​Тоонто нютагнай аргагүй ехэ хүсэ шадал үгэдэг

Мүнөө жэлэй табадахи һарын хоринһоо тэнгэриин үүдэн нээгдэжэ, бөө мүргэлэй тайлганууд үнгэргэгдэжэ эхилэнхэй. Улаан-Үдэ хотын Шэнэ Комушка һууринда «Хаан Тэнгэри» гэһэн бөө мүргэлэй түб 16 жэлэй туршада эршэ хүсэтэйгөөр ажалаа ябуулжа байнхай. Тус түбэй түрүүлэгшэ, заарин бөө Баир Жамбалович Цырендоржиевтай уулзажа, хөөрэлдөө эмхидхэбэбди.

- Баир Жамбалович, үбгэ эсэгэнэрэйнгээ шүтэжэ ябаһан бөө мүргэл тухай хөөрэжэ үгыт.

- Бөө мүргэл, бөө шажан гээшэ монгол туургата арадуудай үни заяанһаа сахижа, тахижа, хэдэн сая жэлнүүдэй саанахи сагhаа эхилжэ, үеһөө үедэ дамжуулжа ябаһан нангин шүтөөн болоно. Бөө мүргэлдэ һүзэглэгшэд хадаа хүхэ мүнхэ тэнгэриин хүүгэдбди гэжэ бэеэ тоолодог заншалтай. Хүхэ мүнхэ тэнгэриһээ ерэн түрэжэ, хүрьһэтэ газар дээрэ байрлажа байнабди гэхэ. Энэ хүрьһэтэ газар дорохи замби гээшэ Лусад найман аймаг гэжэ нэрэтэй. Иигэжэ хэр угhаа элинсэг хулинсагнай гурбан замбида - мүнхэ тэнгэри эсэгэдээ, хүрьһэтэ газар эхэдээ, лусад найман аймагтаа мүргэжэ ябаһан түүхэтэй. 

- Совет засагай дала гаран жэлэй туршада энэ шажанаа, ёһо гуримаа хэрэглээгүй ябаһанаймнай түлөө мартагдажа байһаниинь харамтай байна…

- Манай угсаатан энэ далан жэлэй, наян жэлэй төөреэн гээшые үзэһэн байнабди. Коммунис номнолой ёһоор, бурхан шажан гээшэ үгы, энэ огто буруу юумэн гэжэ идхажа ойлгуулагдадаг байһаниинь мэдээжэ. Хүнэй шүтөөн, һүнэһэн, сэдьхэл, шүтэхэ мүргэл гээшые мартуулһан үе саг ха юм даа. Түрүүн бодото (материальна) юумэн шухала гэжэ заалгадаг бидэ үни заяанай бурхан, нангин шүтөөн, зальбарал гээшые мартажа байгаабди. Бөө мүргэл хадаа Ородой Холбоото Уласай дэбисхэр дээрэ ажаһуудаг хакас, тыва, яхад, шорснууд гэһэн арадуудта үгы шахуу болоһон байгаа гэхэдэ, алдуу болохогүй. Сибирь дайдын ехэнхи үндэһэн арадуудай тахижа ябаһан мүргэл мартагдажа, ёһото заншалта шүтөөн орхигдоһон, төөригдэһэн байна. Буряадай бөө шажанай үндэһэ һуури хаанаб гэхэдэ, Монгол орондо. Октябриин Хубисхалай урда тээ Монгол орон руу буряадууд нүүжэ гарахадаа, бөө шажанайнгаа онгон тэнгэринүүдые абажа, наряар хадагалжа, шүтэжэ ябаһан габьяагайнь аша ехэ. Тиигээд мүнөө энэ һэргэлгын үедэ тэндэһээл бүхы нангин мүргэлэймнай зүйлнүүд бусажа байнхай. 

- Баир Жамбалович, бидэ Таниие зуу гаран шабинартай, бөөнэрэйнгөө һургуули ёһо гурим соонь байлгадаг заншалтай багша гэжэ мэдэнэбди. Хүмүүжэмэлнүүдтээ ямар заабари хэлэжэ үгэдэгбта? 

