баряад, пластическа операци хэдэг хаягаар ошобо. Эндэ хоёр залуу эхэнэр угтажа, хамарыень томо болгохые басаганай гуйхада, ехээр гайхаба. «Танай нюур шарай хубилгаха хэрэггүй. Зохидхон шарайтайт, юушье заһалтагүй” гэжэ аргадаба ха. Һанаагаа амарһан басаган гаража ошоходоо, грим үлэ мэдэг, нюуртаа тааруулан табижа һураха ёһотойб гэжэ шэбшээ бэлэй.
Багшаяа баруулжань үдэшөөд
Буряад-Монголой театрально-хүгжэмэй училищи дүүргэжэ байһан оюутадай Н.В.Демидовэй хүтэлбэри доро бэлдэһэн дипломно гурбан зүжэг дээдэ үеын артистнарай, мэргэжэлтэ багшанарай үндэр магтаалда хүртээ һэн. Май һарын һүүл багаар хүндэтэ багша Н.В.Демидовтэй шабинарынь хахасаа бэлэй. Бэе махабадтань манай эндэхи үндэршэг газар дайда арайшье таарахагүй байшоо. Буряад оронһоо ошоошье һаа, Николай Васильевич шабинартайгаа холбоогоо таһалаагүй, ото бэшэлсэжэ, туһатай заабари зүбшэл үгэжэл байгаа.
Янгинама хүйтэндэ гастрольдо ябажа
Сагай гүйдэл зогсошогүй, ажабайдал үдэр бүри хубилжал байха даа. Оперо болон баледэй театрай байшан үшөөл баригдажа байгаа, драмтеатрай бүлэгтэ урид “Динамо” бүлгэмэй клуб, һүүлдэ Серовой нэрэмжэтэ клубай байра дурадхаа бэлэй. Эдэ клубуудые ошожо хараад, олонхи залуу артистнууд театрай захиралһаа дипломуудаа гэдэргэнь абаһан юм. Дээдэ һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ хүсэлтэй Федор Сахиров, Цыден Цыренжапов Москвагай ГИТИС-эй режиссерой факультедтэ һурахаяа ябашоо һэн. Гунга Чимитов М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта поэзи болон прозын таһагта һураха болобо. Александр Серебряков, Октябрь Дамбаев БГПИ-гэй түүхын таһагта һурахаяа оробо. Василий Найдаков Эрхүүгэй университедэй хэлэ бэшэгэй факультедэй буряад-монголой таһагай оюутан болобо. Женя Болотова Мария Гергесова хоёр БГПИ-гэй заочно таһагта һураха болоо. Хоёр басагад хадамда гараа. Харин Буряад-Монголой драмын театрай богоһо алхажа орохоёо гурбаниинь лэ хүсэбэ: Гунсыма Бадмаева, Валентина Найдакова, Полина Шапова. Эдэнэр училищида һуража эхилхэдээ, БМАССР-эй габьяата артист В.К.Халматовай шабинар байгаа.
Дайнай һүүлээр театр өөрын автобусгүй, бүхы намараа үбэлэй шэмэрүүн хүйтэн болотор дээрээ даралгагүй полуторкада һуужа, театрайхид аймагуудаар гастрольдо ябадаг һэн. Буга һарын янгинама хүйтэндэ фанерэ даралга бии болобо. Аймагай түбтэ багахан зочид буудалда, хүдөө нютагта айлда, заримдаа клуб соо, һандали дээрэ хонодог байгаа.
Катеринын рольдо - эгэшэ нүхэрэй үреэлээр
В.Найдакова 1950 ондо БГПИ-гэй литературна таһагта заочноор һуража эхилнэ. Гастрольнуудай забһараар шалгалтануудаа экстернээр тушаадаг һэн. Өөрын саг үргэлжын байшангүй театр түхэреэн жэл аймагуудаар ябажа, зүжэгүүдээ харуулжал байба. А.Островскиин “Залинта аадар” гэжэ суута зүжэгтэ Катеринын роль гүйсэдхэхыень В.Найдаковада дурадхаба. Энэ зүжэг урид Хүгжэмэй-драматическа театрта режиссер А.И.Канинай найруулгаар табигдаһан, Катериные БМАССР-эй габьяата артистка М.Н.Степанова наададаг һэн. Мария Николаевна һургуулиин наһанай хүүгэдтэй хадаа нүүдэл театртай ото зөөжэ ябаха аргагүй байгаа. Катеринын хэлэхэ үгэнүүдые бэшэжэ үгөөд, “сээжэлдэ, турша, шадахал байхаш” гэжэ эгэшэ нүхэрэйнгээ һайханаар юрөөһэн тухай В.Ц.Найдакова дурсана (дээрэ дурдагдаһан ном, н.29). Варварын роль Гунсыма Бадмаевада үгтэбэ. Н.В.Демидов багшынгаа зүбшэлнүүдые дахин һанаандаа орулан, Катеринын зүрхэ сэдьхэлэй доһолоон, һайн һайхан тээшэ тэгүүлһэн зан абарииень өөртөө тааруулан, өөрөө иимэ эрхэ байдалда ороод байһандал харуулха гэжэ оролдобо. Өөрөө грим хээд байхадань, театрай ахамад уран зурааша Б.Б.Чернутов һайшааба. Премьерэ Серовой нэрэмжэтэ клубта болоод, удаань ехэ тайзантай аймагуудай түбүүдтэ энэ зүжэгөө харуулба. Тэрэ үедэ театрые мэдээжэ драматург, Россиин урлалай габьяата ажал ябуулагша Н.Г.Балдано хүтэлжэ байгаа. Тэрэл полуторкадаа һуугаад, нүгөө машинада тайзанай шэмэглэл декораци тээгээд ябагша һэн.
