​Сартуул-Булагай дасан: буугаа һэн гү, ерээдүй сагай бурхан?

Сэсэгһээ мүндэлһэн домогтой 

Майдари бурханай хүндэлэлдэ шажан мүргэлэй ехэ һайндэр жэлдээ нэгэ, зунай дунда һарада үнгэргэгдэдэг гээшэ. Түбэд шажаниие һэльбэн шэнэлэгшэ Зонхобо гэгээн 1409 ондо Майдариин хуралай эхи табиһан түүхэтэй гээд домогууд соо хэлэгдэдэг.

Дээрэһээ үгтэһэн һургаал номнолой ёһоор, сэсэгһээ мүндэлһэн Майдари хадаа мүнөө үедэ Түшэтын тэнгэридэ бурхадуудта ном табижа, шажанай һургаал дэлгэрүүлгын буян үйлэдэжэ байдаг юм ха. Будда бурхан газарта түрэхынгөө урда мүн лэ Түшэтын уудамда мүндэлһэн домогтой. Хүн түрэлтэнэй дэлхэйдэ түрэлөө олохынгоо урда Шакьямуни өөрынгөө титимые Майдариин толгойдо залан табиһан гэһэн үгэ бии. 

Майдари бурханай Газарта буухадань, дэлхэй дээрэ баяр жаргалай оршон тогтохо. Хүн зоной наһан аяар... 80 мянган жэлдэ үргэлжэлдэг болохо, буддын шажангай гэгээн түрэлтэн дэлхэй замбиин заршам гуримые хүтэлхэ гээд, суртаал номууд соо бэшээтэй. 

Иимэ үлзы саг хэзээ урилан ерэхэ гээшэб? Дунда зэргээр багсаамжалгын ёһоор, аяар...6 миллиард жэл болоод Будда Шакьямуниие һэлгэхэеэ Майдари бууха юм ха. 

Эрбээхэйн далиин һэбилгэтэй адли, нюдэеэ сабшаха зуурын гэхээр агшам богони манай наһаар бодоод үзэхэдэ, ямар ехэ Саг, Зай, Үйлэ тухай дэлгээн хэлэгдэнэ гээшэб, ой ухаанда багташагүй. Замби түбиимнай байдалай хэзээдэшье хэмнэшэгүй, хэмжэшэгүйень, эхи захагүй, эсэс һүүлгүйень гэршэлнэ бэшэ гү? Эрдэмэй ёһоор элишэлэгдэһэн, нюдэндэ харагдадаг олон түбинүүдэй хажуугаар зэргэшээ дэлхэйнүүд мүн лэ оршодог гээд эртэ урдаһаа хойшо зурхайша бишэрэлшэд баталдаг гээшэл. 

Майдари бурханиие томоор, һүр жабхалан түхөөхөөр хэхые анханһаа оролдодог һэн. Олон дасангуудай энэ бурханай дүрэ Монголой Долооноорһоо залажа асардаг һаань, Янгаажан, Сүүгэл дасануудта алтан гартай урашуул, дархашуул өөһэдөө бүтээдэг һэн ха. Һаяын үдэрнүүдтэ Агын дасанай Согшон дуганай нээгдэхэдэ, шэнээр һэльбэн бүтээгдэһэн 16 метр үндэртэй, 5 тонно шэгнүүртэй Майдари бурхан арамнайлагдахань ха юм. Орон нютагтамнай энхэ тайбан, эб ёһото байдалай оршоходо, үшөө нэгэ ехэ хүсэн мүндэлхэнь гээд Ага нютагай, бүхы Буряад ороной ажаһуугшад сэдьхэлэй долгилоотойгоор угтан мэдэрхэнь гээшэл. 

Шэдитэй оршонтой дасан 

Ивалгын дасанда дээдын хэмжээндэ болодог Майдариин хуралһаа гадуур хүдөөгэй дасануудта энэ ёһолол ямараар үнгэрнэ гээшэб гээд һонирхомоор юм. Сартуул-Булагай дасанда Майдариин хоёрдохи үдэрэй һайндэртэ хабаадаха золдо тудаа һэм. Наранай элшые намдууханаар шэнгээдэг, адиста ая гангаар хангалтаһан иимэ налагар дэлюун, наруули, хотогор хонгор газар Зэдын голдошье бии юм гү? 

Эндэ ерэһэн хүн баруун майлаар хэдэн модоной зайда гороо хэжэ, эртэ урдын тарнитай шулуун хүшөөгэй, дэлхэйн дүрбэн хүшэтэнэй – арсаланай, барай, луугай, гаруудиин онсо урлалтайгаар хэгдэһэн дүрэнүүдтэй танилсаха, шадаа һаа, хүшэнһөөнь хүртэлсэхэ аргатай. Майлын хормойһоо сагаан тодо зураг мэтээр, угаа элеэр Хии мориной дүрэ абаһаар илгаран харагдадаг. Удаан анжаран адаглаа һаа, энэ морин-эрдэни заха эсэсгүй оршон руу зайе зай гэнгүй, зогсолтогүй дүүлишэхэ мэтэ... 

