​Нютаг нютагай аршаанта газарнуудые һэргээхэ

Нютагай агааршье хүсэтэй гэжэ хэлсэдэг. Баһа холын бурханһаа дүтын шүдхэр дээрэ гэжэ буряад арадта оньһон үгэ бии. Хэр угһаа манай угсаатан нютагайнгаа аршаан булагта газарнуудые наринаар сахижа, эмнэхэ эди шэдидэнь этигэжэ, бэе махабадаа аргалдаг байһан. Зүблэлтэ засагай үедэ нютагай һомонууд, ажахынууд ажалшадаа амаруулха гэжэ оролдодог һэн. Теэд томо ажахынуудай һандаржа, бутаржа, үгы боложо эхилхэдэ, энэ хэрэгтэ анхарал хандуулагдахаяа болёо. Зарим нютагуудта олзын хэрэг эрхилэгшэд амаралтын газарнуудые үмсэлжэ эхилээ. Зүгөөр байгаалиин баялиг байһан соонь үлөөхэ, сахиха журам алдагдаа, тэрэнэй хойшолонгууд эли. Экономикын шэрүүхэн харилсаануудай хаа-хаанагүй хүгжэжэ, нютагуудай аршаанта газарнуудһаа олзо оршо оруулха ябадалай эршэдэһэнһээ Эхэ байгаалимнай ехэхэн хохидолдо ороо. Гэбэшье амаралга, аяншалга хүгжөөлгэ гээшэ сагай эрилтэ ха юм. Мүнөө сагта хайшан гэжэ бага гарзатайгаар, хойшолон хохидолгүйгөөр нютаг дээрэ амаралгын газар байгуулжа, аяншалагшадай, амарагшадай тоо олошоруулхаб гэһэн асуудал шухала болонхой. 

Амаралгын газар хүгжөөхэ талаар бэрхэшээлнүүд 

Амаралтын газарнуудые хүгжөөхэ талаар асуудалаар Буряад Уласай Арадай Хурал жэл хахад тухай хүдэлнэ. Энэ хугасаада һунгамалнууд табан аймагуудаар ябажа, аршаанта газарнуудые хараһан байха юм. Тиигэжэ энэ асуудалаар Арадай Хуралда дүхэриг шэрээ үнгэргэгдэбэ. 

- Хараһан бүхы газарнууд намда һайшаагдаагүй. Хаанашье, алишье газарта эмхи гуримгүй, “зэрлиг” аяншалга, амаралга. Хүн зониие аргалха, эмнэхэ карта-түсэб гэжэ үгы. Хүшэгөөртэ хүнэй наһа бараһан ушаршье тохёолдоо. Аршаанда бэеэ аргалһан хүн лэ өөрынгөө дүршэлөөр хубаалдана. Энэ талаар ямар шэглэл хараалхабибди? Хүн зоной нютагуудай аршаануудта эмхитэйгээр амархын, аргалуулхын тула, энэ хэрэгһэээ олзо оршо оруулхын түлөө юу хэхэ ёһотойб гэжэ тодорхойлхо шухала, - гэжэ Анатолий Кушнарев онсолбо. 

Буряад Уласай Мүнгэн һангай яаманай аяншалга хүгжөөлгын таһагай дарга Максим Шариповай хэлэһээр, уласай дэбисхэр дээрэхи 300-гаад аршаанта газарнуудай үсөөхэниинь лэ бальнеологическа (аршаанаар болон шабараар эмнэдэг) аяншалга хүгжөөлгэдэ таарамаар.

- 17 аршаануудай байдал хүгжөөхөөр, зүгөөр тэдэнэй оройдоол нэгэниинь тусхай үнэмшэлгэтэй. 13 аршаанта газарай үнэмшэлгын болзор дүүрэжэ байна. Зарим курортнуудые эзэдынь буляалдажа, сүүдтэ зарга барина, - гэжэ мэргэжэлтэн тэмдэглэбэ. 

Сэхыень хэлэхэдэ, амаралгын газарнуудые хүгжөөхэ хүншье үгы, данса үнэмшэлгэшье, мүнгэн зөөришье үгы. 

