1013
Мүнөө жэлдэ Захаамин аймаг 90 жэлэйнгээ ойн баяр үндэр хэмжээндэ угтаа. Жэлэй эхинһээ хэдэн ехэ хэмжээ ябуулганууд, үйлэ хэрэгүүд үнгэргэгдөө гэжэ “Буряад үнэн” ходо мэдээсэжэ байгаа. Тэрэ тоодо манай сайт дээрэ “Түрэл Захааминдаа дуратайгаар” гэһэн түлэбэй хэмжээндэ Соведүүдэй талмай дээрэһээ багшанар - дайнай үеын үхибүүдэй “Улаан-Үдэ – Закаменск” гэжэ авто-ябаган аяншалгада мордоhон тухай толилогдоо бэлэй. Тиихэдэ телевиденеэршье дамжуулга олон зон хараһан, Буряадай радиогооршье шагнаһан байха юм. Мүн баһа ойн баярай найр - Сурхарбаан тухай “Ерэн жэлэй ехэ ой” гэһэн статья соо: “Үшөө һонин гэхэдэ, хүүгэдэй Сурхарбаан ехэ гоёор үнгэрөө. Эндэ эрхимлэһэн эдиршүүлдэ “Түрэл Захааминдаа дуратайгаар” гэһэн түлэбөөр “Улаан-Үдэ – Закаменск” гэжэ авто-ябаган аяншалгада хабаадаһан багша – ветеранууд бэлэгүүдээ барюулаа. Эдэ ветеранууд Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үеын үхибүүд болоно. Тиимэһээ дайнай хүшэр хүндые эрэлхэгээр дабажа, Агуу Илалтые шэрээлсэһэн үхибүүдтэ бодхоогдохо хүшөөгэй түлэб Юрий Ёндонович Мандагановта бүтээлгэжэ, аймагайнгаа засаг дарга Сергей Гонжитовта барюулаа. Энэ хүшөө Агуу Илалтын 75 жэлэй ойдо Илалтын парк соо бодхоогдохоор хараалагданхай”, - гэжэ мэдээсэл толилогдоо бэлэй. Тиихэдэ Ивалга аймагай “Жизнь Иволги” сониной (№23, июниин 14) түрүүшын нюурта Светлана Донирова сурбалжалагшын “Иволга встретила детей войны из Закаменска” гэжэ гэрэл зурагуудтай статья толилогдоо.
Мүнөөдэрэймнай айлшан – “Хүндэлэлэй Тэмдэг” орденой кавалер, Ородой Холбооной габьяата багша Бадма БАЗАРОВАТАЙ энэ һонин аяншалга тухай хөөрэлдэбэбди.
- Хүндэтэ Бадма Гомбоевна, Захааминай үндэр наһатай багша- ветеранууд түрэл аймагайнгаа 90 жэлэй ойдо Улаан-Үдэһөө авто-ябагаар ошохонь гэһэн зугаа эртэ хабараар гараа һэн. Иимэ бодол анхан хаанаһаа бии болооб?
- Найгалзуур улаан бургааһан яажа газартаяа барисалдаад байдаг бэ, тэрээн шэнги хүн түрэһэн нютагтаяа барисаатай байха ёһотой, - гэжэ Этигэлэй Хамбын нэгэ һургаал иигэжэ ойлгуулагдана. Дүрбэн зүг, найман хизаарай алинданьшье бай - тоонто нютагнай, орон хангаймнай, хизаар оромнай, Буряад дайдамнай, Ород гүрэн түрэмнай суранзандал татаад лэ байдаг эгээл нангинаар сахиха һүлдэмнай болоно. Хэдышье наһа хүрэ, хаанашье бай, оршон байгаалимнай, хүн зомнай, һургуулимнай, багшанарнай, шабинарнай – һанаанһаа гарахагүй, сэдьхэл зүрхэн соо ходо байха, уряалха. Иимэл хэтэ мүнхын уряалда абтажа, Захаамин тээшээ тэгүүлжэ, түрэл аймагайнгаа 90 жэлэй ехэ ойдо ошожо, арга шадалаараа хабаадаха гэжэ багшын ажалай ветеранууд - дайнай үеын үхибүүд - батаар шиидээбди. Наһаараа багша-методистаар хүдэлһэн, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Дора Чимитова маанадайнгаа һанал бодол тааһан мэтэ иимэ дурадхал оруулхадань, бидэ дэмжээбди.
- Юугээр, хайшан гээд хүрэхэб, юутэй ябахаб, өөрын ямар хуби оруулхаб, хэн туһалхаб гэһэн асуудалнууд гараа ааб даа?
