​Хүндэтэ багшын хүнгэн бэшэ зам

Ярууна аймагай омогорхол болохо багша, баатарлиг сэрэгшэ, Социалис Ажалай Герой Цокто Номтоев тухай энэ дугаарта хэлэнгүй байхын аргагүй. 

Эгээл түрүүшын Герой багша 

1968 ондо асари ехэ СССР гүрэн дотор түрүүшынхиеэ багша мэргэжэлтэдтэ Социалис Ажалай Герой гэһэн үндэр нэрэ зэргэ олгогдоhон юм. Тэрэ жэлдэ энэ үндэр нэрэ зэргэдэ мэдээжэ багша Василий Сухомлинский болон хүдөө нютагай багша Цокто Номтоев хоёр хүртөө бэлэй. 

Дайшалхы сэрэгшэ, уран зохёолшо, багша Цокто Номтоев ходол эдэбхитэй, хүн зондоо хүндэтэй ябаа бшуу. Хүндэтэ багшын намтар хүшэрхэн байдалай үе сагта эхилһэн юм. Тэрэ хадаа Хэжэнгэ аймагай Хөөрхэ нютаг тоонтотой юм. Гэбэшье, хуби заяанай эрьесээр, тэрэ Яруунын болоһон байна. Цокто Номтоевичой хүбүүн Жаргал Цоктоевичой хөөрэһөөр, Бүүбэйн Доржо гэжэ үбгэн абань тэрэ сагта ехэ эрдэмтэй, номтой хүн байгаа. Тэрэ ород хэлэ болон хуушан монгол бэшэг мэдэдэг һэн. Хориин Дүүмэдэ галзууд омогойхидые түлөөлжэ, алба хэхэдээ, эрхим ажалай түлөө засагай талаhаа мүнгэн хоёр медаляар шагнагдаһан байгаа. 

Хара хирээгэй хаагалаанай үедэ хэншьеб Цокто Номтоев хаанта засагай түлөөлэгшын аша хүбүүн гэжэ дээдын зургаанда нюусаар мэдүүлдэг байгаа. Хара багадань түрэһэн эжынь наһа барахада, 14-тэйхэн Номто гэжэ нагасань үргэжэ абаһан юм. 12 наһатайдаа Цокто гансаараа хониной буусада хони харадаг һэн. Оюутан байгаад, Усть-Орда багшалхаяа ошоһон үедэнь тэрэнэй аха эгэшэнэрынь хардуулан тушаагдашоо бэлэй. Сэрэгэй албанай һүүлээр Цокто Номтоев Ярууна аймаг ерэжэ, багшаар ажаллажа эхилээ. 1936 ондо айл бүлэ болон түбхинөө. 1939 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоһон юм. 

1940 ондо Москвада Буряад- Монгол Уласай соёл, урлагай декадын үнгэргэгдэхэ болоходо, Цокто Номтоев бэлигтэй залуушуулые бэдэржэ, Яруунаһаа Захаамин хүрэтэр морёор хоёр дахин ошоһон юм. Тэрэ үедэ Арадай уран бүтээлэй байшангые даагшаар ажаллахадаа, уран гартан – хэбтэ сохигшодые (чеканщигуудые) бэлдэжэ, Москва абаашаһан байгаа.

Агуу Илалта шэрээлсээ 

Цокто Номтоевой зохёолнууд соо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн тухай үнэн сэхээр зураглагдаһан байдаг. Юундэб гэхэдэ, тэрэ өөрөө бодото бэеэрээ дайн дажар үзэжэ, дариин амта үзэһэн хүн гээшэ. Сталинградай, Курск шадархи дугы, Кенигсбергые добтолон абалга - эдэ бүхы хатуу шанга байлдаануудта эрэлхэг сэрэгшэ хабаадалсаһан, Агуу Илалта шэрээлсэһэн. Уран зохёолшын дурсалганууд соо иимэ хөөрөөн бии. 

- Нэгэтэ арбан хоног окоп соо хэбтээбди. Гэнтэ шэхэндэмни хаанаһааб даа буряад дуун дуулдаба. Одоо үнэншэжэ ядаад, хаанаһаа зэдэлнэб гэжэ элирүүлээд, холошье һаань, мүлхижэ ошохо гэжэ шиидээб. Юушье харангүй, ганса дуунай зэдэлһэн тала руу мүлхижэл орооб даа. Буряад нютагаймни хүбүүн дуугаа бү дүүргэhэй даа гэжэ бурхандаа мүргэжэ байгаад, мүлхеэб даа. Үрдеэб, окоп руунь орон сасуугаа, буряад хүбүүнтэй хани халуунаар тэбэрилдээ бэлэйбди, - гэжэ бэшэhэн байдаг. 

