Гүрэн дотор, мүн Буряадта боложо байгаа һүүлэй хубилалтанууд тухай өөрынгөө һанамжа Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал Бата Семёнов хөөрэжэ үгэбэ.
- Уласыемнай шэнэ Толгойлогшын ударидажа эхилһээр 100 хоног үнгэршэбэ гээд олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд дуулгаа бэлэй. Тиихэдээ энэ хугасаа соо хэгдэhэн ажалайнь дүнгүүд тухай хэлэгдээ. Та хубилалтануудые ажаглана гүт?
- Урид байһанда орходоо, үнэхөөрөө ажал ябуулагдажа эхилээ гэжэ баясанаб. Алексей Самбуевич Буряад ороной бүхы һалбаринуудаар һонирхоно, ошожо харана. Хүниие эльгээнэ бэшэ, нюдөөрөө үзэхэ, мэдэхэ гэжэ оролдоно. Энэнь һайшаагдана. Хэды оролдобошье, ганса хүн бүхы юумэ үрдихэгүйл даа. Тиимэһээ бусадтаа даалгажа эхилхэ бэзэ гэжэ hананаб. Хажуудахи зоноо эдэбхижүүлээд, шанга эрилтэ, хиналта табибал, ажал ябахал даа. Хүтэлбэриин талаар дүршэлтэй болохол байха. Засагай газарта шэнэ хүнүүд томилогдожо эхилээ. Штадаа нэмээжэл байна гээд адагланаб. Теэд тэдэ зондо хаанаһаа салин түлэгдэхэб? Баһа асуудал. Али зарим нэгэнээ ажалһаа гаргаха байгаа юм гү? Эдэ бүгэдэ тухай бидэ, һунгамалнууд, асууха эрхэтэйбди. Урид нэгэшье үдэр хүдэлөөгүй һалбаридаа шэнэ хүтэлбэрилэгшэд яагаад хүдэлэгшэ ааб? Мэргэжэлтэд байха ёһотой бшуу. Ородой Холбоото Уласай хүдөө ажахын сайдаар эмшэн мэргэжэлтэй Елена Скрынник томилогдоод, аша туһатай ажал эрхилжэ шадаагүй, тиихэдэ манай Буряадта хүдөө ажахын сайд ябаһан Александр Манзанов баһал ашагтай хэрэг ябуулаагүйл даа. Жэшээнүүд олон байна. Гэбэшье хараха гүбди даа...
- Буряад Уласта ябуулагдажа байһан ямар хэрэг онсо тэмдэглэхэ байнабта?
- Буряадай бүхы һургуули болон сэсэрлигүүд нютагтаа үйлэдбэрилэгдэһэн эдеэ хоолоор хангагдажа байха ёһотой гэһэн Алексей Цыденовэй һанамжа ехэ зүб гээд бодоноб. Мүнөө дээрээ үхибүүднай Красноярск, Алтайһаа болон бусад можо нютагуудһаа асарһан һүнэй, талханай эдеэ хоолой зүйлнүүдые эдинэ. Харин мүнөө нютагтаа үйлэдбэрилэгдэһэн эдеэ хоолоор үхибүүдээ хангаха гэһэн зорилго табигдаад байна. Манай эндэхи эдеэ хоолой зүйлнүүд Роспотребнадзорой зарим эрилтэнүүдтэ тааранагүй. Теэд энэ эрилтэнүүдыень хубилгажа болохоор ёһотой.
- Холын хари гүрэнүүдһээ эдеэ хоол болон бусад эд бараа хилэ гаргаха гээшэ хорюултай боложо, нютагтаа үйлэдбэриеэ хүгжөөхэ сагнай тулажа ерээ бшуу…
- Үнэхөөрөөшье, үйлэдбэриеэ үргэхэ сагнай үнинэй тулажа ерэнхэй. Жэшээнь, холын бэшэ 90-ээд онуудаар Буряад Уласнай өөрыгөө орооһо таряагаар хангадаг байгаа. Харин мүнөө федеральна хэмжээнһээ унаһан мүнгэеэ бидэ хайра гамгүйгөөр хажуу тээшэнь ябуулжархинабди. Багшанар, эмшэд, пенси абагшад дэлгүүр ерээд, харида үйлэдбэрилэгдэһэн эдеэ хоол худалдажа абана. Тиихэдэнь нютагтаа мүнгэмнай үлэнэгүйл даа. Буряад Уласта бууһан мүнгэн эндээл эрьюулэгдэжэ байха ёһотой. Ород гүрэн доторнай хүдөө ажахы хүгжэжэ эхилээ гэһэн һураг суу дуулдана. Энэ һайн хүдэлөөн Буряадта үшөө хүрөөдүй байна. Үрэжэлтэй хара хүрьһэтэй Белгородско можодо, магад, хүдөө ажахынь хүгжэһөөр ааб даа. Минии һанамжаар, эгээл тэндэ манай гүрэнэй үзэсхэлэнтэ булан гэхээр. Элдэгдээгүй багаханшье газар харагдахагүй. Газар дэбисхэрэйнь талмайн хэмжээн манайхитай сасуулхаар бэшэ. Теэд ганса Улаан-Үдэеэшье үзэсхэлэн гоёор шэмэглээд, наринаар хаража шаданагүйбди.