- Тиигэнгүй яахаб, уряалха бэелүүлхэ хоёрой хоорондо хэды ехэ саг үнгэрөөб, хэды юумэн хэгдээб даа. Дора Гармажаповнамнай түсэлөө няд байтар бэлдээ. Энэ түсэлөөрөө бүхы ажалаа түсэблэжэ ябуулхадаа, нэн түрүүн аймагтаа бэлэг болгон гурбан ном бэлдэжэ гаргуулаабди. Эрдэм ном дэлгэрүүлжэ, арад зоноо гэгээрүүлжэ, болбосоролтой болгожо ябаһан ашата багшанар, болбосоролой замые ударидаһан хүтэлбэрилэгшэд тухайгаа һайн һайханаар дурсаабди. Харин Валерий Цыбиков “Мүнхын аршаан” гэһэн уянгата мүрнүүдээрээ олоной сэдьхэл хүдэлгөө бэзэ даа. Эдэ номууд тухай “Үнэмнай” бэшээ бэлэй даа (2017 оной июлиин 28 дугаар). Бултадаа дайнай үхибүүд хадаа, дайнай үеын үхибүүдтэ хүшөө бодхооел гэжэ аймагайнгаа хүн зониие уряалжа, нютагайнгаа суута хүбүүн, арадай уран зурааша Юрий Мандагановта түлэбыень захижа хүүлээбди. Уран зурагуудые үнгэтэ шулуугаар урлан бүтээдэг Юрий Ёндонович маанадай һанаанда ехэ таараһан түлэб бүтээгээ. Дүлэтэ дайнай 4 жэл тэмдэглэһэн 4 углуутай һууринь хөө хараар хэгдэхэ. Ялагар сагаан 6 ханатай буряад гэрэй түхэлэй хаяануудта үхибүүдэй хэжэ гараһан ажал хэрэгүүд зураглагдана. Эндэ ялагар сагаан жэбэрхэгүй титан хэрэглэгдэхэ. Дайнда унаһан баатар хүбүүдэй нэрыень мүнхэлһэн, мүн Захааминай ажалша зоной малтан гаргажа, буйлуулһан вольфрам-молибденэй холимол буладаар хуяглагдажа байһан танк хүшөөнүүдэй хоорондо тогтоогдобол, ехэ һайн. Мүн баһа багашуулые дэмжэжэ, ойн баярай найрта илаһан һурагшадта бэлэгүүдые барюулжа урмашуулха гэлсээбди. Тиигээд лэ автобус, ябахадаа хэрэглэхэ тулуурнууд, нэгэ адли хубсаһан, хоол, ундан, хонохо газар гээд лэ, барагдашагүй олон асуудалнууд байгаал даа.
- Эдэ бүгэдэдэ нютагайтнай хүн зон туһалаа бэзэ даа.
- Бүхы юумэмнай зоной хүсөөр лэ ха юм даа, тэдхэмжэдэ байhан бидэнэрэйшье мүнгэн мэдээжэ ха юм. Аймагыемнай олон жэлдэ хүтэлбэрилһэн, “Россгострахай” захирал, Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал Бато Семёнов, олзын хэрэг эрхилэгшэ Очир Жигжитов, Геннадий Доржиев, Улаан-Үдын 7 дугаар һургуулиин захирал Светлана Дышенова болон бусад мүнгэ зөөреэр туһалһан зон олон байгаал даа. Автобусооршье туһалаа. Олон жэлдэ Сахирай интернат- һургуулиин захиралаар амжалтатай хүдэлһэн Даша Кырмыгенов, Захааминайнгаа багшанарые олон жэлдэ урагшатайгаар ударидаһан Владимир Бадмаев, Мэлэһээ угтай Наян Сагаев гэгшэд эмхидхэлэй ажалда айхабтар ехэ туһа хүргөө.
- Энэ ута зам гаталха, бэшэшье хэмжээ ябуулгануудта хабаадахаяа хэд зэһээ гээшэб?
- Анхан эхи заха табихадаа зургаан хүн һэмди. Тиигэһээр юһэ болообди. Эгээл аха захамнай дид-доктор, профессор, 89-тэй Бадма Доржиев байгаа. 1936 оной дид-доктор Николай Банзаракцаев,1937 оной Ольга Батуева бидэ хоёр, 1939 оной Дора Чимитова, 1943 оной Римма Дымбрылова, 1944 оной дид-доктор Доржо Бальжанов, 1945 оной Валентина Цыренова, тиигээд лэ “эдихэдэ эшэгэн, зарахада дүү” гэжэ эгээл залуумнай 1951 оной Валерий Цыбиков болоно.
- Мордолгон тухайтнай манай сайтда бэшэгдээ һэн. Телевиденеэршье харуулагдаа, радиодамжуулгашье агаарта зэдэлээ. Тиигэбэшье танай хөөрөөн һонирхолтой байна.
