​Захааминай залан хүгжэлтын замууд

Эдэ үдэрнүүдтэ Захаамин аймаг байгуулагдаһаар 90 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэжэ байна. Үнгэрһэн жэлнүүдэй туршада аймаг хүгжэлтын ехэ зам гаталаа, тиин үндэр амжалтанууд ба ялас гэмэ илалтануудшье байгаа, урагшагүйдэхэ ушарнуудшье дайралдаа. Буряадай ажаһуугшад энэ хадата һайхан нютагые, хүндэмүүшэ, эбтэй эетэй, бэлигтэй, ажалша бүхэриг захааминаархиниие һайн мэдэхэ. Имагтал аймагай арад зон - Захааминай гол баялиг, омогорхол, этигэл найдал. Ажал хэрэгүүдээрээ, ажаүйлэдбэридэ болон хүдөө ажахыда туйлаһан амжалтануудаараа, болбосоролой ба элүүрые хамгаалгын һалбаринуудта нэбтэрүүлһэн шэнэ онол аргануудаараа, соёлой ба тамирай талаар илалтануудаараа Захаамин аймаг бүхы Буряад соогоо, гүрэн дотороошье мэдээжэ юм. Холын хадата аймагай мүнөөнэй ажабайдал ямар бэ, ажаүйлэдбэри болон хүдөө ажахыда ямар туйлалтануудтайб, нютагай засаг зургаан хүгжэлтын ямар түсэлнүүд дээрэ хүдэлнэб – эдэ бүгэдэ тухай бидэ Захаамин аймагай толгойлогшо, эдэй засагай эрдэмэй дид-доктор Сергей ГОНЖИТОВТАЙ хөөрэлдөөбди. 

Үглөөдэрэйхиеэ мүнөөдэр бодохо хэрэгтэй

- Сергей Валерьевич, Захаамин аймагнай ойнгоо баяр ямар амжалтануудаар ба туйлалтануудаар угтажа байна гээшэб гэжэ уншагшадтамнай хөөрэжэ үгыт даа. Мүнөөнэй шахардуушаг эрхэ байдалда аймагай хүтэлбэри ямар зорилгонуудые урдаа табинхайб? Үнгэрһэн жэлэй дүнгүүд хэр гээшэб? 

- Нютаг газарай байгууламжын бүхы ажаябуулга хангаха тогтууритай, ашаг үрэтэй байгуулга тогтоохо гээшэ аймагай захиргаанай амин шухала зорилго болоно. Нютагай өөһэдын хүтэлбэриин гүйсэдхэхы ба түлөөлэлгэтэ зургаанууд, һуурин газарнуудай хүтэлбэрилэгшэд түбхын түрүүндэ хаанашье һаадгүй, таһалдалгүй хүдэлмэрилгын эрхэ байдал тогтоохо ёһотой ха юм. Энэ үдэр бүриин заха үзүүргүй ажалые бидэ манай һунгамалнуудтай суг хамта, мүн можо нютагайнгаа засагай зургаануудай дэмжэлгэ туһаламжаар бэелүүлнэ гээшэбди. Иигэжэ хүсэ шадалаа элсүүлжэ хүдэлһэнэйхи яһала һайн дүнгүүдые харуулнабди гэхэ байнаб. Тиихэлээрээ аймагай засаг зургааншье, хүдэлмэриин бүлэгүүдшье, арад зоншье – бултадаа адли оролдонобди. 

Үдэр бүриин юрьеэнэй ажалай хажуугаар бидэ холые баһа хараа аабзабди даа, аймагай хүгжэлтэдэ һайн нүлөө үзүүлдэг ехэ-ехэ түсэлнүүдые түсэблэжэ бэелүүлнэбди. Нютагаархидайнгаа холуур ошонгүй, түрэһэн газар дээрээ хоолойгоо тэжээхэ мүнгэ олохынь тула ажалай шэнэ һууринуудые нээхэеэ оролдодогбди. 

Манай оршо гаршын түсэб ниигэмэй шэглэлтэй юм. Бидэ зорюута соёл ба болбосоролдоо мүнгэ һомолнобди, ажаһуугшадайнгаа үүсхэлнүүдые дэмжэнэбди. Юундэб гэхэдэ, хүн зон гээшэ хаанашье, хэзээшье юугээршье сэгнэшэгүй баялиг гэжэ ойлгонобди. Тиигэжэ бидэ Захааминайнгаа ерээдүйе мүнөөдэр зохёон байгуулна гээшэбди. 

