​Баргажанай ехэ мүргэл

Тахилгатай ехэ уулануудай нэгэн болохо Бархан уулын хормойдо Буддын шажантанай удха шанартай хоёр ехэ мүргэл майн 19-20-ой үдэрнүүдтэ болобо. Бархан буурал баабайда, Янжама бурханда мүргэлнүүдтэ хүн зон олоороо хабаададаг гээшэ.

Бархан уулые тахилга 

Бархан уула хадаа урданай буряад, монгол, түбэд түүхэ бэшэгүүд соо нэрлэгдэнэ. Энэ ехэ үргэлтэй газар юм гээд тэмдэглэгдэнэ. Бархан уулада гаража шадаһан хүн бурхантай харилсадаг юм гэжэ хэлсэдэг. Теэд тэндэ гарахань хүшэр, алишье талаһаа эгсэ хабсагайтай гээшэ. Суута Соодой лама тэрэ хада дээрэ нэгэтэ бэшэ гаража, даяанда һуудаг байгаа. Тэрэ нэгэ собхороод лэ, хадын оройдо гарашадаг байгаа гэжэ хэлсэдэг. 

Барханай эзэндэ тахилга ходо боложо байдаг һэн. Энэ үйлэ хэрэг хада дээрэ бэшэ, олон хүн зоной хабаадахын тула хормойдонь мүнөөшье болотор эмхидхэгдэнэ. 1916-1918 онуудта эндэ Барханай түрүүшын дасан бодхоогдоо бэлэй. Хоридохи зуун жэлэй 30-аад онуудта тэндэхи лама санаартан хашалган хамалганда орожо, булта алуулһан, сүлүүлһэн байна. Тиигэбэшье эндэхи арад зон нюусаар тахилга үнгэргэдэг һэн. Һүүлэй арбаад жэлдэ Бархан буурал баабайе тахихаяа Буддын шажанай заншалта Сангхын 24 дүгээр Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев ерэнэ. 

Бархан уула хадаа Буряад-Монголой үргэл мүргэл ехэтэй хадануудай нэгэн гээшэ гэжэ Дамба Аюшеев хэлэнэ. 

- Түрүүшын Бандида Хамба лама Дамба Даржа Заяаев 1777 ондо нүгөө түрэлдөө ошохоо байхадаа, манай Буряад нютагай эгээл ехэ үргэл мүргэлтэй табан хада уулануудай эзэдые урижа, захяа үгэһэн түүхэтэй. Манай арад түмэнэй байһан газарые, Буддын шажантай хүн зониие хаража байхыень тэдэниие уряалаа һэн, - гэжэ Дамба Аюшеев хөөрэнэ. - Эдэ ямар хада ууланууд гэбэл, Хяагтада байһан Хүгтэй хаан, Монголдо оршодог Шагтай хаан, “Балдан Брэйбун” дасанай үбэр талада байдаг Хүбүүн хаан, Зэдэ, Сэлэнгэ аймагуудай хоорондо байдаг Бүрин хаан, Хурамхаан аймагай Бархан хаан гэгшэд болоно. Иигэжэ табан хаан ууланууд буряад зониие хамгаалдаг гээшэ. 

Ном уншалгын урдахана Бандида Хамба лама Бархан уулын эзэдтэ иигэжэ хандаһан байна. “Та, Бархан! Нютагайнгаа зониие Буддын шажанһаа холодуулангүй, хүнүүдтээ туһатай байгты. Тиигэжэ бидэшни тандаа магтаал уншажа, сэржэм үргэжэ, даллага абажа, танайнгаа үмэнэ ерэжэ зальбаржа байна гээ- шэбди”, - гэжэ Дамба Аюшеев зальбараа. 

Тахилга үнгэргэһэнэй удаа наранай гаража байбашье, саһанай ороходо гайхалтай байгаа. Эндэхи ажаһуугшадай хэлэһээр, иигэжэ Бархан уулын эзэн баярлажа байһанаа мэдүүлээ. Бархан уула тахиһанай удаа заншалта ёһоор һайхан концерт-наадан боложо, спортын зүйлнүүдээр мүрысөөнүүд эмхидхэгдээ. Бархан уулын хормойдо болоһон тоглолтодо Хурамхаан аймагай, илангаяа Бархан, Элһэн һууринуудай уран бэлигтэн хабаадаа. “Танцуют все!” гэһэн түсэлдэ амжалтатайгаар хабаадаһан “Байгал” театрай хатаршан Алексей Раднаев нютагаархинаа амаршалһан байна. Мүн тиихэдэ Баргажан голой дайдые дурдаһан, магтаһан дуунууд олоор зэдэлээ. 

