​Еши Цыбиков: "Нютагаархинаа эрьенгээ, эмшэлгээ хэнэбди"

Урдамни буурал толгойтой үбгэжөөл. Үгэ бүхэниинь үнэн байдал дээрэ үндэһэлһэн. Бодоод үзэхэдэм, бага ябахаһаа аба эжыһээ дууладаг һургаалнууд лэ даа. Зүгөөр талын хүнэй түрэлхидтэм адляар хэлэхэдэ, зосоо аятай уужам болоодхибо. Адаглаһаар байтараа, хүгшэн абатаяашье адлишаабаб. Хүнэй һайниие харадаг, һайн тээшэнь хэлэдэг байна. Анханһаа аба эжынгээ захяа сахин, сэхэ сэбэрээр, зүбөөр ажаһууһан. Эгээл тиимэһээ зосооһоо гэрэлтэһэн шэгтэй. Энэ хэн бэ гэбэл, мэдээжэ эмшэн-хирург Еши Нянюевич ЦЫБИКОВ. 

Еши Нянюевич Цыбиков мүнөө далан долоотой. Яруунын аймагай Иисэнгэ һууринда түрэһэн юм. Нарһатын дунда һургуули түгэсхэһэнэй удаа Ленинэй нэрэмжэтэ колхоздо юрын ажалшанаар хүдэлөө. 1958 ондо Шэтын эмнэлгын дээдэ һургуулида орожо түгэсхэһэнэй удаа 3 жэлэй туршада Хяагта аймагай түбэй больницада хирург-эмшэнээр ажаллаа. 1967 онһоо Н.А. Семашкын нэрэмжэтэ уласай больницада хүдэлнэ. Тиихэ зуураа Новосибирскдэ аспирантурада һураад, 1977 ондо медицинын эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалаа. 2002 ондо медицинын эрдэмэй доктор болоо. 2005 он хүрэтэр больницын хирургиин таһагые даагшаар хүдэлөө. Хирургиин эрдэмэй түбэй Буряадай филиал ударидаһаар. «Буряадай АССР-эй габьяата эмшэн», «РСФСР- эй габьяата эмшэн», «Буряад Республикын арадай эмшэн» гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэй. 1986 ондо Хани барисаанай орденоор, 2000 ондо Хүндэлэлэй орденоор шагнагдаһан. Үшөө тиихэдэ олон тоото хүндэлэлэй грамотануудтай. Хяагта аймагай, Улаан-Үдын Октябрьска районой, мүн РСФСР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаһан юм. 

Еши Нянюевич хөөрэлдөөнэй эхиндэ буряадуудай ёһоор хаанахибши гээд намһаа асууба. Мухар-Шэбэрэйб гэхэдэмни, иигэжэ хэлэбэ: 

- Иимэ һайн буряад хэлэтэй басаган хаанахи ааб гэжэ һонирхоноб даа. Хүдөөгэйл ёһотойт гэжэ тухайлааб. Мүнөө Улаан-Үдэдэ үндыһэн залуушуул түрэлхи хэлэеэ мэдэхэгүй. Тиихэдэ буряад хэлэн - манай үндэһэн хэлэн болоно гүб даа. Ород үгэнүүдые буряад маягаар үгүүлхэгүй – акцентгүй хэлэхэ гэжэ урдань оролдогшо һэмди. Харин Кавказай зон хамаагүй өөрынхеэрээ хэлээд ябаһаар зандаа. Бидэшье тиигэхэ байгаабди. Түрэһэн хэлэеэ заабол мэдэхэ хэрэгтэй. Мүнөөдэрэй байдалаар, ородоор хэлээгүй һаа, баhа аргагүй. Буряад хэлэтэй үхибүүн сэсэрлигтэ, һургуулида ошохотойгоо сасуу ород болошодог лэ даа. Теэд үхибүүн ябахадаа, алишье хэлэндэ һурахаар, хэдэн хэлэ шудалхаар. Буряадааршье, ородооршье хүсэд һайн холбохогүй зон ябана гүб даа. Тиихэдэ байгаалиһаа үгтэһэн бэлигтэй - хэлэндэ бэрхэ зон байха даа. Уранаар дуугарха гээшэмнай баһал ехэ бэлиг болоно.