- Ядаһан хүндэ ябагаар ошожо, зобоһон хүндэ золгожо ошожо, зоригоо табижа, бүхы юумэеэ амалжа, арад зоной тулга боложо, хүн зоной хүсэн боложо ябаха хэрэгтэй гэжэ ходол дабтажа байдагбди. Бөө хүнэй нэрэ солодо нангинаар хандажа, арад зонойнгоо түлөө оролдон, туһатай ябахыень хүсэдэгби. 

- Танай ударидажа ябаһан «Хаан тэнгэри» гэһэн эмхи ондоо бөөнэрэй бүлгэмүүдтэй нэгэ удхатай гээшэ гү?

- Манай гүрэн дотор бүхы шажан һэргэжэ, эдээнэй дунда бөө мүргэл – Хүхэ мүнхэ тэнгэриин шүтөөн - баһал һэргэлсэжэ, һүзэгтэйшүүл мүргэжэ эхилээбди. Тиигээд байхада, Буряад Уласта мүнөөдэрэй байдалаар 8 бөө мүргэлэй эмхинүүд, бүлгэмүүд бии гэжэ тоологдоно. Эдэ бүхы бүлгэмүүд хадаа нэгэл түсэбтэй нээгдэһэн – бөө мүргэлөө һэргээхэ, саашань хүгжөөхэ, юрын хүн зондо дамжуулха, ёһо заншалаа дэлгэрүүлхэ. Эмхидхэгдэхэдээ энэ бүлгэмүүд элдэб шалтагаанһаа боложо, саашань ажалаа өөрын хараа бодолоор ябуулна. «Хаан тэнгэри» гэжэ бөөнэрэй түб хадаа заншалта гэжэ хэлэлтэй, энэ юун гээшэб гэхэдэ, үни холоһоо дамжажа ябаһан һургуули һударай хүсөөр бүхы дүй дүршэл багшаһаа шабида дамжуулагдажа, холбогдожо ябаһан заншал болоно. 

- Баир Жамбалович, өөр тухайгаа хөөрэжэ үгыт. Ямар шалтагһаа бөө боложо, хэды наһатайһаа бөө мүргэлдэ, угтаа хандажа ябана гээшэбта? 

- Бөө мүргэл гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ гэжэ хэлэхэ байнаб. Бөө болохын урда тээ хүн гээшэ ехээр үбдэдэг, зободог, гэмтэдэг, ото нэгэ аюулай үүдэндэ зогсохо, тодхорто торохо гэжэ худалаар хөөрэлдэдэггүй ха юм даа. Бөөгэй нэгэл шэнжэ үзэгдэхэ, мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, бөөгэй үбшэндэ дайрагдажа магадгүй. Тиимэ юумэндэ бишье дайрагдаад ябаһанби, харин угаа хүндэлжэ эхилхэдэм, тэрэ дахагша муу юумэнүүдни саашаа боложо, хэрэгни бүтэсэтэй болоо һэн. Хүн гээшэ өөрынгөө бэе дээрээ үзэхэдөө, өөрын ухаан сэдьхэлээрээ мэдэрхэдээ ойлгодог ха юм даа. Энэ бөө мүргэл, уг гарбал, бурхан, шүтөөн, дээрэмнай үзэгдөө харагдаагүй ехэ дайда, ондоо дэлхэй бии ха юм бэ гэhэн бодол хүнэй сэдьхэлдэ ерэдэг байна гэжэ хэлэхэ байнаб. 

