​Ган жэлдэ түрөөб

ГАН ЖЭЛДЭ ТҮРӨӨБ

Архиин хомор сагта алаабхи соомнай аймшагтайханаар түлхисэлдэдэг байгаал даа.

Одоол тиихэ үедэ нэгэ һамган урдань байһан өөрһөөнь томошог һамганда:

- Хондолойгоороо гамгүй шудараад, урдашни байһан һаднагтал үндэр шара тархиие түлхижэ гаргажархи, - гэбэл даа.

Тэрэ урдахи “һаднагынь” эрьелдэһэн бэеэрээ, шал буряадаар:

- Ган жэлдэ эжымни намайгаа түрэжэ, гайтайгаар уһалһан юм. Тиигээд лэ би үндэрөөр ургашооб, - гэхэдэнь яахабши...

Оошорһоо гаргахаһаа байтагай, гамгүй түлхюулжэ байһан “һаднагта” оршон тойронхи газарынь уужам болошоходол гэбэ.

«ПРИХОДИ – УХОДИ» 

Анханһаа ханилһан, гэр гэртээ ходо ябалсадаг хоёр хүгшэд алаабхида уулзашаба. 

Ород хүгшэниинь мэндэ һайниие хэлэнэгүй... Буряад хүгшэниинь гайхашоод һураба: 

- Юундэ манайдаа хүлөө татаабши? 

- Ты же меня прогнала, - гэбэл даа. 

- Ээ-даа?! Юун гээ хүнбиб? 

- Ты же сказала “уходи!”

- Ай халаг, танай хэлэ мууса мэдэхэ хадаа, “приходи” гэхэ аад лэ, “уходи” гэжэрхёо хаяаб даа... 

Арай хуры ойлголсожо, хани халуун харилсаан дахинаа үргэлжэлжэлбэ. 

СЭЭРТЭЙ МЯХАН 

Үнгэрһэн зуун жэлэй далан табан ондо эжытэеэ Дорнод аймагай Баян Уул нютагта ехэ ахындаа айлшалаа һэмди. Мүнөө һанахадамни, одоол энеэдэһэтэй ушар болоо. 

Тэрэ багаарнь манай геологууд ажал ябуулдаг байгаа. Үглөөхэнүүр машина газаань ерэбэ. Хоёр ород эрэшүүлэй Пүрбэ ахайда “мах, мах” гэлдэхэнь лэ дуулдана.  Ахаймнай хэлэнэ:

- Дуратай малаа шэлэгты: хонин, үхэр, ямаан, морин, тэмээн... 

Тэдэнь тархяа һэжэржэл мэдэнэ... Нэгэниинь ойлгуулха һанаатай, хоройн һургааг дээрэ хоёр хургаа һэлгэжэ ябуулжа байжа, “хрю хрю” гэбэ гээшэ.... 

- Одоо тиимэ амитанай мяха эдидэггүйбди, сээртэй, - гэжэ ойлгуулаа һэн. 

САМ ДРОВА 

Урдандаа, трактор машинын хомор сагта, янгинама хүйтэн үбэл хүдөөгэйхид мори, сар шаргаар хуурай гэшүүһэ суглуулжа асардаг бэлэй. 

Нэгэтэ обоо хүбөө гэшүүһэ аргамжаар хүлижэрхинхэй нэгэ буряад үбгэжөөл ойһоо гаража ябатараа, урдаһаань баһал гэшүүһэндэ һанаатай ородтой уулзашаба. Зурагар тайгын харгын хоёр хажууһаань сэрэг модод, хабшуу... 

Арай гэжэ хабирсалдажа гаража ябатарнь, буряадайнь шэхэндэ дуулдашаба:

- Эй, чурбан с глазами, быстрей проезжай! 

Намда муул юумэ хэлэбэ гэжэ бодоһон буряад ары-хуры хабшуулдажа гараһан бэеэрээ: 

- Сам дрова! - гэжэрхёод, мориёо яаруулаадхиба... 

«УЛААН ТУУЛМАГ»

Баян хүбшэ тайгамнай хүн түрэлтэнөө үе-үе болоод лэ, алим жэмэсээрээ баярлуулдаг ха юм даа. 

Нэгэтэ зун хүрин хээрээ жороо тэргэдээ оруулжа, ашанараа һуулгаад, хүгшэн эжы нэрһэндэ гараба. Нэрһэ элбэгтэй газарта дайралдажа, дуу шуу табиһан ашанарынь һөөгүүдэй хоорондуур шургажа, дуулдахаашье, харагдахаашье болибо.

- Эдинэл хадаа, хүйхэршүүл, - гэжэ эжынь досоогоо бодожо миһэрнэ.

Нэгэ хэды сагай үнгэрһэн хойно хүгшэн эжынь:

- Зай, улаан туулмагаа дүүргээ гүт? – гэжэ һураба. 

