​Адуу малаа үдхэхэ, хани барисаагаа үргэдхэхэ

Шэрүүн уларилтай хадата Захааминда таряа талхан ехээр ургадаггүй гэжэ мэдээжэ. Хамтын ажахынуудай хүгжэлтын үедэ, тоһо түлишын элбэг сагта байhан бүхы газар хахалагдаа һэн. Тиигээд аяар холын Алтайн хизаарта, Монгол орондо үбһэ бэлдэдэг болоһон байгаа. Нютагай үүлтэрэй үхэр мал дулаан уларилтай баруун можо нютагуудай үүлтэрнүүдээр һэлгэгдээ. 

Мүнөө сагта дүрбэн хүлтэ адуу малаа олоор үдхэбэл, ажабайдалнай һайжарха гэжэ захааминаархин батаар этигэнхэй. “Мал харабал – ама тоһодохо” гэһэн урданай үгэ зүб лэ гээшэ. Хүдөө ажахын хүгжэлтын асуудалнуудаар һанамжыень дуулахаяа аймагай хүдөө ажахын таһагые даагша Эрдэни Цыденжаповтай уулзабабди.

- Хүдөө ажахыда аймаг дотор табан мянга табан зуун хүн ажаллана. Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай соносхоһон грантнуудай урилдаануудта хабаадажа, туһаламжа абана. Тиигэжэ манайхин тракторнуудые, үбһэ, малай бүдүүн хоол бэлдэхэ оньһон техникэ, үүлтэртэ залуу мал худалдажа абаа. Һү үйлэдбэрилхэ цех, тахяагай фабрика, һаалиин хоёр фермэ байгуулагдаа. Гүрэнэй программын ёһоор хүдөөгэй ажахынууд 30-40 сая түхэриг туһаламжа абана. 

Хамтын ажахынуудай бутаран һалахада, үсөөхэниинь лэ СПК боложо үлэһэн байна. Мүнөө Үлэгшэндэ, Михайловкада, Хуртагада, Бүргэдэ тэдэ ажалаа ябуулна. Хамтын ажал хэзээшье хүсэтэйл даа. Тиигээдшье гүрэн түрын талаһаа дэмжэлгэдэ хүртэхэдөө, хамтынгаа хүсөөр оньһон техникэшье абахада һайн. 

Мүн баһа фермернүүд, хубиин ажахытай малшад бага бэшэ сагаан эдеэ, мяха үйлэдбэрилнэ. Тиигэнгүй яахаб, өөһэдынгөөл олзо оршо харана ха юм. Жэшээлхэдэ, урид һамарай һайн гарахада, олоһон олзоороо хүнүүд ехэнхидээ хүнгэн машина болон элдэб хэрэгтэ хэрэггүй юумэ абадаг һаа, мүнөө ажахыдаа тон хэрэгтэй трактор, хэрэгсэлнүүдыень абаа. Гэр байраяа, хашаа хорёогоо шэнэлнэ, гал түймэрһөө һэргылхэ хэрэгтэ хам оролсоно. Теэд хүдөөгэй ажалшадай ехэнхинь наһатай боложо байна. Мүнөө хүдөө ажахын мэргэжэлтэдһээ байха, юрын ажалшад дуталдана. Залуушуул “ута мүнгэ намнаад лэ”, эндэ-тэндэ барилга хэнэ, холын хойто зүгтэ (Саха-Яхад, Ямал, Тюмень), Сахалин, Камчаткада болон Урда Солонгосто ажалда ошоно. 

Эрдэни Чингисовичэй хэлэһээр, урагшаа һанаатай залуушуул биил даа. Элинсэг хулинсагайнгаа гал гуламтые унтараангүй, тоонто нютаг дээрэнь угайнгаа ажал хэрэг үргэлжэлүүлжэ, хуушанайнгаа буусануудые тэдэ һэргээнэ. Аймагай 404 малша айлай 30 хубинь залуушуул юм. Тэдэ элдэб урилдаануудта хабаадана. Нёдондо залуу 20 малшад саарһа дансануудаа тушаажа, 14-ниинь дэмжэлгэдэ хүртөө. Теэд “саг сагтаа, сахилза хүхэдөө” гэдэг, залуушуул мүнөө сагайхяар ажаһуухаяа һанана. Тиимэһээ нэн түрүүн зайн гал оруулхаяа 2015 онһоо гурбан талаһаа хэлсээ баталаа. Тиигэжэ 2016 ондо Хамнида, Далахайда, Сагаан-Мориндо малшадай бэлдэһэн баханануудта зайн галай утаһанууд шэнээр татагдаа. Энэ ажал 2020 он болотор үшөө арбан нютагуудта ябуулагдаха. 

Һүүлэй үедэ түхэреэн жэлдэ бэлшэдэг шэрхи һарлаг, хайнаг малнуудаа, адуугаа захааминаархин ехээр үдхэжэ эхилээ. Һайн шанартай мяхатай хальмаг, мяхашье, һүшье ехээр үгэдэг сагаан толгойто казаах үүлтэрэй малнуудай тоо толгой олошоруулна. 

Хүршэ гүрэнтэеэ харилсаан 

Зүблэлтэ засагай үедэ СССР МНР хоёрой хоорондо тогтууритай, найдамтай хани барисаан тогтоогдонхой байдаг бэлэй. Захаамин аймаг Хүбсэгэл аймагтай Сагаан-Бэлшэрээр, Булган аймагтай Нуртаар, Холтоһоор, Зэдын Зэлтэрээр холбоотой байгаа. Монголой үргэн талада үбһэ бэлдэхэеэ хэдэн бригаданууд ошодог һэн. Соёлой талаар ехэ эдэбхитэйгээр харилсаха, багшанаршье дүй дүршэлөөрөө хубаалдаха. Аха дүү зоншье хилэ дабажа, бэе бэетэеэ һаадгүй уулзадаг һэн.