Мүнгэн хайшаа ороноб?

- Ород гүрэнэй нютагай өөһэдын хүтэлбэри тухай хуулиин ёһоор, можо нютагуудай болон нютаг газарнуудай бүрин эрхэнүүд илган тодологдоо. Теэд аймагууд ба һуурин газарнуудта нютагай удха шанартай олон асуудалнууд хабаатай аад, тэдэниие шиидхэлгэдэ бюджедэй мүнгэн зөөри хүрэнэгүй. Гэхэтэй хамта ямаршье нютаг газарай байгууламжада бүхы хүдэлмэри мүнгэн зөөриин хэмжээнһээ сэхэ дулдыдадаг ха юм. Энэ талаар Захаамин аймаг ямар байдалтай гээшэб? 

- Тон зүб. Бюджет хадаа аймаг дотор мүнгэн һангай, ниигэмэй ба һомололгын бодолго үнгэргэхэ гол арга зэбсэг болоно. Нёдондо манай аймаг гүрэнэй бүхы шатын бюджедүүдтэ бүхыдөө 480 сая түхэригэй хэмжээнэй налог татабари оруулаа: 36 процентнь – федеральна бюджедтэ, 49 шахуу процентнь – уласай, аймагай бюджедтэ оройдоол 15,5 процент үлөө. Хууляар иимэл хубаари хараалагданал даа.

- Энэ мүнгэн ямар шухала шэглэлнүүдээр гаргашалагданаб?

- Манай бюджет ниигэмэй шэглэлтэй гэжэ урид хэлээ һэм. Тиин нёдондо бүхы мүнгэн зөөриингөө 70 гаран процентые болбосоролой, соёлой, физкультура ба тамирай байгуулгануудые һомололгодо, мүн тиихэдэ ниигэмэй асуудалнуудые шиидхэхэ хэрэгтэ эльгээгээбди. Бюджет түсэблэлгэ ба тэрэниие гүйсэдхэлгын хүдэлмэри тухай хэлэхэдээ, программанууд дээрэ үндэһэлһэн бюджедээр хүдэлмэреэ үргэлжэлүүлхэ шухала гэжэ тэмдэглэхэ байнаб. 

- Аймагай бюджедтэ хуулиин ёһоор ородог мүнгэ ганса хараад һууха бэшэ хадаа олзо оршынгоо хэмжээ дээшэлүүлхын тула ямар ажал ябуулнабта? 

- Өөһэдын олзо оршо дээшэлүүлхын тула бидэ бүлэг хэмжээ ябуулгануудые бэлдээбди. Тэдэмнай тусхай түсэбтэ оруулагданхай. Энэ түсэбөө дүүргэхын тула бидэ нёдондо өөһэдынгөө олзо оршо дээшэлүүлгын талаар комиссиин аяар 11 зүблөө үнгэргөөбди, салин түлбэриин тон бага хэмжээнһээ доогуур салин түлэдэг 159 хүтэлбэрилэгшэдтэй уулзаабди. Тиин ажалаар хангагшадай 31-иинь ажалшадайнгаа салин нэмээ. Гадна нёдондо ажалай 74 шэнэ һуури нээһэн байнабди. Жэлэй туршада 28 шэнэ эмхи, тэрэ тоодо барилга хэдэг нэгэ предприяти бүридхэлдэ абтаа. 54 ажаһуугшад хубиин хэрэг эрхилжэ эхилээ, тэдэнэй 33-иинь өөрыгөө ажалаар хангалгын программада хабаадаа юм. Тиигэжэ аймагай һанда багаханшье һаа, нэмэлтэ мүнгэн ороо – 350 мянган түхэриг. 

Уридшалһан хүгжэлтэ 

- Сергей Валерьевич, мүнөө ямар предприятинууд ажаүйлэдбэриин үндэһэ һуури байгуулна гээшэб? 

- Эдэй засагай хүшэр байдалда ороошье һаань, 2016 ондо манай предприятинууд 1 миллирад 824 сая түхэригэй хэмжээндэ үрэ бүтээл гаргаа. Энэнь урзанданайхида орходоо, 4,3 процентээр ехэ юм. Аймагтамнай 23 ажаүйлэдбэриин предприяти бии, тэдэнэйнь 7-иинь ашагта малтамал олзоборилдог, 14-иинь буйлуулан болбосоруулгын үйлэдбэри болоно, 2-ынь зайн гал, газ, уһа үйлэдбэрилгэ болон тараан хубаалгада хабаатай. 