Агын тойрогой Шандали нютаг тоонтотойб, Зүблэлтэ засагай үедэ хүн боложо хүдэржэһэн байнаб. Тиигээд тэрэ үеынгөө юрын хүдөөгэй байдалай амта үзэжэ, һургуулида һуража ябаха сагтаа октябренок, пионер, комсомол журамуудаар хүмүүжүүлгэ гараһан намтартайб. Минии үетэн хадаа коммунис үеын СССР гүрэнэй бүхы һайн юумыень абажа, бэедээ шэнгээжэ, арад зондоо үнэн сэхэ хандаха, хамтадаа бүхы ажал хэжэ ябаха гэһэн уялгатай байгаабди. Энээнэй хажуугаар шажан, мүргэл гэжэ үгы, энэ буруу ябадал, хуушанай балар байдалай үлэгдэл гээшэ гэжэ ухаан бодолдомнай шэнгээжэл байһан үе байгаа гэжэ дабтаябди. 

Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын дээдэ һургуули дүүргэжэ, мал эмшэлхэ мэргэжэлтэй боложо гараад, оюутан ябаха сагтаа инаг дураяа золгожо, Нимажаб нүхэртэеэ айл боложо түбхинөөбди. Ажал хүдэлмэриин харгыда гараха зорилготой түрэл нютагаа бусахадамнай, бөө шажан һая һэргэжэ эхилжэ байгаа. Хорин долоо наһа гүйсөөд ябахадамни, Цэбэгмэд багша хэлээ һэн: энэ дала гаран хүн зонһоо бүридэһэн бүлэ сооһоо угшни шамайе шэлэн абажа, бөө болохо тэмдэгыешни элирүүлжэ, олондо туһа хүргэжэ ябаха угайнгаа жолоошон болгохо хүсэлэнтэй байһанаа мэдүүлбэ гээшэ. Тэрэ үедэ тэдэ үгэнүүдтэнь үнэншөөгүйб, анхаралаа һайн хандуулаагүйб. Минии багша Сэбэгмэд абгай угыемнай түрүүшынхиеэ хүндэлжэ үгөө һэн, тиихэдэнь мэдэхэгүй үндыһэнһөө боложо, дурагүйхэнөөр хандаа һэмби. Өөрөө хүгшэн эжытэеэ үндыһэнби, жааханһаамни бурхан гээшэ бии юм гэжэ заагша бэлэй. Бурхантай байгаа, тэрэнээ тахиха, бурханай хэды номтой, тэдэнээ уншахадань, хажуудань һуугаад шагнадаг, һонирходог байгааб. Олон һургаал заабари хэлэдэг хүгшэн юм һэн, аха захатаниие хүндэлжэ һура, хүдөөгөөр ябахадаа үргэжэ, байгаалида наринаар хандажа ябаха хэрэгтэй гэхэ мэтэ һургаал заадаг һэн.

- Бөө болохо гээшэ дээрэһээ заяатай болоно гү? 

- Бөө болоод, бүхы юумэ үзөөд, мэдээд байхадаа, иигэжэ хэлэхэеэ һанагдана – бөө бололго гээшэ хүнэй генетикэтэй холбоотой, ондоогоор хэлэбэл, бөө болохо удхатай хүн түрэдэг байна. Харин бөө болохо хүнэй удхань хадаа элдэб юумэ үзүүлдэг гээшэ, үбшэ хабшан, ядарал зоболоншье үзүүлдэг. Тэрэ хүн бэе дээрээ, сэдьхэл соогоо бүхы дэлхэйн хатуу, хүндые мэдэрхэ ёһотой гэһэн удхатай. Энэниие хуу бултыень гаталжа гарахадаа, энэ бөө болохо хүн багшатай боложо, өөрөө шаби боложо, тиихэдэнь багша-шаби хоёрой холбоо нээгдэжэ, таһаршагүй утаһан татагдажа, дээдэ бурхашуулай байдалтай танилсадаг байна. 