- Үшөө юу шүүмжэлмээр бэ?
- Һаяхан Хитадай Үбэр Монголһоо бусааб. Эрлянь хотоор тиишээ ошообди. Хубилай хаанай зуһалан байһан Ланчунь хотодо 25 мянган хүниие багтаадаг стадион бодхоогдонхой. Улаан-Үдын 10 мянган зониие угтажа абахаар баригдаһан Түбэй стадион ходо шахуу хооһон байдаг. Харин тэндэхи стадион дээрэ дүүрэн зоной бэеэ һорихонь харагдана. Татарстанда Универсиадын болоходо, тэндэ баһал томо стадион баригдаа һааб даа. Тэрэ ехэ хэмжээ ябуулгын hүүлээр Татарстанай засаг зургаан стадионуудаа федеральна тэдхэмжэтэй дээдэ һургуулинуудай мэдэлдэ үгэһэн юм. Бидэ баһал тиигэхэ байгаабди. БГУ-гай мэдэлдэ үгэе гэжэ дурадхахадамни, хэншье зүбшөөгөөгүй бэлэй. Тиигээ һаамнай, мүнөө стадион руу оюутад субажал байха һааб даа. Гүрэн доторнай спортын, бэе тамирай соёлой талаар ажал бүхыдөө гуримтайгаар ябуулагданагүйл даа. Сочидо олимпиада үнгэргөөд, тэндэ бариһан шэнэ байшангуудаа миин байлгахагүйн тула бүхы томо хэмжээ ябуулгануудаа тиишэнь заланабди. Футболоор дэлхэйн чемпионат манай гүрэндэ болохо гээд, Санкт- Петербург хотодо хэдэн олон миллиард шахуу мүнгэнэй «Зенит» стадион баригдажа байна. Мүнгэн үшөө дуталдаһаар. Зай, тэндэ чемпионадаа үнгэргэхэбди, саашадаа яаха болонобибди? Тиихэдэ харгынуудые хаража үзэе. Федеральна мэдэлэй харгынууд заһабарилагдажал байдаг. Жэшээнь, Закаменск хото ошоhон харгы Буряад Уласай мэдэлэй. Харин Захаамин аймагай түбhөө Далахай хүрэтэр харгы аймагай мэдэлэй болоно. Тэрэ харгы һайнаар заһабарилагданагүй. Юундэб гэхэдэ, аймагай мүнгэн һанда энэ хэрэгтэ гаргашалха мүнгэн үгы. Хабартаа нэгэ дахин грейдер ябабал, эрхим гэжэ тоологдоно.
- «Росгосстрах» компани хүн зоной мүнгэ зөөри тухай бусадһаа һайнаар мэдэнэ аабза. Һүүлэй сагта хүн зоной олзо оршо дээшэлнэ гү?
- Манай адаглахада, хүн зоной оршо дээшэлнэгүй. Үшөө доошоо боложо байһан хэбэртэй. Кризисэй урда тээ хүнүүднай үдэшынгөө хоол ресторанда баридаг заншалтай боложо байгаа. Харин мүнөө тиигэхэеэ болёод байна. Эдеэ хоолой газарнууд энээниие мэдэржэ эхилээ, олонхинь хаагдана.
- Теэд энэ кризис хэзээ эсэстээ хүрэхэб?
- 2002-2003 онуудта Буряад орондо байдал һайжаржа байгаа. Хэдэн олон банкнууд нютагтамнай бии болоо. Юундэб гэхэдэ, хари гүрэнэй банкнууд манай банкнуудта багахан процентээр урьһаламжа үгэдэг байгаа. Харин мүнөө санкциһаа боложо, энэмнай болюулагдаад байна ха юм. Гүрэн түрэмнай бусад гүрэнүүдтэй эбээ олохо бэзэ гэжэ найдая.
- Һайн даа!