- Буряадай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ Алексей Цыденов һаяхан танай аймагаар ябаха үедөө Закаменскда ниигэмэй-эдэй засагай уридшалһан хүгжэлтын дэбисхэр тогтоохо үүсхэл дэмжээ һэн. Энээн тухай хөөрэжэ үгыт. 

- Үнэхөөрөөшье, бидэ Закаменскда иимэ дэбисхэр байгуулжа, ажаүйлэдбэриеэ хүгжөөхөөр хараатайбди. Тус түсэлые нэгэ шэглэлтэй эдэй засагтай хотонуудые дэмжэлгын хэмжээндэ бэелүүлхээр түсэб бии. Тиин предприятинууд налог түлбэриин талаар хүнгэлэлтэнүүдтэй болохоһоо гадна мүнгэн туһаламжануудта хүртэхэ аргатай. Даб дээрээ бидэнэй захил Нэгэ шэглэлтэй эдэй засагтай хотонуудые дэмжэлгын федеральна жасада зүбшэгдэжэ байнхай. Манай гол инвестиционно түсэл гэхэдэ, Юнхэрэй болон Холтоһоной вольфрамай хэбтэшэнүүдые олзоборилхо талаар “Твердосплав” гэһэн акционернэ бүлгэмэй түсэл болоно. Үнгэрэгшэ жэлэй октябрь һарада Россиин Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо Юрий Трутневай хүтэлбэри доро үнгэргэгдэһэн Алас Дурнын ба Үбэр Байгалай хизаарай асуудалнуудай талаар комиссиин зүблөөн дээрэ хэбтэшэнүүдэй олзоборилго хангадаг байгууламжа барилгын түлэб зүбшөөгөө юм. Тэрэнэй ёһоор, харгы бариха, зайн гал дамжуулдаг баханануудые татаха, подстанци һэльбэн шэнэлхэ түсэбтэйбди. Һомололгын хэмжээн – 565 сая түхэриг. Түсэлэй амжалта түгэс бэелүүлэгдэбэл, вольфрам болбосоруулдаг үйлэдбэри бии болохо. Үшөө нэгэ шухала түсэл - модо болбосоруулгын комплекс. Анхан хүдэлжэ байһан “Закаменск-Лес” хамжаанай модо болбосоруулгын завод хүдэлжэ эхилхэ болоно. Үнгэрһэн жэлэй июнь һарада Буряад Уласай Засагай газар Москвагай “ИТ-АЛМАК-БАЙКАЛ” ООО-той тус түсэл бэелүүлхэ һэдэб тухай хэлсээ баталаа һэн. Түргэн бодхоогдодог армаг гэрнүүдые, промышленна барилга хэхэ комбинат байгуулхаар хараалагдана. Энэ хэрэгтэ 750 сая түхэриг һомологдохо юм. Мүнөө дээрээ предприятида 120 гаран сая түхэриг һомологдонхой. 200 гаран хүдэлмэриин һуури нээгдэхэ. 

Захааминай малшад – нютагай баялиг

- Хадата Захааминай малай мяхан эгээл амтатай гээд холо ойгуур суурханхай. Буряадтамнай энээниие мэдэхэгүй хүн үгы шахуу. Тиигээдшье танай нютагаархинай диилэнхи хуби зон хүдөө ажахын һалбарида ажалаа эрхилдэг ха юм даа. Ямар дүнгүүдтэйгээр аймагайнгаа ойн баярые Захааминай малшад угтажа байна гээшэб?

- Нёдондо жэлээ манай аймагай хамаг ажахынууд олзо оршотойгоор түгэсхэһэн байна. Энэнь тон һайн. 43 сая түхэриг мүнгэнэй продукци үйлэдбэрилэгдэһэн байна. Гүрэнэй туһаламжын хүсөөр зуунай 47 хуби хүрэтэр ашаг үрэтэйгөөр хүдэлжэ гараа гэжэ онсолхо хэрэгтэй. Хүдөөгэй үйлэдбэриин гурбан ажахы – “Михайловка”, “Мэлэ”, “Дабаата” үүлтэртэ мал үсхэбэрилдэг ажахынуудай федеральна тобьёгто оронхой. Мэлынхиднай буряад үүлтэрэй адуу үсхэбэрилдэг юм. Аймагай бүхы адуу малай зуунай 86 хубинь фермернүүдэй болон үмсын ажахынуудта үсхэбэрилэгдэнэ.