Энэ дэлхэй дээрэ дархан бөө эгээл түрүүн бии болоһон гэхэ. Дархан бөө хадаа өөрын түшэлгэтэй, долоо мүшэн тахилтай гэдэгбди. Долоон мүшэн тахилтай, дошхон ехэ тэнгэри мүргэлтэй, далан долоон дархашуулда шүтөөнтэй гэжэ иимэ онсо шэнжэтэй дархан бөөнэр гээшэ. Эдэнһээ гадна баряаша бөөнэр гээд байдаг. Урда сагта Лусад найман аймагта доро зүгһөө, тодорхойлбол, газар дэлхэйһээ хүсэ абажа, хүнэй үбшэ, хүнэй яһа, хатуу үбшэ, хүндэ үбшэ аргалжа шададаг, эди шэди ехэтэй баряаша бөөнэр болоно. Эдэмнай шандаруу нэрүүлжэ, хүсэеэ абадаг заншалтай бөөнэр гээшэ. 

Бөө боложо тодорһон хүн гээшэ саг үргэлжэ түүхэеэ шэнжэлжэ, эрдэм мэдэсэеэ гүнзэгырүүлжэ ябаха ёһотой. Буряад угсаата зонойнгоо уг унги, хэды олон омогууд боложо хубаардагые мэдэхэ, тэдэ омогууд соо 9 үе соо байһан бүхы онгонуудыень мэдэхэ, шэнжэлхэ, ухаалдиха, тайлбарилжа шадаха хүн байха хэрэгтэй. Эдэ бүгэдые - түүхэ, эрдэм мэдэсэ, арадайнгаа ёһо заншал - дамжуулха багша хүн хэрэгтэй, тэрэнэй үүргэ хадаа шухалын шухала хэрэг мүн. 

- Бөөнэр гээшэ ямар янзын байдаг гээшэб, тодорхойгоор хөөрэжэ үгыт. 

- Бөөнэр гээшэ гурбан янзын байдаг юм. Нэгэдэхинь - угаараа дамжажа бөө болодог. Хоёрдохинь - буумал бөө гэхэ. Энэ тэнгэриһээ бууһан элдэб янзын толи, сахир шулуун, ондоогоор хэлэбэл, буумал шулуу олоһон хүн бөө болохо. Али үгы гэбэл, сахилгаан юумэндэ сохюулаад, үхэжэ байһанаа амидыраад, үхэлэй һабарһаа мултаржа гарахадаа, бөө болохо баатай болодог. Гурбадахи харгы хадаа хэрбээ бөө болохо хүнэй хатуу байдалда баригдаад байхадань, олон хүнүүд бүгэдөөрөө зүбшэжэ, шэлэжэ, шимнай маанадаа дахуулжа ябыш даа гэжэ нэрлэгдэжэ, дүүрэнэй зүгһөө һунгагдажа бөө болодог байгаа. Урдын урда сагта иигэжэ бөө болодог ушарнууд дайралдадаг байһан.

- Бөөнэр гээшэ хара, сагаан бөө гэжэ илгардаг. Энэ илгаа тухай хөөрэгты.

- Сагаан бөө хадаа эсэгынгээ талаар угһаа дамжажа ерэһэн. Эхынгээ талаар угаа абаад ябаһан хара бөө болоно.

- Тэнгэриин үүдэн нээгдэбэ гэдэгбди, энээнэй удха тайлбарилжа үгыт.
- Хабар болоходо, байгаалимнай нойрһоо һэрижэ, бүхы юумэн һэргэжэ, шэнэлэгдэжэ эхилдэг гээшэ ааб даа. Хабарай дүүрэн хүсэндөө ороходонь, тэнгэриин үүдэн нээгдэбэ гэлсэдэг. Мүнөө жэлэй таба һарын хориндо тэнгэриин үүдэнэй нээгдэhэндэ зорюулагдаhан тайлган үнгэргэгдөө. Урда сагһаа хойшо буряад зон бултадаа сугларжа, тэнгэримнай һэрибэ, тэнгэриин үүдэн нээгдэбэ гэжэ мүргэдэг, шүтэдэг, зальбардаг байһан юм гэхэ. Тэнгэринэр, тэнгэриин бурхадууд булта хүн зон шэнги байдалтай юм. Намар болоходо унтаандаа ородог, хабар болоходо һэридэг, үдэрэй саг хадаа тэнгэринэртэ зунай саг гээшэ, харин үдэшын саг хадаа үбэл болоно гэжэ буурал сагаан наhатай хүнүүдэй хэлэжэ байһан юумэ хэлэнэб.