- Эмшэндэ, илангаяа хирург мэргэжэлтэй танда, «эрхыдээл эмтэй» һаа, хэлэн балайшье хэрэгтэй бэшэ гэжэ hанахаар… 

- Үгы! Хүнэй үбшэн зүбөөр элирүүлхын тула эмшэн заатагүй хөөрэлдөө үүсхэхэ болоно. Үбшэнтэнэй нюдэ руу хаража хөөрэлдөөгүй һаа, тэрэ эмшэндэ этигэхэгүй. Хайша хэрэг хандаа һаашни, хэншье, захын архиншаншье байг, дурагүйдэхэ. Ядахадаал хүнүүд эмшэндэ ерэнэ гүб даа. Үбдөөгүй хүндэ хэрэггүйбди. Хүндэ туһалхал гээ хадаа hайнаар ябагты гэжэ залуушуулда заадагби. Сүлөөгүй, сухалтай байжа яашье болохогүй. Нэгэ эмшэн диагноз шууд табиха экстрасенс бэшэ. Зүбшэхэ хэрэгтэй. Наһаараа арга хэжэ байһан хүн яагаа һаа дээрэб гэжэ заагаад үгэхэ. 

- Мүнөө эмнэлгын талаар байдал ондоо болоо... 

- Мүнөө һайн болоол даа. Шэнэ оньһон хэрэгсэлнүүд элбэгжээ. Минии эхилхэдэ, хуушанай тулюурхан рентгенһээ бэшэ, ондоо хэрэгсэл байгаагүй. Лабораторидо гурбахан анализ хэдэг һааб даа. Толгой соохил «компьютераа» хүдэлгэхэ ёһотой байгаабди. Урданай эмшэд айхабтар һайнаар хүнэй үбшэн олоодхидог һэн. Н. Семашкын нэрэмжэтэ эмнэлгын газарта 48-дахи жэлээ хүдэлнэб. Урид Хяагтада гурбан жэл хүдэлөөб. Тиихэдэмни Константин Дмитриевич Шопхоев терапевтээр хүдэлжэ байгаа. Хүнэй үбшэниие оложо ядахадаа, тэрэ үбгэниие урижа асараад харуулхадам, тамхяа татажа һууха һамбаандаа тэрэл тухай аабза гээд дундуурхииень гээд хэлэхэ. Зүб байгша һэн. 

- Дэмы эмшэн болооб гэжэ шаналжа үзөө гүт? 

- Үгы даа! Хэһэн һургууляараа хүнэй хойно ороогүй, гэр бүлэтэй, түрэл гаралдаа шадаха зэргээрээ туһатай ябанаб. Аргашан гээшэшни өөрөө хүн шэнгеэр ябаа һаа, хүндэ яһала тоолгодог. Бүхы хүнүүдые амидыруулжархихоор бэшэ даа. Теэд шадал соогоо туһа хээд ябаа һаа, болохол даа. Зай гээл һаа, заабол тэрэнээ дүүргэхэ хэрэгтэй. Үгы һаа, үгэдөө хүрэдэггүй гүүлээд, хүндөө буурахат. Ажалдаа хүнгэн һэбхеэр хандажа болохогүй.

- 50-яад жэлдэ хирургиин һалбарида олоһон дүршэлөө залуу халаанда дамжуулжа байнат… 

- Эмшэд олон болоо. Нютагтаа, Буряадай гүрэнэй университедтэ, эмшэдые бэлдэнэбди. Һуралсалаа түгэсхэһэнэй удаа үхибүүднай нютагтаа үлөөд хүдэлнэ. Юу иишэ тиишээ гүйлдэхэ һэм. Нэгэ үедэ олоороо Москва ошожо хүдэлөө. Тиигээд мүнөө бусадаг лэ даа. Мүнгэ алтанай тала хараһан юм ааб даа. «Манай байгаагүй газарта байдал һайн» гээд ород үндэһэтэн дэмы хэлэдэггүй. Ехэ мүнгэ дахажа, хариин газарта ошоhон зоной үлүү болошоод байхыень харадаггүйб. Нютагтаал хэрэгтэйбди. Аргашан хадаа тойроод байһан зондоо – түрэл гаралдаа, танил таладаа, нютагаархиндаа туһатай байха ёhотой. 

