​Тужа һууринай тулалдаан

Тужа хадаа Ярууна аймагай тон бага һууринуудай нэгэн юм. Тиигэбэшье зунай найр - Сурхарбаанаа тужаархин жэл бүхэндэ эмхидхээд лэ байдаг. Соёлой болон спортын энэ наада эмхидхэхын тула ехэ талмай хэрэгтэй бэшэ. Соёлой байшанай урдахи талмай дээрэ зуугаад хүн сугларха аргатай. Ута болон богони зайда урилдаан, бүхэ барилдаан, гиир үргэлгөөр мүрысөөнүүдтэ бэе бэеэ мэдэхэ болошоһон нютагаархинайнгаа һонирхол татахын тула хүршэ үльдэргынхидөө урижа хабаадуулдаг һайхан заншалтай болонхой. Тэдэньшье тужынхидаа уридаг, хоёр хоног урид энэ hууринайхид Yльдэргэ ошожо, хаба шадалаа туршаhан байгаа. 

Энэ жэлэй Сурхарбаан аймагай 90 жэлэй ехэ ойдо зорюулагдаба. 2017 он Байгаалида гамтайгаар хандаха жэл. Һомоной захиргаан энээниие мүн лэ хараадаа абаһан байна. Һомоной дарга Жаргал Пунсыкович Доржиев хори гаран жэлэй туршада һургуулида бэе тамирай соёлой багшаар хүдэлһэн юм. Мэргэжэлтэ тамиршан саг хүндэлжэ һураһан. Тиимэһээ нютагаархидайнгаа хэлсэгдэһэн сагтаа суглархатайнь адли hайндэр эхилбэ гэжэ соносхобо. 

Тужын найрта хабаадаhан Ярууна аймагай засаг дарга Цыденжаб Шагдаров эндэхи ажаhуугшадта иигэжэ хандаһан байна: 

- Хүндэтэ Тужа нютагаархин! Хүндэтэ үхибүүд! Би таанадтай хамта танай нютагай Сурхарбаанда хабаадажа байһандаа угаа баяртай байнаб. Июниин 24-дэ аймагаймнай түб Нарһатада ойн баярта зорюулагдаhан ехэ Сурхарбаан болохо. Нарһата ошожо, мүрысөөнүүдтэ хам оролсохыетнай уринаб. Аймагаймнай ойн баяр маниие нэгэдүүлжэ байна. Та бүгэдэндэ элүүр энхые хүсэнэб! Бэе бэедээ һайнаар хандажа байя! Бэе бэеэ гамнахамнай болтогой! 

Засаг даргын амаршалга тужаархин халуун альга ташалгаар угтаба. 

Буряад Уласай Толгойлогшын уялгануудые гүйсэдхэгшэ Алексей Самбуевич Цыденовэй гар табилгатай Баярай бэшэг Тужа нютагай ажаһуугша В.Д. Полевойдо Цыденжаб Шагдаров барюулба. Аймагай захиргаанай Хүндэлэлэй грамотанууд Т.Н. Иванова, А.С. Корнаков, О.Л. Резникова, М.Ю. Тяпина гэгшэдтэ баярай оршондо барюулагдаба. Е.И. Дондоковада Цыденжаб Шагдаров Ярууна аймагай захиргаанай Баярай бэшэг гардуулаа. 

Һомоной дарга Жаргал Пунсыкович Доржиев Тужада жэл бүри эмхидхэгдэдэг «Жэшээтэ бууса» гэһэн мүрысөөндэ эрхимлэһэн нютагаархидаа шагнаба. Байгаалида гамтайгаар хандаха жэл һэн тулань байгша ондо нарин нягта гэр байрын, буусын байдалда анхарал хандуулагдаһан байгаа. Тиигэжэ гурбадахи һуурида Н.В. Сараева, хоёрдохи һуурида В.Р. Машанова, нэгэдэхи һуурида ээлжээтэ удаа М.В. Тяпина гарабал даа. Дуу, хатарай «Черёмушка» ансамбльда Баярай бэшэг Тужа һомоной дарга Жаргал Доржиев барюулба.

Аймагые толгойлогшо Цыденжаб Григорьевич Шагдаров Тужын Сурхарбаанай эсэс болотор байба. Тэрэ нютагай зонтой, үхи хүбүүдтэй хөөрэлдөө. Басагад, хүбүүд илгаагүй барилдаха гэжэ дуулаад, барилдаанда хабаадаха нэгэ басаганһаа асууба: «Ши хүбүүдтэй барилдаха гүш?»

- Барилдахаб, - гээд басаган шиидэнгеэр харюусаба. – Би эдэ хүбүүдые нёдондо бултыень диилээб. 

Энэ басаган Улаан-Үдэдэ самбо барилдаанда ябадаг гэжэ элирбэ. Үнэхөөрөөшье, тэрэ гурбан хүбүүдые унагааба. Харин дүрбэдэхи уулзалгадаа басаганай талаан буруулаа. 

Спортын элдэб янзануудаар орой болотор эндэ сугларагшад мүрысэбэ. Эгээл шандааhатай, түргэн, мэргэнүүд илагшад боложо тодорбо. 

Соёлой байшанай дэпргэдэ

Барилдахамнай гү?