- Малай үбэлжэлгэ мүнөө жэл Захааминда балайшье хүнгэн байгаа гэхын аргагүй. Теэд хабарайшье ута нюрган дабагдажа, тунга ногоондо мал адууһан оробо ха юм даа. Аймагтатнай дүн хамта хэды толгой мал байна гээшэб? Хүдөө ажахын һалбариин гол шэглэлнүүдээр дүнгүүд ямар бэ? 

- Бүхы ажахынуудтамнай гахайһаа бэшэ малнай олон боложо байнхай. Энэ жэлэй эхинэй тоо баримтаар, 36700 толгойһоо үлүүтэй эбэртэ бодо мал, 9000 гаран адуун, 7000 гаран хонин, 865 толгой гахай бии. Ород гүрэнэй Буддын шажантанай заншалта Сангхын эдэбхи үүсхэлээр бэелүүлэгдэжэ байһан түсэлдэ манай аймаг эдэбхитэйгээр хабаадажа, жэл бүри манай сомонуудта зуун толгой хонин асаруулагдана. 2016 ондо Захааминай хүдөө ажахын һалбарида амиды малай шэгнүүрээр 3767 тонно мяхан, 15770 тонно һүн, хахад сая үндэгэн үйлэдбэрилэгдөө.

- Аймагайнгаа фермернүүдтэ та ямар туһаламжа үзүүлдэгбта? 

- Хабар, намарай ажалаа хэхэдэнь, малда тэжээл бэлдэхэ оньһото техникэ абахадань, бага олзын хэрэг эрхилэгшэдые дэмжэхэ тусхай жасаһаа мүнгөөр туһалдагбди. Гадна мал үсхэбэрилгын фермэнүүдтэ зайн гал татанабди. “Бурятэнерго” бүлгэмтэй хэлсээ баталжа, нёдондо Хамни, Далахай болон Сагаан -Мориной сомонуудта зайн гал дамжуулдаг баханануудые шэнэлээбди. Малшад өөһэдөө тэдэниие бэлдэжэ, энергетигүүдтэ дамжуулаа. 2020 он болотор энэ ажалаа аймагай үшөө арбаад сомонуудта үргэлжэлүүлхэ түсэбтэйбди. 

- Хүдөө ажахы улам саашань хүжөөхэ талаар ямар түсэбүүдтэй, хараа бодолнуудтайбта?

- Овощ хадагалха тусхай байшан, ойн ургамалнуудые - жэмэс, нэрһэ буйлуулха цех барюулха һанаан бии. Мүн тиихэдэ мяха, тоһо үмсын ажахынуудһаа суглуулжа, саашань худалдаха түб байгуулаа һаа, һайн байгаа. Үшөө тиихэдэ түргэн эдеэшэдэг овощ ургуулха хоёр теплицэ барюулха, шубуунай мяха буйлуулха үйлэдбэри эмхидхэхэ түсэбтэйбди. Һү болбосоруулгын цехые дүүрэн хүсэндэнь хүдэлгэхын тула һүнэй фермэнүүд хэрэгтэй. Хуртагада 50 толгой үнеэнэй фермын түсэл бии, тэрэнээ бариха байхабди гэжэ найданаб. Олон нютагаархиднай “Залуу малшадые дэмжэлгэ” гэһэн программада оролсохо хүсэлтэй. Бидэ тэдэниие баһа дэмжэдэгбди. Мүнөө жэлдэ Харацай, Усановка, Бүргэ һууринуудта харгынуудые барихабди. Энэ хэрэгтэ уласай бюджедһээ мүнгэн зөөри һомологдоно. Нэгэ үгөөр хэлэбэл, түсэбүүд олон. Тэдэнээ бэелүүлхын тула булта – ажаһуугшадшье, засаг зургааншье эбтэй гуримтайгаар, шанар һайтайгаар хүдэлхэ ёһотой. 

Ойн баяр – зоной хүсөөр 

- Сергей Валерьевич, аймагайтнай ажаһуугшадай үүсхэлшэ, урагшаа һанаатай абари зангынь Буряад орон дотор сууда гаранхай. Энэшье удаа ойн баяртаа бэлдэлгын үедэ нигүүлэсхы сэдьхэлэй “Захаамин” жаса байгуулжа, 1 сая 500 мянган шахуу түхэриг мүнгэ суглуулаад, бүгэдэ зониие гайхуулбат...