Хэдышье олон үнэн һүзэгшэдэй бэедээ, сэдьхэлдээ абажа ябаһан хүндэ, хүнгэншье ашаае даагаад, харагдашагүй далинуудтаа үргөөд, үнэтэ туһаяа үзүүлжэрхихэ бэшэ аал? Эльгээгээд үзыт, энэ Хии мориндо хүсэлөө. Гансал Газарай хэрэгүүдээр гэнжэлүүлшөөд бү ябаял, толгойгоо үргэжэ, нангин тэмдэгүүдтэ анхараял гээ һаа, үлүү номноһон үгэ болохо гү? 

«Дары тэмдэг үгэхэ»

... Дасанай хажууда ногоон соо сахариг һүүлтэй хара томохон нохой саарһатай шэхэрые саарһанһаань носолдожо һалгаагаад, хас-хас байса хазаад, угаа амташаан, тамшаархан эдинэ. Нэгэ-хэдыень эдеэд болино аа гү гэхэдэ, үгы, үшөөл, дууһатарнь зооглохо гэһэн һаналтай юм ха, ээлжээтэ шэхэрэйнгээ саарһантай һаршаганаса носолдоно. Сагай эрхээр гэжэ, саахар сабагаар дарагдаһан сагта нохой, миисгэймнайшье хүрэтэрөө амтатай хоолдо шадарлаа ха юм... 

Дасан соо дан хашагдама олон зон бэшэ, тааруугаар дабшалан һуунхай. Харгыһаа бага зэргэ хажуушаг хадань иишээ залархань бэрхэтэйшэг байжа болоо. Гэбэшье хэр урданһаа үбгэ эсэгэнэрэйнгээ эхилэн гаргаһан зүргые мартажа, эхин дасангаа бараалхангүй байжа боломоор аал, мүнөө үедэ? 

Майдари бурханда магтаал, урин дуудалгын маани мэгзэм абьяастайгаар зэдэлэн, зулын гэрэл ёһото замай заабари мэтэ арюуханаар бадаран, дасан соо урин ниигэм, намдуухан байдал тогтошоно. Уншалгын үедэ газаа гаража, гороо хэхэ заабари абабабди. «Мориёо гаргахань», - гэлсээн болобо. 

Үнэхөөрөөшье, бүреэ бишхүүрэй абяан доро, Майдари бурханай болон Ногоон мориной дүрэнүүдые бариһан залуу ламанар гаража, урдуур түхеэрээтэй колесница-тэргэдэ нэгэниинь һуужа, нүгөөдэнь тэргын орой дээрэ бурханаа үргэн мандуулжа, Баяржаб шэрээтэ түрүүтэй баяр ёһололто гороо һууриһаа хүдэлшэбэ. Нилээн дээшээ гараһанай удаа хойто зуг руу годиржо, удаань булаг тээшээ, доошоо заларан шэглэнэ. Ном уншалга таһалданагүй. 

Бишыхан шубууд хойшо-урагшаа ниидэсэгээн, баяраа мэдүүлнэ хэбэртэй. Сагаан, эреэн эрбээхэйнүүд хүрэтэрөө угаа аляахан, хүнгэн һэбшээндэ дашуурхаяашье, сэсэгүүдээшье мартажархёод, заларһан бурханай хажуугаар һууха һэдэлгэ гарган һэрбэлзэнэ. 

Шэхэр амтархан эдиһэн нохоймнай шэн ябадалһаа хойнотошуужаб гэһэндэл зоной хажуугаар гороололсоно; үе-үе болоод хашар үзүүлһэн аляаһадые шүдөөрөө хабсаруулан намнаадхина; Ногоон мори, Бурханиие тээжэ шэрэһэн номгон, ухаатай мориной нюдэ руунь үе-үень шэртээд абана, нангин ашаагаа найдамтайгаар абаад яба гэһэндли... Эгээл жэгтэйнь гэхэдэ, булаг тушаа тогтоод, үргэл мүргэлэй үргэлжэжэ байхада, энэл нохоймнай мориной хажуудахана ошожо хэбтээд, нюрган дээрээ оло дахин таршалжа, һанаандань тааруу ёһололой бүрин һайн бүтэжэ байһые ханамжалан гэршэлбэ ха. 

Зай, зарим жэжэ зураглалаар дашууран алдаба хабди. һөөргөө дасандаа ороод, уншалгадаа һууһамнай, бүришье һонин үйлэнүүд болобо. Баяржаб шэрээтэ бишыхан забһарлалай үедэ Майдари бурхан тухай, Майдариин хуралай удха тухай тобшохоноор хөөрөөд, юу бодожо, юу хүсэжэ һууха тухай заабарилаад, дахин номоо уншажа эхилхэдээ, хэлэбэ: «Зай, иигээд, Майдари бурхан бодото ёһоор дасандамнай залараад байна гэжэ зальбараад һуугты. Дары тэмдэг үгэхэл байха». 