Хэжэнгын харагшад халуунаар угтаа
1951 оной эхиндэ Хэжэнгэдэ П.Павленкын “Зол жаргал”, А.Островскиин “Залинта аадар”, нэгэ акттай пьесэнүүдэй үдэшэ, мүн концерт харуулаа һэн. Тиихэдэл Катеринын рольдо бүримүһэн ороһоноо актриса мэдэрээ бэлэй. Суг наададаг нүхэдынь хүшэгын саана шэмээгүй хараад зогсоно, зал соо сэдьхэлээ уярһан харагшадай хэнииншьеб һугшаран, нёлбоһоо аршана хэбэртэй. Нэрьемэ альга ташалган... Зүжэгэй һүүлээр харагшадтай халуун хөөрэлдөөн болобо. Хүшэгын саана нюурһаа грим аршажа һуухадаа, зоной үнэн зүрхэнэй баяр бахархалай, артистнуудые магтаһан үгэнүүдые урмашан шагнаба. Клубһаа гараад, харахадань, “Залинта аадар” гэжэ зүжэгэй афишаһаа өөрынь дүрэ зураг үгы болоһон байба. Ехэ голхоронгёор энээн тухай Н.Г.Балданодо хэлэхэдэнь, Намжил Гармаевич энеэбхилээд, иигэжэ асууба:”Шинии наадаһан Катеринын дүрэ харагшада ехээр һайшаагдаад, зурагыень гэртээ абаад ошоо гэжэ ойлгоногүй гүш?” Театрташье залуу артистые анхаржа, Бүхэроссиин театральна бүлгэмэй (ВТО) гэшүүндэ абаба.
Эрхүүдэ һураха эрхэ
1951 оной намар нэгэдэхи курс эрхимээр дүүргэһэн тухай данса абаад, Василий дүүтэйгээ Эрхүүгэй университедэй хоёрдохи курсда абахые гуйһан мэдүүлгэтэй эльгээжэрхибэ. Тиигэжэ тус университедэй ород хэлэ бэшэгэй таһагай хоёрдохи курсда очно һурахаар абтаба. 1953 ондо хүндэтэ багша Н.В.Демидов нүгшөө бэлэй. Москвада һуража байһан Федор Сахиров, Цыден Цыренжапов шабинарынь багшаяа хүдөөлүүлсэһэн юм. Эрхүүдэ хоёр жэл һураад байтарнь, түрэл театрнь одоошье өөрын байшантай болоо гэжэ дуулдаад, гэдэргээ бусаба. Университедээ заочноор 1955 ондо дүүргээ һэн. ГИТИС дүүргэһэн Ф.Сахиров, Ц.Цыренжапов театртаа ерэбэ. Ф.Сахировай найруулан табиһан Горькиин “Дайсад” соо Надя Бардинагай, Г.Николаева, С.Радзинскиин “Түрүүшын хабар” соо Настя Ковшовагай, А.Баряновай “Тэрэ талада” тагнуулшан Валиин, Э.Вильдегэй “Гэрэй онгон” соо Лаурын рольнуудые гүйсэдхэһэн байна.
Айл болоо, аспирантурада ороо
Уран зурааша Филипп Ефремович Гергесовтэй айл болоод, 1956 ондо Ефрем хүбүүн түрөө һэн. Үглөөнһөө һүни болотор театртаа байхадань, Сэсэрэн Балдановна эжынь үхибүүень харадаг байгаа. Гэнтэ Буряадай эрдэмэй түбһөө хонходожо, ГИТИС-эй дэргэдэ театр шэнжэлэлгээр аспирантурада нэгэ һуури байна, һурахаяа ошохо гүт гэжэ һурахадань, зүбшэһэн юм. 1959 оной августын һүүл багаар шалгалта тушаагаад, СССР-эй арадуудай театрай кафедрын дэргэдэ, урлал шэнжэлэлгын эрдэмэй доктор, профессор Георг Гоянай хүтэлбэри доро аспирантурада һуража эхилбэ.
Гэрэл зураг В.Ц.Найдаковагай гэр бүлын архивһаа абтаба
В.Найдакова Катеринын рольдо. 1950 он.
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
Автор: Туяна САМБЯЛОВА