Дээдын гарай уран зохёолшо

1949 онһоо Цокто Номтоевой ажабайдалда шэнэ харгы нээгдэһэн юм. Түрэл болоһон Ярууна нютагаа бусажа, 21 жэлэй туршада һургуулиин захиралаар ажаллаа. Эндэ юрын багшаар болон захиралаар ажаллаха үедөө һургуулияа эгээл эрхимүүдэй тоодо оруулжа шадаа. 1970 ондо наһанайнгаа амаралтада гарахадаа, зохёохы ажалдаа бүхы анхаралаа хандуулаа. Энэл үедэ “Тайгын мүрэн Витим” гэжэ роман бэшэһэн юм. СССР-эй Уран зохёолшодой холбоон тэрэниие хаа хаанагүй даабаряар эльгээдэг һэн. 

Уран зохёолшо илангаяа үхибүүдтэ зорюулһан туужа, рассказуудые бэшэhэн юм. Мэдээжэ кинорежиссёр Борис Халзанов “Горький можжевельник” гэжэ фильмдэ тээрмэшэнэй роль наадахыень дурадхаһан юм. Худхаляатай 90-ээд онуудташье уран зохёолшо гэртээ гараа хабсараад һуугаагүй. Хальмаг Уласай Юрэнхылэгшэтэй уулзажа, монгол угсаата арадуудай “Наадан” гэһэн үхибүүдэй хэмжээ ябуулга Монгол ороной ниислэл Улаан-Баатарта эмхидхэхэ тухай хэлсэһэн юм. 90-ээд онуудай тэн багаар уран зохёолшод эбээ таһаржа, зохёохы холбоон хубаараа hэн. Совет уран зохёолшод, Сергей Михалков болон бусад Цокто Номтоевтой энэ тэрэ асуудалаар зүбшэдэг һэн. 

- Тэрэ сагта уран зохёолшод ехэ эбтэй байдаг һэн. Манайда хаа-хаанаһаа уран зохёолшод айлшалжа ерэдэг, эжымнай бултыень эдеэлүүлхэ, үдэшэндөө хубсаһыень угаагаад, сэбэрлээд үгэдэг һэн. Гэртэмнай бэлигтэй айлшад таһардаггүй бэлэй, - гэжэ Жаргал Соктоевич хөөрэнэ. 

Багшын нэрэ мүнхэлэгдэнхэй

Үльдэргэ нютагайхидай үүсхэлээр мэдээжэ уран зохёолшо, бэлигтэй багшын дурасхаалыень мүнхэлхэ зорилготойгоор нютагай һургуулида нэрэнь олгогдоо. Цокто Номтоевой нэрэмжэтэ Yльдэргын дунда һургуули үндэр нэрэ зэргэеэ дээрэ үргэжэ, түрүү һургуулинуудай тоодо ябадаг. Бэлигтэй багшын нэрэ бүхы наһаараа ажаллаһан һургуулидань олгохо хэрэгые Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путин дэмжэжэ, алдарта Геройн хүрэл бюст – дүрсэ бүтээлгэдэ 400 мянган түхэриг һомолуулаа бэлэй. 

Үльдэргэ нютагта Цокто Номтоевой бүлынхид музей байгуулжа, тэндэ Геройн үмдэжэ ябаһан хубсаһа болон бусад хэрэгсэлнүүдыень бэлэглээ. Үльдэргын дунда һургуулиин эрхим һурагшадта Цокто Номтоевой гэр бүлын мүнгэн шан болон тэрэнэй бэшэһэн ном-бэлэг жэл бүри барюулагдадаг заншал бии юм. Алдарта Геройн үри хүүгэд эсэгынгээ номуудые хэблүүлжэл байдаг. Хэрбэеэ Цокто Номтоевич Номтоевой бэшэһэн бүхы зохёолнуудые суглуулжа хэблүүлбэл, гурбан боти ном болохо ха. 

Ярууна аймагайхид алдарта багшын нэрыень дээрэ үргэжэ, ургажа ябаһан үетэндэ жэшээ болгон дурсажа байдаг юм.