904
Нютаг бүхэндэ һургуулида һайн һураашьегүй һаа, дүү үхибүүдые диилэжэ, захиржа ябадаг аха нүхэд байха. Жэшээлхэдэ, манай Бэшүүр аймагай Дабаата нютагай Бата-Мүнхэ Банзарагшеевые дурдаха байнаб. Аха нүхэрнай хэды жэлэй урда Бурханай орондо ошоо һэн. Өөрөө хорогүйхэн, һайн сэдьхэлтэй байһан. Тэрэ үеынхид суглархадаа, һанан - һанан хөөрэлдэгшэбди. Манһаа дүүшэг зон: «Бато-Мүнхэ абгай тухай хөөрыт» - гэдэг. Нютагтаа ямаршье байгаа һаа, Бата-Мүнхэ түүхэдэ мүрөө үлөөгөө. Таанадай анхаралда хэдэн хүхюутэй ушарнуудые дурадханаб.
Борбиинуудай киллер**
Һургуулида ороогүй би, зургаатайхан үхибүүн, уһанда шунгахаа ошожо ябахадаа, Бата-Мүнхэ ахатантай уулзажа, үгыень абяагүй дуулаад, дахасалдаад гэшхэлнэб. Энэ ахатамнай намһаа зургаа аха, рогатка баринхай, намайе жэжэхэн түхэреэн шулуунуудые түүхэш гэжэ захирба.
Арсахын аргагүй, үнөөхи голнайшье орхигдожо, хүрин даалимбаар оёһон, сайшаһан үмдэнэйнгөө хоёр хармаанаар дүүрэн шулуунуудые түүбэб. Ахатамнай госконтрольһоо, ямаршье ОТК-һаа үлүүгээр шулуунуудыем шалгажа, бирагүй шулуунууд гээд, хэдэн дахин духыемни няһалба, нулимса гаргажа, бархирхын аргагүй.
«Ухаа орожо», дахин шулуунуудые түүбэб. Үмдөө баряад, магад резинэнь һула байгаа, дахасалдаад ябанаб. Урда хотоной үйлсын хойгуурхи харгын хажууда орооһоной гурбан томо амбаарнууд байгаа. Тэдэнэй хоорондо – үндэр хашаанууд. Энэ хашаанууд дээгүүр борбиинууд суглаа хэжэ байгаал хаш.
Бата-Мүнхэ рогаткаар харбахадаа мэргэн, харбаха бүхэндэнь хирэмынь унана. Тэдэнииень би абажа, улаан бүдөөр оёгдоһон майхынгаа саагуур хэнэб. Хүлһэмни ехээр адхарна, аршаха сүлөөгүйб - нэгэ гараараа үмдөө татажа ябанаб, нүгөө гараараа майхаяа баринаб.
Түрүүн улаан майха шуһан болоо гэжэ мэдэгдэбэгүй. Хатахадаа, майхамни, улаан сандаалимни баһа харлажа эхилбэ. Хэдыхэн сагай туршада майхаяа дүрбэ дахин дүүргэбэб. Минии һанахада, Бата-Мүнхэдэ харуулшан байха даабари хүршэ Дмитрий үбгэжөөл үгэһэн байгаа ха.
*Борбилоонуудые “борбии” гэжэ бэшүүрээрхин нэрлэдэг.
«Эсээб»
Бата-Мүнхэ Базаров нютагайнгаа дүүтэн Бата Бадмаевтай, Эрдэни Цыренжаповтай Шэбэртынгээ һургуулида ороходоо, олон багшанарые хараад: «Яагаа олон багшанар гээшэб?» - гэжэ хэлээ. Өөрһөөн холо эгэшэ Сымаа баабайе Бато-Мүнхэ хараад: «Энэмнай баһа юунэй багша гээшэб?» – гэжэ гайхаа һэн. Бата Бадмаевай эгэшэ Сыма баабай һургуулида бэшээшээр хүдэлжэ байгаа.