Хүршэ хоёр гүрэнүүдтэ засаг түрын хубилхада, хоёр гүрэнэй хоорондохи харилсааншье таhараа. Харилсаанууд шэнээр тогтоогдожо эхилээ. Ородой Холбоото Уласай болон Монгол гүрэнэй хоорондохи 1992 оной хэлсээнэй ёhоор, Булган аймагай Тэшэг сомоной Бага-Илэнх болон Захаамин аймагай Айнаг-Гол хоёр саг үргэлжэ хүдэлжэ байха КПП- нүүд баталагдаһан байна. 

Монголой засаг Бага-Илэнх ерэхэ харгы гаргалгада 400 сая түхэриг, 316 сая түхэриг хилэ сахигшадай, тамуужанай албатадай ажаллаха, ажаhууха гэр байра, моридой хашаа хорёо барилгада гаргашалһан юм. Энэ ажал 1994 оной августын 10-да түгэсэжэ, 40 тоннын шэгнүүр, 50 киловадай дизельнэ станци, тоһо түлишын склад бэлэн болоо бэлэй. Эндэ үдэрэй туршада 150 машина, 250 хүниие гаргаха аргатай байгаа. Манай гүрэнэй талаһаа иимэл ажалнууд дүүргэгдэһэн юм. 

Тус КПП 1999 онһоо хүдэлжэ эхилээд, 2009 ондо һүүлшын 500 толгой мал наашань оруулаад хаагдаа. Ушарынь гэхэдэ, Монголдо ветеринарна албан уялгаяа гүйсэд дүүргэжэ шаданагүй, дүй дүршэлтэй мэргэжэлтэд ехээр дуталдана. Тиимэһээ халдабарита үбшэн дэлгэрнэ гэжэ Ородой Холбоото Уласай ариг сэбэрые сахидаг албан эндэхи хилэ хаагаад байна. 

“Бага-Илэнх – Айнаг-Гол” нээгдэбэлынь, нэн түрүүн манай хүдөө ажахыда һайн байха. Монголой шэмэтэй, шанар һайтай, элдэб холисогүй мяхаар Захааминай мяханай комбинат хүсэд дүүрэн хангагдажа, дүүрэн хүсэндөө жэлэй дүрбэн сагта жэгдэ хүдэлхэ аргатай болохо. Малай хоол хямдаар асарагдаха болоно. Һайн шанартай хямда нүүрһэншье асарагдаха. Ветеринарна болон санитарна ажалнуудтань бидэ туһалха байгаабди. Харин манай хюрөөдэһэн модоной зүйлнүүд, хүдөө ажахын техникэ, тоһо түлишэ, “Литейщик ” үйлэдбэриин шэрэмээр шудхаһан зүйлнүүд Монголдо ехэ хэрэгтэй. 

Тэшиг болон Хутуг-Өндөр сомонуудта мяха үйлэдбэрилхэ, малай хоол буйлуулха, тэмээнэй, хониной нооһо, мүнөө сагта ехээр хэрэглэгдэдэг ямаанай, тэмээнэй хөөбэри сэбэрлэн бэлдэхэ үйлэдбэринүүдые хамтын хүсөөр барибал, олзо ехэтэй байхаар хараалагдана. Тиигэжэ мантай холбоо барисаа ганса Булган аймаг байгуулна бэшэ, мүн баһа Архангай, Баянхонгор, Орхон, Өвөрхангай аймагуудай олзын хэрэг эрхилэгшэд болон ажаһуугшад энэ дүтын зам ехэтэ һайшаана. 

Соёлой, эрдэм һуралсалай, тамирай талаар харилсаанууд баһал улам үргэдхэгдэхэ. Эдэ бүхы хэлсээнүүдые Захаамин аймагай засаг дарга Сергей Гонжитов, Арадай Хуралай һунгамалнууд Виталий Лыгденов, Зоригто Цыбигмитов, аймагай хүдөө ажахын таһагай дарга Эрдэни Цыренжапов, аймагай захиргаанай Улаан-Үдэдэхи түлөөлэгшэ Дмитрий Шойдоков, Захааминай мяханай комбинадай захирал Михаил Алажинов гэгшэд Монгол Уласай Булган аймагай захиргаанай түлөөлэгшэдтэй апрелиин 19-дэ баталаа. 

Захаамин аймагай 90 жэлэй ойдо монгол айлшад уригданхай. Тиихэдэ июниин 29, 30-ай, июлиин 1-эй үдэрнүүдтэ Монголой Хүбсэгэл аймагай Ханх сомондо “Бага Алтаргана” – Уулын уладай ээлжээтэ уулзалга үнгэргэгдэхэ юм. 

Хөөрэлдөөнэйнгөө түгэсхэлдэ Эрдэни Чингисович “Буряад үнэн” сониноор дамжуулан, түрэл Захааминайнгаа ажалша малша зониие аймагайнгаа 90 жэлэй ехэ ойгоор халуунаар амаршалжа, ажалдань амжалта, ажабайдалдань баяр жаргал хүсэбэ. 

Борис Балдановай гэрэл зураг дээрэ: Эрдэни Цыденжапов (баруун гарһаа) фермернүүдтэй уулзана