Мүнгэ зөөри һомолхо арга үгы 

Аймаг нютагуудай газарнуудые аяншалгын, амаралгын талаар хүгжөөхэ гэхэдэ, гүрэнэй тэдхэмжэ байхагүй, тиимэһээ олзын хэрэг эрхилэгшэдэй дэмжэлтэ хэрэгтэй. Инвесторнүүд лэ өөрынгөө мүнгэ хэрэглэжэ, амаралтын газарнуудые бага-бага хүгжөөжэ, мүнгэ олоно ха юм даа. Теэд манай эндэ энэ асуудал баһал бэлээр шиидхэгдэнэгүй. Мүнгэеэ һомолхо хүсэлтэй зон нэн түрүүн амаралтын газарай хуули эрхын талаар зэргыень (статус), байдалыень хаража үзэнэ, баһа үмсын хэрэг эрхилхэ зүбшөөлэй саарһан хэрэгтэй, олзо оршын талаар хэр байхаб гэжэ хараална г.м. Эдэнэй нэгэнэй тиимэшэг байбалнь, мүнгэтэй зоной һонин буурашана. 

Курортнуудта хуули эрхын талаар нэрэ зэргэ хэрэгтэй 

Экономикын яаман аяншалга хүгжөөлгын асуудалаар 2015 онһоо ажал ябуулжа эхилээ. Харин Элүүрые хамгаалгын яаман үнинэй энэ асуудалаар ажаллабашье, гансал хуули эрхын талаар нэрэ зэргэтэй курортнуудта эмшэлхэ эрхэ олгуулха талаар лэ ажал ябуулдаг. Теэд манай Буряад Улас дотор ори гансахан “Аршаан” курорт лэ үшөө 1978 онһоо тиимэ нэрэ зэргэтэй ха юм. Харин нютаг можын хэмжээнэй Питателевский, Киран, Нилова Пустынь болон бусад амаралтын газарнууд ээлжээгээ хүлеэһээр лэ. Тэдэ тусхай саарһа дансануудайнгаа ёһоор, 2018 он хүрэтэр ажаллаха эрхэтэй. Мүнөө жэлдэ Питателевский гэжэ амаралтын газар үнэмшэлгэ абажа магад. Иимэ хуулита нэрэ зэргэтэй амаралга, эмшэлэлгын газарнуудтал үмсын хэрэг эрхилэгшэд мүнгэн зөөриеэ шэглүүлхэ аргатай. 

Харюусалгатай эмхи хэрэгтэй 

Аршаанта газарта эмшэлхэ тусхай эрхын олгогдоһоной удаа Мүнгэн һангай яаман саашань ажал ябуулха болоно. Тиигэжэ мүнгэ зөөри һомологдожо, харгын, зайн галай талаар гэхэ мэтэ ажалнууд дүүргэгдэхэ ёһотой.

Анатолий Кушнарёвой онсолһоор, аршаанта газарнуудай эмшэлхэ талаар асуудалаар Элүүрые хамгаалгын яаман, мүнгэн зөөриин талаар мүнгэн һангай яаман харюусаха зэргэтэй. 

- Харин Байгаалиин нөөсэнүүдэй яаман байгаали хамгаалгын талаар, нютагуудай захиргаанууд бусад асуудалнуудые шиидхэхэ болоно. Зүгөөр аяншалга, амаралтын газар хүгжөөхэ талаар ниитэ нэгэ харюусалгатай эмхи зургаан үгы болоно, энэ асуудалаар Буряад Уласай хуулишье бэелүүлэгдэнэгүй, - гэжэ А. Кушнарёв тодорхойлбо. 

Түнхэнэй аршаанта газарнуудай бэрхэшээлнүүд 

Түнхэн аймагта аршаантай, амаралтын газарнууд яһала эмхитэйшье һаа, газар дайда сэбэрлэлгын талаар асуудалнууд үшөөл шиидхэгдээгүй. Газар буляалдаһан ушарнууд аршаанта газарнуудта хуулита нэрэ зэргэ олгуулха хэрэгтэ һаад ушаруулна. Үндэһэтэнэй дархан газарай дэбисхэр дээрэ оршодог амаралтын газарнуудта байдал болбосон болгохо хэрэгтэ урьһаламжын мүнгэ абаха аргагүй гэжэ эндэ тэмдэглэгдээ. 

- Хэрэглэгдэһэн уһа сэбэрлэхэ түхеэрэлгэгүйһөө боложо, хүгжэлтэдэ мүнгэ зөөри шэглүүлхэ аргагүй. Мүнөө сагта Нилова Пустынь болон “Жемчужина” санаторинуудта хэрэглэгдэһэн уһан Ехэ Уһан болон Эрхүү голнууд руу орожо, Түнхэн аймагай байгаалида муугаар нүлөөлнэ, - гэжэ Түнхэн аймагай засаг даргын мүнгэн һангай талаар орлогшо тайлбарилба. 