Һайн хирург болохоёо һанабал, хүдөөдэ ажалайнгаа намтарые эхилбэл зүйтэй. Харюусалга өөр дээрээ абажа һурана. Бэеэ даагаад, өөрөө шиидхэбэри абажа шадаха болоно. Улаан-Үдэдэ хүниие хараад ябаа һаа, наһанайнгаа амаралтада гаратараа дахасалдахадаа болохо. 1964 ондо Шэтын эмнэлгын дээдэ һургуули дүүргэхэдэмни, интернатура гэжэ байгаагүй. Нэгэ һарын һургуули гаража, хирург нэрэтэй болоод, хүниие дахаад һурагдаал даа. Хяагтада хүдэлөөд, республикын больница руу дэбжүүлэгдээ һэм. Эндэ орохонь баһал хэсүү байгаа. Ажал хэдэг лэ хүниие абаха дуратай һааб даа. Шанга байгаа. Һара шахуу ажалыемни ходо шалгадаг hэн. 

Ажалынь ехэ. Нэгэ хүтэлбэрилэгшын заабаряар 4 хирург 80 үбшэнтэниие харадаг һааб даа. Хүн гээшэ һонин – ехэ ажал хэнэб гэжэ һанаха. Хүн ажалһаа зобожо, үбшэн боложо байдаггүй. Хара ажалшье хэжэ үзөө һэм. Ажалһаа хүн хэзээдэшье муудаагүй.

Мүнөөдэр ямар ажалтайбши – тэрэнээ хээд лэ ябаха хэрэгтэй. Эртэшэг ерээд, ажалаа эхилээ һаа, бүри һайн. Новосибирскдэ аспирантурада һураад ерэһээр, дүшэн жэл шахуу үглөөнэй 7-һоо хүдэлөөд ябааб. Гэртээ харихынгаа урда тээ бултыень хараад ябагша һэм. Сугтаа хүдэлдэг зоншье намай хараад, бэедээ эрилтэтэй болохо гүб даа. Үгы байһан аад, бии болоод, эрилтэ табижа байжа гүйгөө һаамни, баһал дурагүйдэхэ ха юм. 80 үбшэнтэн гээшэ олон. Тэдэ зониие нюураарнь таниха, нэрэ обогыень, үбшэнииень мэдэхэ ёһотойбди. Тиихэдээ али нэгыень илгаруулжа, танил талын гү, али ноёд һайдай урда хойнонь гүйһэнэй хэрэггүй. Хүн бүхэндэ нэгэл адляар, һайнаар хандаха шухала. 

- Танай ударидалга доро Иисэнгэһээ гарбалтай эмшэд нютаархинаа эрьенгээ, арга хээд ерэдэг һайхан заншалтай болонхой… 

- Анха түрүүн Иисэнгэ 1970 ондо ошоо һэмди. 18-19 эмшэд ябаабди. Удаань 2010 ондо баhа эрьеэд ерээбди. Тиихэдэ нютагай зон түлөөhэгүйгөөр эмшэлнэ гэжэ ехэ гайхаһан юм. Байгша оной июниин 21-эй үдэр 23 эмшэн Иисэнгэ ошожо хүдэлөө. Үглөөнэй 7-һоо үдэшын 19 саг хүрэтэр нютагаархинайнгаа бэе шалгаа, эмшэлээ. Манайхин булта ерээ гэжэ айхабтар хүхюунүүд угтаа. Танил талаяа ондоо тээһээ урижа ерүүлһэн байгаа. УЗИ хэдэг 3 аппарадтай ошообди. Эндокринолог байгаа. 2 стоматолог шүдэ аргалаа. Мүнөө Иисэнгэдэ 960-аад хүн ажаһууна. Һүүлэй үедэ залуу һүрэгэй дунда олон эмшэд бии болоһон байна. Тэдэнэй бултанайнь нэрэ обогыень бэшэжэ абанхайб. Нютагайнгаа зониие эмнэхэhээ бэшэ, ондоо ямар туһа хэхэб даа. Иимэ хүн байнаб гэжэ нютагтаа мэдүүлхэньшье үнэтэй. Тэрэнэй үхибүүн мүнөө иимэ эмшэн гэжэ хэлүүлжэ байхадашье, түрэлхидтэнь урматай ха юм.