​Үе дамжаһан үнэтэ хубсаһан

Үбэр Байгалай арадуудай угсаата зүйн музей Буряад ороноймнай үнгэ шарай үзүүлхэ үүргэтэй. Холо дүтэһөө ерэһэн аяншалагшад нэн түрүүн тэндэ ерэжэ, манай орон нютаг, түүхэ, үндэһэн арадууд, ажаһуудал тухай мэдээсэл абаха аргатай юм. Тиимэһээ буряад арадай үндэһэн хубсаһанай үзэсхэлэн эмхидхэлгэ болбол мүнөө сагай эрилтэ гээшэ. Олон жэлнүүдэй саана оёгдожо, үе дамжан, энэ саг хүрэтэр хадагалагдаһан хубсаһан музейн тон сэнтэй экспонат болоно. Үндэһэн арадай заншалта зүйлнүүд ямаршье сагта харагшадай һонирхол татадаг ха юм. 

Соёлой яаманай грантда хүртөө 

Музейн мэргэжэлтэд буряад хубсаһа һэльбэн шэнэлхэ зорилго табиһаар үнинэй. Тиигэжэ мүнөө жэлдэ Буряад Уласай Соёлой яаманай соносхоһон конкурсдо илажа, грантда хүртөө. Музейн захиралай эрдэмэй талаар орлогшо Саяна Бильдуевагай хэлэһээр, тэдэнэр жэл бүри элдэб урилдаануудта хабаадахаяа оролдодог юм. Одоол мүнөө жэлдэ илажа, грантда хүртэһэндөө музейн хүдэлмэрилэгшэд ехэ урматай. 

- Монголой уран һайханай музей хаража үзөө һэн гүт? Тэндэ хоёрдохи дабхартань монгол туургата арадуудай гоё һайхан хубсаһан дэлгээтэй. Торгон, парча болон бэшэшье үнэтэй элдэб бүдүүдээр оёгдоһон хубсаһан, шэмэг, зүүдхэлнүүдынь ямар гоёб! Айлшад тэдэнииень хараад, монгол арад ямар баян байгаа гээшэб гэжэ гайхадаг. Харин манай музейн хубсаһан хуушаранхай, буряад арадай бүхы угсаатанай заншалта хубсаһан хүсэд бэшэ. Хори буряадуудай хубсаһан лэ олон. Буряад арад баһал баян, хубсаһаяа үнэтэй сэнтэй зүйлнүүдээр шэмэглэдэг һэн. Үгытэй баяншье һаа, гоёлой хубсаһа басагад, бэреэдтээ бэлдэдэг байгаа бшуу, - гэжэ Саяна Викторовна хөөрэнэ. 

700 мянган түхэриг грант энэ ехэ ажалда хүрөөгүй юм ааб даа, тиин музей өөрынгөө жасаһаа мүнгэ нэмэжэ, тон һайн бүдүүдые, үнэтэ зүйлнүүдые Монголһоо асаруулаа. Үзэсхэлэн бэлдэхын урда тээ шэнжэлэлгын ажал ябуулагдаа. Буряад Уласай түүхын музейн хүдэлмэрилэгшэ Любовь Левитина эндэ тон ехэ туһа хүргөө юм. Тэрэ буряад арадай уг бүхэнэй хубсаһа шэнжэлжэ, хэрэгтэй олон мэдээнүүдые үгэһэн. Зүбшэн хэлсэжэ, бүхы угуудай хубсаһанай үгы һэн тула 6 угай хубсаһа үзэсхэлэндэ бэлдэхэ гэжэ шиидэбэд. Тиигэжэ эндэ хори, хонгоодор, сартуул, сонгоол, эхирэд, булагад угуудай хубсаһан табигдаа.

Уран гартай оёдолшон 

Бүхы хубсаһа оёхо, бүтээхэ оёдолшон хэрэгтэй болоо. Уг бүхэнэй хубсаһанай илгаа, онсо түхэл маягыень мэдэхэ хүн хэрэгтэй байгаа. Хэдэн тээшэнь хонходоһоор, һурагшалһаар байтарнь, буряад арадай үндэһэн хубсаһаар һонирходог, алишье угай хубсаһа оёжо шадаха, нюусыень мэдэхэ хүн олдоо. Энэ хадаа Ага һууринай соёлой түбэй оёдолшон – модельер Дашима Гончикова болоно. Дашима Цыдыповна Буряад Уласай Уран бүтээлэй түбтэ, гүрэнэй филармонидо оёдолшоноор ажаллаһан байгаа. Тэндэ ажаллажа байхадаа, буряад уг омогуудай хубсаһаар ехэтэ һонирходог һэн. Театрай хубсаһа зүжэгэй удхадань тааруулан оёжо, ямар угайхид ямар хубсаһатай, ямар зүйлнүүдээрээ онсо илгаатай байгааб гэжэ хараадаа абан оёдог байгаа. Эржена Жамбалова Буряад драмын театрай уран һайханай талаар захирал болоходоо, Дашима Цыдыповнада буряад хубсаһанай үзэсхэлэн бэлдэлсэхыень дурадхаһан юм.