- Тиимэһээ тэнгэриин үүдэнэй нээгдэхэдэ, харгыгаа нээхэ гэһэн удхатай болоно гү? 

- Удхань гэхэдэ, тэнгэринэрэй унтажа байхада, һэргээжэ, сошоожо болохогүй гэһэн хорюулга табяатай байдаг, тиигээд бурхашуулай һэрижэ эхилхэдэнь, бүхы хэрэгээ хэжэ эхилхэ. Хэрэг гээшэ бөөгэй мүргэлөөр, бөөгэй һахюуһаар олон, элдэб янзын, ехэ байһан. Энэмнай – уг гарбалай хүндэ, бөөгэй олон заһалнууд, бөөгэй олон һахюуһад, онгонууд болоно. Нэгэ айл хадаа хабар намарай, үбэл зунай зөөлгэнэй болоходо, бурхадаа хуряажа, суглуулжа абахадаа, хахад тэргэ тухай бөөнэрэй һахюуһадаа абажа ябадаг байгаа. Эдэ хадаа элдэб янзын боложо илгардаг - эхэнэрэй һахюуһад, бүһэтэйшүүлэй һахюуһад, хотоной шүтөөн, хойморой буумалнууд, адуу малай, үри хүүгэдэй бурхад гэхэ мэтэ элдэб янза угайнгаа онгонуудые абажа, сахижа ябаhан болоно.

- Олоной хөөрөөгөөр, хүн зон нютагаа ошожо, хада ууладаа мүргэдэг. Энэ юун гээшэб, ямар удхатайб? 

– Манай түрэһэн нютаг нуга, тоонто нютагнай, аргагүй ехэ хүсэ шадал үгэдэг гээшэ. Түрэһэн газартаа шүтэжэ ябаһан хада уула, байгаали, дайда хадаа хүнэй һүнэһэнэй нэгэ бүридэмэл гэдэг. Тодорхойлжо хэлэбэл, хүнэй һүнэһэн гээшэ гурбан зүйлһөө бүридэдэг: эжы абын үгэһэн һүнэһэн, бурханһаа үгтэһэн һүнэһэн, түрэһэн дайдын элшэ хүсэн. Элинсэг хулинсагуудайнгаа тахижа ябаһан обоодоо мүргэхэ гээшэмнай өөрынгөө бэедэ элшэ хүсэ нэмээжэ, харгыгаа арюудхажа, хэрэгээ бүтэсэтэй, бүтээмжэтэй болгонобди гэһэн удхатай болоно. 

- Аба эжымнай үглөөнэйнгөө сайһаа үргэдэг заншалтай гэжэ бага балшар наһанһаа мэдэнэбди. Энэмнай ямар удхатай гээшэб?

- Дээрэхи бурхадаа, хада уулын, уһан голой, тайга тужын эзэдые бидэ амиды хүнүүд лэ шэнгеэр хараадаа абажа, сайһаамнай хүртэгты, баярыемнай хубаалдагты гэжэ сайнгаа дээжэһээ амсуулнабди гэһэн удхатай. Үдэшэ бүхэндэ үнеэгээ һаахадаа, һүнэй дээжэһээ үргэхэ ёһотойбди, амар амгалан унтажа, һайн нойр хаража унтагты, муу юумэндэ бу харбуулагты гэжэ хүсэнэбди, унтаха үедэмнай маанадые манажа байгты гэжэ гуйнабди гэһэн удхатай.

- Манай асуудалнуудта тодорхой харюунуудые үгэһэн Тандаа, Баир Жамбалович, баярые хүргэнэбди, хүнгэн бэшэ ажалдатнай амжалта хүсэн, гэр бүлэдэтнай элүүр энхые, амгалан байдалые үреэнэбди. Баярлаа!