- Июниин 8-да Соведүүдэй талмай дээрэ олон зон сугларжа, маанадые үдэшөө. Энэ баяр ёһололые Наян Цырендоржиевич ударидаа. Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Алдар Дамдиновай туһалагша амаршалгын бэшэг уншаа. Арадай Хуралай һунгамал Молон ламбагаймнай, эрдэмэй дид- доктор, Ородой Холбооной габьяата багша Татьяна Жалсанова, түрэл аймагаа олон жэлдэ залан хүтэлһэн Владимир Порхоев гэгшэд һайн үгэнүүдые хэлэжэ, үреэлнүүдээ табяа. Заншалта хубсаһаараа байһан бидэнэр замайнгаа хубсаһа үмдэжэ, мүнөө сагта ехэ дэлгэрһэн тулуурнуудые барижа, замдаа гараабди.
- Түсэбөөрөө олон дасангуудаар мүргэжэ гараха байгаат...
- Анханайл тиигэжэ бодомжологдоһон юм. Буддын шажантай буряад зон, илангаяа бидэ, наһатайшуул залуушуулдаа жэшээ боложо, буян үйлэдэжэ ябаалди даа. Бандида-Хамбынгаа Ивалгын хүреэндэ мүргэжэ, гороо хэжэ гараабди. Саашаа ябахадаа, Зүблэлтын засагай шажан һүнөөхэһөө урид бүхы хамбанарай хүреэн байһан Тамчын дасанда орожо мүргөөбди. Владимир Путин Юрэнхылэгшын туһаламжаар баригдаһан дардам харгыгаар ябажа үзөөбди. Харгыдаа сэлгеэ ехэ Сэлэнгын талын уудамда аяар Дотор Монголой Шэнэхээнһээ эндэ ерэжэ нютаглаһан хонишонтой уулзаабди. Буряад заншалта эмээлтэй мори Римма Пагбаевнамнай харажархихадаа, мордожо, залуугайхияа һанаал даа. Сартуул-Гэгээтын дасанай олон дугануудай, субаргануудай гоёлто шэмэглэлыень ехэтэ гайхаабди. Ламанартайнь зурагаашье буулгаабди. Сээжэ-Бургалтайнгаа дасанда хүрэхэдэмнай, залуу ламанар Сурхарбаандаа бэлдэлгын һорилго хэжэ, банза номоороо харбажа байгаа. Үндэр һайхан, гурбан дабхар Согшон дуганиинь ехэл гоёор, һүр жабхалантайгаар харагдаа.
- Ута замдаа аяар гурбан аймаг соогуур гараат. Иимэ дуулдаа, үзэгдөөгүй юрэ бусын аяншалга хэжэ ябаһан наһатай таанарые хэд угтааб, юугээр һонирхонод бэ?
- Ивалга хүрэхэдэмнай, Соёлойнгоо байшанай дэргэдэ “Вдохновение” ансамбль угтажа, ирагуу һайхан дуунуудые хангюурдаа. Ивалгын сомоной дарга Батожаб Буянтуев, аймагай болбосоролой таһагые даагша Баир Митыпов, багшын ажалай ветеран Лариса Дугарова гэгшэд үгэ хэлэхэдээ, наһатайшье һаа, иимэ ута замда гараад, дэмбэрэлтэ хэрэг бүтээжэ ябанат гэжэ ехэ баяраа мэдүүлээ. Илангаяа дайнай үеын үхибүүдтэ зорюулһан хүшөөгэймнай түсэлые ехэтэ һайшаагаа. Бүхы Буряад соогоо ивалгаархин лэ тон түрүүн дайнай үеын үхибүүдтэ зорюулжа, хоёр хүшөө – аймагайнгаа, мүн тосхонойнгоо – бодхооһон байна. Һонин гэхэдэ, энэ нангин хэрэгые Захааминаймнай басаган, баһал багшын ажалай ветеран Глафира Лучининова анхан эмхидхэһэн байба. Глафира Иннокентьевна энэ буянта хэрэгтэ туһалһан зон тухайгаа хөөрэхэдөө, тиихэдэ дэмжэхэһээ гадна, ехэтэ туһалһан Ивалгын сомоной дарга байһан, мүнөө аймагай засаг дарга Виктор Очировые онсолон тэмдэглэбэ. Номой санда үнгэргэгдэһэн уулзалгын үедэ дайнай үеын үхибүүдэй ажалда гаргаһан баатаршалга, тэдээндэ хүшөө бодхоохо бэлэдхэлэй ажал, нээлгын баяр ёһолол буулгаһан баримтата фильм харуулаа. Нулимсаяа гоожуулан, дурсан уяржа хөөрэлдөөбди.
Аянда гарахынгаа урдахана
Дайнай үхибүүд олон дасан дугангуудта хүрөө
Аяншалгынгаа үедэ ехэ һонин газарнуудаар ябаа, музейнүүдтэ хүрөө
Сэнгэ РИНЧИНОВЭЙ гэрэл зурагууд
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
Автор: Сэнгэ РИНЧИНОВ