Янжама бурханда мүргэл 

Дамба Аюшеевэй хэлэһээр, эдэ хоёр мүргэлнүүдые һубарюулан эмхидхэхэдэ таарамжатай байна. Тэрэнэй хэлэһээр, буянтай болохобди. Баргажан аймагай Яарагта һууринһаа холо бэшэ, Бархан уулын хормойдо Соодой лама даяанда һуудаг байгаа. Тиигэжэ, энэ газарта Баргажанай дасанай һандаргаагдахада, тэндэхи ламанар дасанайнгаа шажанай зүйлнүүдые нюужархиһан түүхэтэй. 2005 ондо тэдэниие бэдэржэ олохо һанаатай ерэһэн Дамба Аюшеев түрүүтэй бүлэг нэгэ томо шулуун дээрэ хатаржа байһан Янжама бурханай дүрэ харажархёо бэлэй. Тиигэжэ энэ газар бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ болонхой. 

- Шулуун дээрэ иимэ эли дүрсэтэй бурхан манай Буряад орондо үгы бшуу. Эндэхи домогой ёһоор, эгэшэ дүү хоёр ажамидардаг байгаа. Нэгэниинь Янжама гэжэ нэрэтэй байһан. Тэрэ уянгата һайхан хоолойтой һэн ха. Дуулахадань, бүхы юумэн сэсэглэжэ, ногооржо эхилдэг бэлэй. Янжамын хоноһон гэр бүлэдэ олон үхибүүд мүндэлдэг байгаа. Нэгэтэ тэдэ хоёр огторгойн бурхад боложо дэгдэшоо һэн. Янжама бурханай бии болоһон газарай хажуугаарнь иимэ томо шулуун үгы байна бшуу. Хэзээб даа Соодой лама зорюута энэ шулуу асараа юм гү, али эндэ байһан шулуун юм гү – мэдэгдэнэгүй. Мүн тиихэдэ томо нарһад баһа хажуугаарнь үгы бшуу. Энэнь ехэ гайхалтай, - гэжэ Дамба Аюшеев хэлэнэ. – Эгээл тиихэдэ Соодой лама Янжама бурханиие залажа асарһан байгаа ха. Оройдоол 12 жэлэй саада тээ Янжама өөрыгөө маанадта харуулаа. 

Янжама бурханда уран зохёолшод, хүгжэмшэд, зураашадай мүргэхэдэ һайн, юундэб гэхэдэ, уран бэлиг түхөөдэг гэлсэдэг. Олон хүнүүд үхибүүтэй болохын түлөө зальбардаг гэжэ мэдээжэ. Мүн Янжама бурхан олон үбшэнүүдһээ аргалдаг гэжэ олон хүн мэдэнэгүй. 

Дамба Аюшеев өөрынгөө жэшээ дээрэ энээн тухай хөөрэнэ:

- Хамарай тамхи татажа байһан хүнэй уушхан муудадаг гэжэ мэдээжэ. Эндэ ерээд, уушхамни задаржа, сээжэмни дэлбэржэ эхилээд, доторни сэбэр агаар орожо, амияа ехэ һайнаар абааб. Эндэ хүнэй нюдэнэй хараа һайжардаг. Уншалгада ерэһэн улад зон ганса нюдэнэй бэшэ, мүн сэдьхэлэйнгээ байдал һайжаруулна гээшэ. Янжама бурхамнай маанадые шадалтай болгохо, бүхы юумэ ойлгуулха гэжэ оролдожо байдаг. 

2009 ондо Баргажанай дасанай Согшон дуган олоной хүсөөр бодхоогдоо. Иигэжэ энэ мүргэлтэй газарта бүри олон зон ябадаг болонхой. 2006 онһоо хойшо олон хүнүүдэй хабаадалгатай уншалга үнгэргэгдэнэ. Ганса Баргажан, Хурамхаан нютагуудай зон эндэ сугларна бэшэ, мүн бүхы дэлхэйн элдэб орон нютагуудһаа Янжама бурханиие хараха гэжэ Буряадтамнай айлшад буудаг болонхой. Мүнөө жэлэй мүргэлдэ зургаан мянга гаран хүн хабаадаа гээд хэлэлтэй. Баргажан аймагай Депутадуудай соведэй хүтэлбэрилэгшэ Зорикто Сундаровай хэлэһээр, Баргажанай дасанай шэрээтэ лама Цыден Намжилов нютагайнгаа нангин газарнуудые һэргээхэ талаар аргагүй ехэ ажал ябуулна гээшэ.