Эндэ Түнхэнэй газар дэбисхэр дээрэхи бог шорой тухай хэлэхэдэ, ганса нютагай зоной бэшэ, Эрхүү можоһоо ерэһэн аяншалагшадай хайша хэрэгээр оршон тойронхидо, байгаалида хандадагынь тэмдэглэгдээ. 

Хурамхаан аймагта хаанаһаа сая мүнгэн олдохоб 

Хурамхаан аймагай засаг даргын орлогшо Любовь Аюшиевагай хэлэһээр, хэдыхэн жэлэй саана бальнеологическа картануудта мүнгэ зөөри түлэгдэдэг һэн. Тиигэһээр эдэ курортнууд нютагай хэмжээнэй болоо. Аршаан булагта газарнуудай оршон тойронхиин муухай байдал тэмдэглэгдээ. Роспотребхиналтын шалгалта хэрэгтэй.

- Хэрбэеэ Хурамхаанай 4 аршаанта газарта тусхай нэрэ зэргэнүүдэй олгогдобол, байгаалиин нөөсэнүүд тухай асуудал гараха. Мүн байгаалиин нөөсэнүүдэй хэмжээ шалгалта хэхэдэ, баһал ехэ мүнгэ зөөри хэрэгтэй. Газар бүхэнэй шэнжэлэлгэ сая мүнгэн гаргашатай. Аршаан бүхэндэ иимэ шалгалта хэбэл, эды ехэ мүнгэ зөөри хаанаһаа абахабибди, - гэжэ тэрэ асуудал табиба. 

Үнэмшэлгэ абаха орёо асуудал 

Буряад ороной аршаантай, амаралтын газарнуудай хэсүү байдал тухай байгаалиин нөөсэнүүдые ашаглалгын ба үнэмшэлгэ олголгын департаментын түлөөлэгшэ Светлана Таханова баһал мэдээсэбэ. Тэрэнэй хэлэһээр, аршаанта газарнуудай оройдоол 6-найнь аршаан уһанай нөөсэ тоологдонхой, бусад газарнуудта ажал ябуулха үнэмшэлгэ абаха аргагүй.

- Онсо хамгаалагдадаг газар дэбисхэрнүүд дээрэ Ородой Холбоото Уласай Засагай газарай Тогтоолоор үнэмшэлгэ үгтэдэг һэн тула аршаанта газарнуудай байгаалиин нөөсэнүүдые шэнжэлэлгэ хоригдонхой. Гүрэнэй хуулида хубилалта оруулаагүй һаа, иимэ арга Буряад Уласта үгы, - гэжэ мэргэжэлтэ онсолбо. 

Хүгжэлтын зүб харгы шэлэхэ 

Дүхэриг шэрээгэй үзэмжэдэ Буряад ороной томо курортнуудай байдал тухай асуудал табигдаа. Мүнөө сагта тэдэнэр баһал хэсүү байдалда оронхой.

- Курортнууд Буряад Уласта хэрэгтэй. Энэ асуудалаар Засагай газарта зүблөө үнгэргэхэ түсэбтэйбди. Бидэ өөһэдынгөө нютаг дээрэ амарха ёһотойбди. Энэ шиидхэбэри элүүрые хамгаалгын болон экономикыншье талаар зүб, - гэжэ Анатолий Кушнарёв тэмдэглэбэ. 

Дүхэриг шэрээгэй түгэсхэлдэ амаралтын газарнуудые хүгжөөхэ талаар бэрхэшээлтэй байдалаар нэгэдэжэ, энээниие шиидхэхэ тухай хэлсэгдэбэ. Энэ талаар нэн түрүүн хуулида хубилалтануудые оруулха хэрэгтэй, Мүнгэн һангай яаманда тус һалбари хүгжөөхэ талаар тусхай бүлэг байгуулха, мүнгэ зөөри һомолхо талмай байгуулжа, саг дары бэелүүлхэ түсэл гэхэ мэтэ асуудалнууд зүбшэгдэбэ. Мүн Буряад Улас дотор курортнуудые хүгжөөлгын ажал ябуулдаг харюусалгатай эмхи зургаан байгуулха талаар асуудал тухай хэлсэгдэхэ юм. 

Амаралтын газарнууд