- Буряад арад хэдэн олон угуудһаа бүридэдэг ха юм даа. Эржена Зугдаровнатай хэлсэжэ, долоон угай хубсаһа бүтээгээ һэмди. Уг бүхэнэй хубсаһанай илгаа харуулжа, гоё һайхан зүйлнүүдые бүтээжэ байхадаа, би ехэ баяртай байдагби. Буряад араднай ямар уран наринаар үнгэ тааруулан бүтээһэн гое һайхан хубсаһатай, үнэтэй сэнтэй зүүдхэл шэмэглэлтэй гээшэб! – гэжэ оёдолшон үнэн зүрхэнһөө баясан хөөрэнэ. 

Саяна Викторовнагай хонходожо, энэ түсэлдэ хабаадалсахыень дурадхахада, Дашима Гончикова баяртайгаар хүлеэн абаа һэн. Хоёр һарын туршада һууриһаа бодонгүй шахуу буряад эхэнэрэй гоёлой дэгэлнүүдые оёо гээшэ. 

Угайнгаа хубсаһа үмдэхэ ёһотой 

Үшөө филармонидо ажаллажа байхадань, хүнүүд ерэжэ, олонхи ушарта, булта шахуу хори буряадай хубсаһа захидаг бэлэй. “Та сонгоол ха юмта, танай үндэһэн хубсаһан ямар гоё гээшэб, өөрынгөө угай хубсаһа оюулыт,”- гэжэ Дашимын хэлэхэдэ: “Үгы, бүхы зон иимэл хубсаһа үмдэнэ ха юм”, - гэжэ харюусаад лэ, хори буряадай хубсаһа оюулдаг һэн. 

- Би буряадуудай бүхы угуудай хубсаһа бултыень бүтээжэ, иимэ һайхан хубсаһатай байһан гэжэ харуулхые хүсэдэг һэм. Түүхын баримтануудта үндэһэлэн, заншалта хубсаһа һажаажа, шэмэглэн оёжо байхада, ямар гоё гээшэб! Угайнгаа хубсаһа үмдөөд, жэшээнь, би хонгоодорби гэжэ омогорхон ябахада, хэды гоёб! Хонгоодорнуудай хубсаһан ямар гоё гээшэб, сартуулнуудай хубсаһан одоо һайшаагдаа! Хубсаһан бүхэн өөрын онсо илгаатайшье һаа, булта нэгэл үндэһэтэй ха юм, - гэжэ уран гартан хөөрэнэ.

Тэрэнэй хэлэһээр, Эрхүүгэй буряадууд ехэнхидээ булагад угай хубсаһа үмдэдэг. Энэ үзэсхэлэндэ эхирэд, булагад угуудай хубсаһан бүтээгдээ. Дашима Гончикова эхирэдүүдэй хубсаһан хори буряадуудай хубсаһантай адлирхуу зүйлнүүдтэй гэжэ харуулаад, тайлбарилжа үгэбэ:

- Эхирэд угай эхэнэрнүүд ута нарин уужануудые үмдэдэг байгаа. Хори буряадууд “уужа” гэдэг, харин эхирэдүүд “дэгэлээ” гэжэ нэрлэнэ. Ара талань тон наринаар бүтээгдэһэн байдаг. 

Дашима Цыдыповна буряад бүхы угуудай хубсаһа оёжо бүтээхэ хүсэлтэй һэн тула, илгаа, онсо зүйлнүүдыень шудалаа. Саашадаа музейн үзэсхэлэн үргэдхэгдэжэ, эрэ хүнэй хубсаһа бүтээхэ түсэлдэ дахин хабаадалсаха хүсэлтэй байһанаа тэрэ мэдүүлнэ.

- Минии хүгшэн эжы үдэртөө ажалаа хээд, һүниндөө, һарын толон доро, хубсаһа оёдог байгаа. Би эжыдээ баяртайб, намай зүү барюулжа, оёдолдо һургаһан гээшэ. Угаа уһанда хаянгүй, оёдолшо угаа дамжан, хоёр басагадни баһал хубсаһа оёдог болонхой, - гэжэ тэрэ хөөрэбэ. 

Зоригма басаганиинь эжыдээ хамһалсажа, малгай, хубсаһанай гоёолтын шэрээдэһэ бүтээлсээ. 