- Минии һанахада, эндэ гайхалтай юумэн үгы. Захааминиие түрэл нютаг гэжэ тоолодог хүн бүхэн аймагаймни һайндэр ёһотой хэмжээндэ үнгэрэг лэ даа гэжэ һанахал, арга шадалаараа хубитаяа оруулхаяа оролдохол. “Тоонто нютагни намда юу үгэхэ аргатайб гэжэ бү һура, би тоонто нютагайнгаа аша туһада юу хэжэ шадахабиб гэжэ өөрһөө асуу” гэһэн уряа баримталан, бидэ нютагаархидаа болон аймагһаамнай гарбалтай зониие ойн баярай хэмжээ ябуулгануудай эбээн тэдхэгшэ болохыень уряабди. Жасын эхин мүнгэн нөөсые эмхидхэн байгуулагшадынь – хотын ба аймагай зүблэлнүүдэй һунгамалнууд бүридхөө юм. Аймагай захиргаан баһал хубитаяа түрүүшүүлэй тоодо оруулаа. Нютагай эмхинүүдэй ба предприятинуудай хүтэлбэрилэгшэд ехэ харюусалгатайгаар хандажа, ажалшадайнгаа бүлэгүүдээрээ нэгэ үдэрэйнгөө салин хүлһэ энэ дэмбэрэлтэ хэрэгтэ эльгээгээ. Сугларһан мүнгөөр бидэ аймагайнгаа түүхэ, Захааминай эмхи болон предприятинууд, суута зон тухай хэблэмэл продукци бүтээнэбди. Гадна аймагайнгаа жэшээтэ 18 ансамбльда тайзан дээрэ үмдэхэ шэнэ хубсаһа оюулаабди, хүгжэмэй хэрэгсэлнүүдые, тоног түхеэрэлгэ худалдажа абаабди. Тиин туһа хүргэһэн бултанда үнэн зүрхэнһөө баяраа мэдүүлнэб. Энэ хадаа нэн түрүүн нютагаархидни – хадата газарай һайхан сэдьхэлтэй ажаһуугшад, аймагай бүхы хүдэлмэриин бүлэгүүд болоно. Энэ хадаа манай предприятинууд – хуби ниилүүлһэн хаамал түхэлэй “Закаменск” бүлгэм, “Закаменск-Лес”, “МС-Холдинг”, “Восток” хамжаанууд, аймагһаамнай гарбалтай хүнүүд, уласай ниислэлһээ эбээн тэдхэгшэд – “Титан”, “Смит” бүлгэмүүд болон бусад. Бултандань үнэн зүрхэнэй баяр хүргэнэб.

- Үнэхөөрөөшье, хэһэн, хээгүй хоёр адли бэшэ. Олоной хабаадалгатайгаар иимэ ехэ һайндэр бүтэхэдөө, бүгэдэнэй һанаанда тааруу, хүхюу зугаатай баяр болохо зэргэтэй. Нютагайнгаа зондо та ямар үреэл табиха хүсэлэнтэйбта?

- Элүүр энхые, аза жаргал, хүн бүхэнэйтнай гэр байра гэрэлээр дүүрэн, ажалтнай амжалтатай ходо байг лэ! Үүсхэһэн, түсэблэһэн һайхан һанаа бодолнуудтнай, буянта үйлэ хэрэгүүдтнай урагшатай байг лэ! Иимэ хэрэгүүднай, хүндэтэ минии нютагаархид, тоогүй олон ха юм! Бэе бэеэ гамнажа, өөрынгөө шадал, шадабарида этигэжэ, хадата һайхан тоонто нютагаа, нарата гоё Буряад ороноо, агууехэ Росси гүрэнөө суурхуулжа ходо ябаял! Хамтын хүсэн гайхамшагтай. Нэгэ амин болоод, нэгэ нюдарга болоод байхадамнай, хэншье маниие илаха аргагүй. Аймагайнгаа ойн баяраар, хүндэтэ нютагаархид! 

- Сергей Валерьевич, удхатай хөөрэлдөөнэй, дэлгэрэнгы харюунуудайтнай түлөө баяр хүргэнэб. «Буряад үнэн» сониной, Хэблэлэй байшанай хүдэлмэрилэгшэдэй болон өөрынгөө зүгһөө таниие, бүхы нютагаархинииетнай үндэһэн сонинойнгоо нюурһаа аймагайтнай ойн баяраар үнэн зүрхэнһөө амаршалнаб!