- Манай эжы улаан туулмаг үгөөгүй, жаахан бидончигуудые барюулаал, - гэжэ хажуу тээһээнь шэнгэхэн ашынь хоолой дуулдаба.

- Эжынэр үхибүүн бүхэндөө улаан туулмагуудые хүртөөдэг юумэл, - гэжэ хүгшэн эжынь хүхинэ. 

ХАХАРХАЙ ҮМДЭН 

Дарима зунай амаралтада нагасындаа хотоһоо айлшалжа ерэбэ. Һонин һорьмойгоо хөөрэлдэжэ, амаржа унтаба ха. 

Үглөөгүүр бодон гэһээнь, тэрэ моодно хахархай джинсэ үмдэниинь урда хойноо хуу халааһа табигдажа оёгдошоһон байбал даа. Хаанаһаа нагаса абгайнь мэдэхэ һэм даа: 

- Ганса басагандаа үмдэ абажа шадахаяа болиһон айл гээшэ гү? Балай архида ороо гэжэ дуулдагшагүйл, - гэхэ мэтээр гэмэржэ һуугаад халааһа хадхаһан байгаа. 

Пэй, Даримамнай аймшагтай уурлаба, халааһа хангилха зуураа: 

- Ерэхынгээ урда шэнэ үмдэ абажа, хирпиисээр үрэжэ, үбдэг, хондолой хоёрынь хуушаруулаа бэлэйлби. Үбдэгынь хайшалжа, яһалахан моодно болгоо һэмби... 

Шэнэ хубсаһа хуушан болгохо арга байдаг гэжэ хүдөөгэй хүгшэд хаанаһаа мэдэхэ бэлэй даа.

«ҮХЭРЭЙ НЮДЭН» 

Нютаг бүхэндэ элдэб энеэдэтэй ушарнууд боложол байдаг. 

Наһатайшаг хүнэй өөртэйнь болоһон ушар хөөрэһэн зэргээрнь дамжуулжа туршаһуу. 

Үни болоо, залуу ябагдаа һэн даа... Манай сэлеэндэ дайнай урда жэлнүүдтэ олон айлнууд баруун тээһээ зөөжэ ерээгшэ бэлэй. Ажалша, огород, тахяа бариха, юрэдөөл миин һуугшагүй һэн. Минии гэртэхин хүршэ айлтаяа хани халуун барисаатай боложо, юу хээгээ хубаалдажа байһан. 

Нэгэтэ үглөөгүүр һэрин гэһээмни, хүршэмнай элдэб эреэнээр шэрдэһэн үндэгэнүүдые асаржа, амтархажа эдиһэн гээшэмнай тэдэнээ... Тэрэ гэһэнһээ хойшо олон үндэгэ шанажа, тэһэртэрээ эдиһэйб гэһэн бодолдо абтанги ябадаг болобоб... 

Минии талаан болоходоо, үхэр нюдэн элбэгээр гаража, томо хүнэг удангүй дүүргэбэб... Тиихэ зуураа яажа ород хэлэн дээрэ ойлголсохо гээшэбиб. Эндэ тэндэһээ һурагшалжа: “үхэр - корова, нюдэн – глаза” гээшэ гэжэ мэдэхэ болобоб. Юрэдөөл, үндэгэ эдихын түлөө аймшагтай зобогдоо һэн... 

Дүүрэн хүнэгөө абажа, хүршындөө ошожо хэлэбэб даа: 

- Вам коровий глаз ведро, мне тахяашкиных детей белых... 

Хүхэ энеэдэндэ һайн лэ ороо һэм даа, мүнөөшье хүрэтэр хаа-яа зарим зон һануулагша. Тиигэбэшье, хүсэһэнөө бэелүүлжэ, олон үндэгэ шанажа, муудатараа эдиһэнээ мүнөөшье болотор мартагшагүйб. 

«УЛААН ХАЙРСАГ» 

Дамбуухайн модон буугаараа наадажа байхадань, улаан хайрсаг бариһан 2 хүн гэртэнь орошобо. 

Удангүй эжынгээ хойноһоонь орожо ябахадань, Дамбуухай һураба:

- Энэ улаан хайрсаг яахаа оруулбаб? 

Эжынь:

- Һунгалта болоно, - гэжэрхёод, гэртээ орошобо. 

“Һунгалта” гээшэнь “унгалта” гэжэ Дамбуухайн шэхэндэ дуулдахадал гээд, тархихан соонь элдэб энеэдэтэй зурагууд һэлгэлдэн зобоожо, яаража гэртээ орожо хараад, урмань хухарба.

«У ОПУШКИ ЛЕСА» 

70-аад онуудта хүдөө ажахымнай хүгжэжэ байһан үе. 

Амидын зоболон Абидамнай 8 класс арай шамай дүүргэжэ, отделениин бодо мал өөр дээрээ даажа, холын заимкада эльгээгдэбэ. Зааханһаа малша угтай, буруугай бэлшээриһээ холо гараагүй... Бодо малынь жэлһээ жэлдэ тобир тарган, привес һайтай байжа, аймаг соогоо суутай малшан болоһон. 