Угай дархашуул уригдаа 

“Буряад эхэнэрнүүдэй хубсаһан” гэһэн түсэлдэ уг бүхэнэй үндэһэн хубсаһан түүхэтэ баримтанууд дээрэ үндэһэлжэ бүтээгдэхэдээ, гоёолто зүүдхэлнүүдынь баһал бодото дээрээ дархалагдаа. Ямар уг ямар зүүдхэл зүүдэг бэ гэжэ мэдэхэ баһал шухала. Хонгоодор угай аад, хори буряадуудай гоеолто бэшэ, харин угайнгаа сахижа ябаһан шэмэг зүүдхэл зүүгээд ябаха ёһотой ха юм. Тиимэһээ энэ түсэлдэ уг бүхэнэй дархашуул уригдаба. Хонгоодорнуудай гоёолто Ахаһаа уг гарбалтай Аюна Аюшеева бүтээгээ. Хори буряадуудай зүүдхэлнүүдые Александр Чинзориг дархалаа. Сонгоол, сартуулнуудай шэмэглэл Ивалгын заншалта урлагай колледжын багша Нимацырен Будажапова бүтээгээ.

- Сартуул, сонгоол угайхид адли хубсаһатай, зүүдхэлтэй гэжэ һанадаг һэм. Теэд эдэ баһал илгаатай байна. Тон хүшэр юумэнь гэхэдэ, эдээхэн борцогуудые бүтээхэ, бултыень монсойтор гагнаха, һиилэхэ хэрэгтэй, ажалынь ехэ. Би сонгоол хадаа иимэ гоёолтонуудые зүүхэ ёһотойб гэжэ ойлгобоб даа, - гэжэ Нимацырен Лубсанцыреновна хэлэнэ. 

Эхэнэрнүүдэй дайшалхы хубсаһан 

Эхирэд, булагад угуудай шэмэг зүүдхэл Усть-Ордын уран бүтээлэй түбэй уран гартан, зурааша Эдуард Куклин бүтээгээ. Эрхүүгэй омог, уг бүхэн өөрын онсо илгаатай хубсаһатай. Эхирэдүүдэй 15-16-дахи зуун жэлэй түүхэтэ хубсаһан эндэ бүтээгдээ. Эхэнэрнүүд эрэ хүндэл адляар, түмэрөөр бэеэ шэмэглэдэг байгаа. Дайшалхы сэрэгшэдэй хубсаһандал адли түмэрөөр хэгдэһэн гоёолтотой. Саажань (уужа) ара таладаа түмэрөөр бүтээгдэһэн, нүүдэлшэдэй морин дээрээ мордоод, гүйлгэжэ ябахада, номо һуршын хурса годлиһоо бэеэ халхалха гэжэ иимэ хубсаһан хэрэгтэй байжа болоо. 

Түүхэшэ эрдэмтэдэй ажалнуудые шудалжа, урданай зурагуудые үзэжэ, ямар уг ямархан хубсаһатай, зүүдхэлнүүдтэй байгааб гэжэ ойлгобошье, тон яагаад бүтээгдэдэг байгааб гэжэ уран гартан өөрөөл тухайлан бүтээгээ.

- Жэшээнь, саажын ара талые хайшан гээд бусад хубинуудтайнь холбохоб гэжэ ойлгожо ядааб, эдэ бүгэдэ тон шэнжэлэгдээгүй, дархашуул бүхэн өөрынгөө шадабаряар бүтээнэ ха юм даа. Агын буряадуудай домог түүхэтэ Бальжин хатандал адли Эрхүү буряадуудай эхэнэрнүүд иимэ хубсаһа үмдэдэг байгаа ха, - гэжэ Эдуард тайлбарилба.

Үзэсхэлэндэ уринабди 

Энэ хэмжээ ябуулгада ерэһэн хүн бүхэн ехэ мэдээсэл абаха аргатай. Буряад арадай хубсаһан, зүүдхэл өөрын онсо удхатай байгаа. Жэшээнь, хори буряад эхэнэрнүүдэй гоёолто болохо гуу хүзүүндэ, сээжэдэ, бэедэ зүүдэг хэдэн янзын гээшэ. Тэдэнь хадаа эхэнэр хүнэй бэе махабад элдэб баршад, муу юумэнһээ хамгаалха, аршалха үүргэтэй һэн. Хори буряад эхэнэрэй зүүдхэлнүүдтэ ехэ һонин гоёлой, ариг сэбэрэй талаар хэрэгсэлнүүд байгаа. Энэ хадаа тэдэнэй бэеынгээ ариг сэбэрые сахижа ябаһыень гэршэлнэ.
“ Ёһо заншал сагһаа дулдыдахагүй” гэһэн үзэсхэлэн августын 12-һоо сентябриин 30 болотор үргэлжэлхэ. Уг гарбалайнгаа заншалнууд тухай мэдэсэеэ арьбадхангаа, буряад хубсаһанай үзэсхэлэн хараял! 

Хори буряадуудай хубсаһан

Сартуулнуудай хубсаһан

Эрхүү буряадуудай хубсаһан

Эхэнэрнүүдэй дайшалхы хубсаһан гэжэ баһа байһан - нүүдэлшэдэй морин дээрээ мордоод, гүйлгэжэ ябахада, номо һуршын хурса годлиһоо бэеэ халхалха гэжэ иимэ хубсаһан хэрэгтэй байжа болоо

Цырегма Сампиловагай гэрэл зурагууд