Аха захатанай шандааһан шанга

Баяр Жигмитовэй гэрэл зурагууд

«Эб нэгэн, эдэбхитэй ажаhуунабди…»

Ярууна аймагай Тужа нютагта 560 хүн байдаг. Һомоной дарга Жаргал Пунсыкович Доржиевай оролдолгын ашаар энэ нютагта эмхи зургаанууд хүдэлһэн зандаа. Эндэ һургуули, эмнэлгын газар, клуб бии. Гадна хэлхеэ холбоо хангадаг таһаг байха. Тужа нютагай байдалтай дүтэ танилсахын тула һомоной дарга Жаргал Доржиевтай хөөрэлдэбэбди.

- Оройдоол дүрбэн буряад айл эндээ үлэнхэйбди. Тужа нютагаймнай ехэнхи зон – ород яһатан. Бусад яһатан эндэмнай бии юм ааб даа. Буряад Уласта байгаа хадаа буряад арадайнгаа һайндэр Сурхарбаан заал һаа үнгэргэдэг гээшэбди. Ород арадай Масленица найр ёһо гуримаараа нютагай олониитын хабаадалгатайгаар болодог. Сагаалганаашье эбтэйгээр һайндэрлэдэгбди.

- Урдандаа бүхы Ярууна аймагта Тужаһаа баян нютаг байгаагүй юм гэжэ хөөрэлдэнэ. Тэрэ саг тухай тобшоор хөөрэжэ үгыт. 

- Зүблэлтэ засагай үедэ тиимэ байгаал даа. Би 1986 ондо ерээ һэмби. Нютагтамнай хамаг юумэн үнэхөөрөө хүгжэжэ байгаа. Һургуулимнайшье ехэ байгаа. Хангалтын талааршье һайн, баян бардам hуурин байһан лэ даа. 

- Тужа нютагта «Жэшээтэ бууса» гэhэн урилдаан болодог байна. Тэрээн тухай тодорхойгоор хөөрэжэ үгыт. 

- Энэ урилдаа эмхидхэхэдээ, жэл бүхэндэ хабаададаг айлнуудай урда ондо-ондоо эрилтэнүүдые табидагбди. Эгээл түрүүшынхиеэ эмхидхэхэдээ, хэн олон янзын мал, шубуу, ан амита буусадаа баридаг бэ гэжэ элирүүлээ һэмди. Гэрэй ажахы эрхилдэг зон ехэ оролдоо hэн. Тиихэдэ В.Р. Машановатанай бүлэ шалгарһан юм. Һүүлээрнь хэн эгээл сэбэр гоё, нарин нягта буусатайб гэжэ элирүүлхэдэ, М.Ю. Тяпина шалгараа. Мүнөө жэлдэ байгаалидаа гамтайгаар хандаха жэл hэн тулань нарин нягта байдалда дахин анхаралаа хандуулаабди. Тиигэжэ үнөөхи бүлэмнай дахин шүүбэл даа. Нүгөө жэлдэ тад ондоо эрилтэнүүдые табихабди. Нэгэн гээ һаа, шэнэ хото хорёо бариһан зон бэе бэетэеэ урилдаха. Үгы һаа, ямар нэгэ шэнэ эрилтэ табихабди даа. 

- Мал баридаг зон Тужада олон гү?

- Мал баридаг айлнууд бии. Манай нютагай зон ойн ажахын талаар хүсэд мэргэжэһэн тула олон толгой мал баридаггүйл даа. Дамби Базарович Дамбаевай дурадхалаар би өөрөө эгээл түрүүн бодо мал барижа эхилһэмби. Yхэр малай тоогоор намайе хүсэхэ хүн Тужа нютагта үгы. Намайе һажаажа, дүрбэн хүн субсиди абажа, бодо малтай боложо эхилээ. Тиигэhээр арбаад толгой үхэртэй хүнүүд олон болоо. Хүдэлжэ байһан хүндэ тэрээнһээ олые барихань хүндэ. Гушаад толгой малтай айлнууд бии. Тиихэдээ нютагаймнай ажабайдал һайн тээшээ хубилжа байна гэжэ һананаб.

- Үйлэдбэри бии гү? Эдеэ хоол бэлдэдэг газар байха гү?

- Тиимэ юумэн манай эндэ үгы. Эдеэ хоол бэлдэдэг газар түхеэрээшье һаа, тэрэ эндэ өөдэлхэгүй. Юундэб гэхэдэ, нютагаймнай хүнүүд эдеэ шанахадаа бэрхэ. Сай ууха газарта мүнгэеэ гаргажа ябахагүй.

- Ондоо нютагуудта ажаһуудаг зоной хоол болохо зүйлнүүдые Тужа нютагта үйлэдбэрилдэг гү? 

- Огородой эдеэнэй талаар Тужа нютагнай һайн. Намартаа 200 мэшээг түмһэ (хартаабха) малтахамнай юрын хэрэг. Хоёр зуун мэшээг хартаабха Тужын олохон айлнууд хуряажархидаг. Тэрээгээрээ баян хадаа хүршэ нютагуудта абаашажа, наймаалаа зон аабзабди. 

- Интернет эндэ ямар бэ?

- Аймагта манһаа һайн интернедтэй hуурин үгы. Бидэ «Мегафоной» интернедтэйбди. Тужа нютагтамнай оптоволокно оронхой. Тиихэдээ тэрэмнай амаргүй ехэ хэрэг бүтээнэ. Илангаяа манай багшанарта һайн. Үхибүүдтэ туһа болоно.

- Баярые хүргэнэб. Ярууна аймагай 90 жэлэй ойгоор хани халуунаар амаршалнаб! 

- Һайн даа.