Һургуулиин һуралсал түлэг дундаа. Тэрэ үедэ һурагшадые машина шэрэдэггүй һэн. Нарин-Заганһаа 5-6 модоной зай һэн, дабаатынхид сэхэ харгыгаар 4 модо гэшхэлдэг һэн.
Һайн дураараа бэшэ Бато Эрдэни хоёрой Бата-Мүнхэдэ ороходонь, сугтаа һурадаг нүхэрынь нойрто диилдэһэн, үгы һаа, хотоёо баярлуулжа һууха.
Хэрэгээ хэһэн хойноо орон дороһоо сүүмхэеэ абаад, һургуули тээшэ гэшхэлхэ. Нэгэ модо тухай үлөөд байхадань, Бата-Мүнхэ: «Эсээб», - гэхэ, тиигэхэдэнь Бата Эрдэни хоёр һугадажа абаад ябаха. Гайхалтай, юундэшье хүлнүүдынь эсэдэг байһан юм?
Хэшээлнүүд дүүрэхэ, Бата- Мүнхын «ехэ оролдосотой» һурахада, багша үлээхэ. Һургуулиин газаа нүгөө хоёрынь хүлеэхэ, гарахадань, гурбуулаа гэртээ бусаха. Баһал нэгэ модо тухай үлөөд байхадань, һугадажа гэртэнь асарха. Ороһоор үнөөхи сүүмхэеэ орон доогуур шэдэжэрхихэ.
Һуралсалай жэлэй дүүрэхэдэ, Бата Эрдэни хоёр амараа һааб даа. Нүгөө нүхэрынь тэрэл ангидаа үлэхэ.
Үбэлэй хүйтэн үдэрнүүдтэ Мүнхэ Цыреновэй ороходонь, Базаровнай хэбтэриһээ бодонгүй:
- Газаа хүйтэн гү? - гэжэ һураха.
- Хүйтэн, - гэжэ Мүнхын хэлэхэдэ, хэбтэһэн зандаа баруун нюдэеэ анижа, зүүн нюдэеэ бүри ехэ болгоод, баруун шэгшүүдэйгээрээ баруун шэхэеэ ухашалжа:
- Наашэртэ, ошохогүйб! - гэхэ.
«Арендатор»
Бата-Мүнхын аба Банзарагша (бидэ Банзай абгай гэдэг һэмди) Хандасуу хээтэй хоёр хүбүүндээ мээхэй, ехэ һайнаар хандадаг һэн. Ямаршье юумээр гомдохоохогүй.
Эгээл түрүүшүүлэй тоодо улаан шаргал үнгэтэй велосипед 54 түхэригөөр (шэнэ мүнгөөр) абажа, хүбүүнэйнгээ һанааень дүүргээ. Велосипедээр ябаха дуратайшуул олон һэн.
Хэлхеэ холбооной линиин баханануудай хоорондо 40-50 метр зай байгша һэн. Ябажа шадаха үхибүүд нэгэ столбһоо нүгөө столб хүрэтэр 5 мүнгэ түлөөд ябадаг бэлэй. Тэрэ үедэ 5 мүнгөөр үхибүүд кино харадаг һэн. Намтай сасуу Түмэн столбһоо үлүү ябажархиба. Велосипедэй эзэнһээ «адиста» хүртөө ааб даа.
Хүндэ үгэхэдөө, хаража байха. «һэй, хүрөө!» - гэжэ шангаханаар хашхархадань, үлүү ябахагүй. Талаан болоходоо, би велосипед ябуулжа шадахагүй байгааб. Минии һанахада, зун соо велосипедээ арендэдэ үгэжэ, ниилээхэн мүнгэ суглуулжа, тэрэнэйнгээ сэн бусааһан байха.
«Эжымни заһаад үгэхэ»
Олон айлайхи үхибүүдтээ велосипедүүдые абадаг болобо. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ветеран Гармажап абгай Хандасуу баабай хоёр Мүнхэ хүбүүндээ хара үнгэтэй велосипед абаа. Велосипедтэй болоһон хүбүүнэй ехэ хүхюутэй наадажа ябахадань, «үйлсымнай багша» хаанаһаашьеб харсага шэнги бии болоод, велосипедышни үзэхэм гэбэ. Арсахын аргагүй. Жаалдаг, хойто мөөртэнь хадааһан хадхалдажа, хиигээ табиба.