Тиин дахинаа уншалгаяа эхилхэдэнь, энэ болотор ямаршьегүй сэлмэг сэнхир, номгон тэнюун байһан тэнгэри гэнтэ шангаар лужаганан дуугараад, эли бодо һэбшээлшэбэ хэбэртэй. Саг дары сахилгаалшаба, шангаар самнахань гү гээд һүрдэмөөр. «Сонхоһоо саашаа бологты», - гүүлээд, хэдэн мүргэлшэд бэе бэетэеэ няалдаад шахуу һууха баатай болобо. Бороогой дуһалнуудшье хушалта дээгүүр тобжогоношобо. Һүүлэй һүүлдэ зайн гал унтаршаба. Аадарлахада, хүдөөдэ зайн гал унтаргаадаг гуримтай. Теэд хэдышье бүрэнхы болоошье һаань, ламанар зогсолто-торолтогүй уншалгаяа үргэлжэлүүлһээр. Иимэ бүрэнхыдэ уншалга, магад, бүри хүсэтэй байжа болоо. Бурханай шэрээ дээрэхи зуланууд лэ зулгы гэрэлээ толотуулһаар, заяанай харгы нээжэ үгэһөөр, балар харанхые һэтэлэн гэтэлһэн замай залууршад мэтэ... 

Нэгэ-хэды болоод хубарагууд ламанарай урда зулануудые носообо. Мандаланууд үргэгдэбэ. Санаартан бэшэ, юрын һүзэгшэн хадаа ёһололой нарин ябасые зураглажа бирахагүй байһандаа хүлисэл гуйнаб. Дээдын бурхадай ойлгохоор, жиирэй зондо туһа болохоор уншалгын лэ бүтэсэтэй һаа, ондоо юун хэрэгтэйб?

Сэсэгы үзэгдэл

Газаа аадарай һүүлдэ арюухан сэлмэшөөд, ааяма халуунай удаа һэрюухэн амисхаал хэды сэнтэйб даа... Эгсэ урда, Монгол – Оросой хоорондохи хилэнүүд мэтэ нэмжыгшэ хадануудай тээ наагуур долоон үнгын һолонго, тээ саагуурнь – хүбшын гүн руу хударан нэбтэрһэн мэтэ удаадахи һолонго дугаагтан, үзэсхэлэн үнгөөрөө миралан-наадан байба. 

- Энэ һолонго намнаа һаа, хүсэмөөр гү, досоонь ороо һаа, ямар хаб? - гээд, нэгэ һүзэгшэ нүгөөдэһөө асууна. 

- Багадаа хэдышье үзөө һэмди, һолонго соо орохо гэжэ... Дүтэлхэ бүриш саашаал болоһондли байха. Тэрээн мэтээр Бурханай ном хэдышье шудалаа һаа, гүйсэд хүсэхөөр бэшэ юм гээд лама санаартамнай хэлэнэ бэшэ аал?. Энэ һолонготой адли саашаа болоогүйшье һаа, гүн гүнзэгынь - хэмжүүргүй гэлсэдэг. Үзэхэ бүри – үшөө нэлэнхы... Майдари бурхан мүнөөдэр буугаа гү гэлсэнэбди... Буугаа гэжэ хэн сэхэ лаблан баталхаб? Сэдьхэлэй хүдэлсөөрөө тухайлдаг хүнүүд байдаг, удхатай ушар болоо гэжэ... Бурхан хүн бүхэнэй өөр өөрын досоо ха юм. Эрдэм, этигэл, энэрил гурбаниие элсүүлжэ, нэгэн болгожо шадаа һаа... - гээд, нилээн юумэ уншаһан янзатайнь харюусана.

- Майдари - ерээдүйн бурхан гэнэбди. Теэд минии нэгэ танилда лама хэлээ юм, урда наһандаа Майдари бурханай шаби ябаһанши гэжэ... Нэгэ лама бэшэ, хоёрдохи ламань баһал хэлэһэн. Майдари бурханда туһалжа ябаһан хадаа энэ наһандаа азатай золтой, гарза гайгүй ябахаш гэжэ... Буужа ерээдүй бурханда минии танил яагаад туһалһан болоноб?

- Юртэмсын захагүй нюуса хабхагшьегүй, оёоршьегүй юм. Золтойл хүн гээшэ тэрэ танилшни, үнэндөө Майдариин шаби ябаһан аабза. Тэрэ нүхэрэйнгөө үгые дууладаг, анхаран соносодог байгаарай. 

Майдариин хуралай удаа иимэ хөөрэлдөөнэй үүсхэгдэһые шагнаһан золтойб. Бороогой һүүлээр задаран сэсэглэһэн хоёр дабхар һолонгошье баһал өөрсэ түрэлтэй, хамаг амитаниие өөдэлүүлхэ шэнжэтэй сэсэгы үзэгдэл ха даа гээд зальбармаар бэлэй. Гансашье Зэдын, Буряадай бэшэ, Оршолон ехэ дэлхэйн шэнжэтэй үйлэ ха юм, хурал гээшэмнай. Замбиие тойроһон удхатайл гороониинь, бурханай номнол соо иигэжэ бэшээтэй. 

Майдари бурханай дүрэ баряад һууна

Виктор Галсановай гэрэл зурагууд