Радиотелевидениин сурбалжалагшад ерэжэ, шамһаа интервью абахань гэжэ парторг комсорг хоёр урид ерэжэ, иигээд тиигээд хэлэхэш гэжэ зааба гээшэ. 

Бооридоо, ойн захаар малаа манажа ябатарнь, УАЗик ерэжэ тогтошобо. Одоошье Абидын зүрхэн “лүг” гэшэхэдэл болоно. Ямаршье ажалһаа айгаагүй аад, эдээнһээ морёороо тэрьелхэ дураниинь хүрэшэбэ... Ородоор бэшээ болоһон үгэнүүдынь тархиһаань огто дэгдэшэлэй. 

Залуубтарынь урдаа нэгэ хара юумэ ёдогонуулжа байгаад, амандаа дүтэлүүлжэ дуугаржа эхилшэлэй: “Как зовут? Член комсомола? Как давно работаете скотником? – гээд лэ, олон асуудалнуудые табижархиба. Абидын хүри улаан шарайнь хүлэрөөд, уһанда ороһондол шал норошобо. 

Һүүлшын асуудал аяар холоһоо буугай һомондол дуулдахадал гэбэ: 

- Абида, поделись опытом, где, в каком месте лучше всего пасти стадо, чтобы получить такой привес? 

- У Пушкина... – гэһэн харюугаар интервью дүүргэбэ. 

ХАРАГДАХАГҮЙ АМИТАД 

Хүдөөгэй холын гүүртын хүүгэдтэ наадаха, һонирхохо юумэн үсөөншэг даа. Багахан байгдаа, табатай гү, али зургаатай һэмби. 

Баабаймнай магазинһаа шэнэхэн шарахан үнгэтэй ёһоорхон радиоло абаба гээшэ. Досооһоонь амитад дуугаржал, дуулажал байха юм, теэд харагдаха юм бэшэ. Гэртэхинэйнгээ ажалдаа гарахынь хүлеэжэ ядашоод байнаб. 

Нюдөөрөө хаража үзэхэ гэжэ, хутагаар урдахи буд хаалтынь хажуу тээһээнь отолжо, һэбижэ харан гээд, одоошье урмам хухарба. Хара табаг шэнги юумэнһээ бэшэ юумэн үгы. Намһаа хоргодошобо гээшэ гү гэжэ нилээд зобожо һуутараа, «альган шаанги» эдибэб даа. 

«ХАРА БАНИ» 

60-аад онуудта колхозуудташье, буряад айлнуудташье бани гээшэмнай хоморой үзэгдэл байгаа.

Нүхэр басагантаяа банида ороё гэлсэбэбди. Хүршэ һуудаг шэмээшэг айлһаа зүбшөөл абажа, бани гээшые түлижэ эхилбэбди. 

Пэй-халхай, дээрээ үрхэгүй байһынь хаанаһаа бидэ мэдэхэбибди даа. Бөөн хара утааниинь үүдэрээ гарадаг байшаба... 

Харин бидэ дулаан байлгаха гэжэ үүдыень хааһан байгаабди. Угаартаһан дээрэһээ арай амиды гаража, гэртээ ороходоо, “зутан хара зумбараанууд” шэнги болошоһон байгаабди. Һайн лэ энеэдэн болоо һэн. 

ЭРИЛТЭ ЕХЭТЭЙ ЯБАДАЛ 

Эдеэшэг наһанайнгаа түлэг дунда ябаһан Дулмаадай үмсынгөө алаабхиин мүнгые хуу шахуу тоншон тооложо хармаангалаад, зүүн гүрэндэ шэг шарайгаа залуу сэбэрхэн болгохо һанаатай талииба гээшэ. Өөрһөө залуу нүхэртэй ханилжа, хадамда гараха һанаатай байһан хаш даа. 

Хэлсээ баталһанай удаа, хүбхэгэрхэн мүнгэнһөө һалажа, орохо гэһэн газартаа ороол һэн... 

Теэд мэдээ ороходоо, хэдышье сагай үнгэрһые мэдэхэгүй, харанхы байрада хэбэртэй, жаахан шагаабари онгоошхоор һара сагааншье һаа, хараха юумэн үгы. 

Өөрыгөө гараараа шэнжэлэн үзэхэдөө, одоол дахин мэдээ табин алдаба: шарбаа нюсэгэн, нэгэшье үһэгүй, бүдөөр хушагдаһан... 

Ай халаг, тэрэ шагаабари сонхо руу тархяа шэхэһэн бэеэрээ бухы шадалаараа дугташажа, газарта “пэс” байтар уналай. Тэрэ хушаһан бүдэй таһархайгаар бэеэ орёожо, орогүй харайн гүйшэбэ... 

Гайтай хашалан, зоболон үзэжэ нютагаа бусаһан юм даа, хөөрхэй.