Мүнхын бархирхада, Бата-Мүнхэ гэдэһэ руунь шаажа: «Юу бархираабши, эжымни заһаад үгэхэ!» - гээд, гэр тээшээ гэшхэлшэбэ. Мүнхэ бархирхаа болёод, Бата- Мүнхын хойноһоо велосипедээ түлхижэ, Банзай абгайтанай газаа ерэбэд.
Зэмэтэй болоһон Бата-Мүнхэ хойто мөөрынь задалжа, камерынь гаргаба. Эжынь – Хандасуу хээтэй – зүүндэ ниидхэ һабагшалаад, халааһа табиба.
Бата-Мүнхэ ехэ баяртай, заһаад үгөө гээд, үнөөхи камерыень табижа, насосоор үлеэбэ. Хоёр секундын туршада тэрэ мөөрынь дахинаа хиигээ табяал юм ааб даа.
Мүнхын бархирхада: «Юу пааяаш, эжымни заһаад үгөө! Намһаа элдэб юумэ бү нэхэ», - гэжэ баһал «адис» хүртөөбэ.
Бархирһаар Мүнхын гэртээ ерэхэдэ, Гармажап абгай тэрээнһээ һуража, хэн иигэжэ заһааб гэжэ мэдээд, өөрөө заһажа байхадаа: «Иигэжэ өөрынгөө юумэ оёг!» – гэжэ хараагаа һэн.
«Эсэһэн хүндэ үгэхэгүйб»
Намтай сасуу Түмэн Цыбиков дунда зэргын, яһала шадалтай айлай дүрбэн үхибүүдэй хоёрдохинь һэн. Эхэнь багшаар хүдэлөө, эсэгэнь дайнай үедэ жолоошон ябаһан, тэрэл мэргэжэлээрээ хүдэлхэ. Гэртэхиниинь юундэ сана абадаггүй байгаа юм гэжэ ходо һанахаш. Санагүй бидэ хоёр гурбан жэлэй туршада сана эрихэеэ Бата-Мүнхындэ ошохобди. «Уссурийские» гэжэ санань яһала үргэн, ангуушадай сана шэнги һэн.
Үдэр бүхэндэ гурбан шүүрхэ түлеэ тайраха хэлсээ баталхабди. «Эсэһэн хүндэ үгэхэгүйб», – гэжэ хэлээд, «Шамда-намда» – Бата-Мүнхэ түлеэн дээрээ дабшалжа һууха.
Тайрахадаа Түмэн намда ороходоо бэрхэ һэн.
Сана абаха гэжэ байгаад, юундэ Түмэнһөө муугаар тайрахабиб, уухилжа байжа тайрахаш. Үнөөхи «Шамда-намдамнай» хэлсээгээ ондоо болгожо: «Уухилһан хүндэ үгэхэгүйб!» - гэхэдэнь, амяа барин тайрахаш.
Гэрэй эзэд, Банзай абгай Хандасуу хээтэй хоёр, сонхоор хаража байха. Хашаагай бүхы баханануудай хоорондо нилээд ехэ түлеэн ябталаатай байха.
Тиихэдэл «батрак» гэһэн үгын удхые һайса мэдэхэ болоо һэмби. Түлеэ тайруулдаг хүндэ баярые хүргэхэ байнаб, яһала һайнаар тайрадаг боложо, хюрөөдэ бэрхэ гүүлэжэ магтуулдаг болоо һэмби.
Үшөөшье бэшэхээр олон ушарнууд бии. Бултыень бэшэхэ болоо һаа, Бата-Мүнхэ ахамнай дээдэ түбиһөө занажа байхадаа болохо. Дахин тэндэһээ буугаа һаань, барлагынь болохо аргамгүй гэжэ энеэжэ байял даа.
Автор: Шэбэртэ һуурин
