​Уулзаха заяатай байгаа

Буряад-монгол арад хэр угһаа түрэл гаралаа хэдэн үе мэдэлсэжэ, угаа тахин ажаһуудаг бэлэй. Хэн хэнэй түрэл гээшэб гэжэ бэшэгдэһэн угай бэшэгээ үри хүүгэдтээ дамжуулдаг һэн. Тиимэһээ уг соогоо үри хүүгэдэйнгээ гэр бүлэ боложо, шуһаяа холихогүйн тула уг гарбал, түрэл гарал тухайгаа мэдэхэ шухала байгаа. 

Һабагшаа алдахагүй буряад угсаатан 

Түүхын элдэб үйлэ хэрэгүүдэй үе сагта түрэл гаралай төөрихэшье ушарнууд тохёолдодог һэн. Хара хирээгэй хаагалаанай шэрүүн сагта тушаагдан ошоһон зоной хуби заяан төөриһэн аабза. Зүблэлтэ засагай хүрэжэ ерэхэдэ, шадалтай буряадууд үхэр малаа туугаад, мори тэргэнүүдтэ эд зөөриеэ ашаад, Монгол орон руу нүүһэн ха юм. Тэрэ үедэ хэды олон буряад-монгол гэр бүлэнүүдые холбоhон утаhан таһараа һэм! Миниишье хүгшэн абын ахай абгайнар хилэ дабан гаража, Монгол сайхан ороноор тараа. Агын хамтын ажахынуудай Монгол орондо үбһэ бэлдээд, шэрэжэ оруулдаг үе сагта, минии аба зорюута эсэгынгээ эгэшын хүдөөлэлгэндэ ошоод ерээ һэн. Тэрэнэй удаа нэгэл дахин манайда айлшалаа бэлэй. Тэрэ гэһээр одоо хэд ажаһуугаа юм гэжэ мүнөө сагта эли бэшэ. Иимэл хуби заяатай түрэл гарал Буряадтамнай олон лэ ёһотой. Тэдэнэй нэгэн тухай манай хөөрөөн. 

Түрэл гарал олдоо 

Амаралтын үедэ аршаанда амаржа байтарни, гэнтэ намтай дүтэ харилсадаг Зина абгай хонходоо бэлэй. Сэдьхэлээ хүдэлгэһэн, мэгдэһэн хоолойгоор:

- Манай түрэл Монголдо олдоо! Мүнөө хилэ гаража ябана, - гэжэ дуулгаба. 

Зинаида Дашанимаевна Долхо Ирдынеевич нүхэртэеэ залуу бүлэ байхадаа, Ага нүүжэ ошоһон юм. Хоёр байратай шулуун гэр соо манайхин ажаһуудаг һэн. Хүгжэмшэн Юрий Ирдынеев манай Согто-Хангил нютаг хүгжэмэй һургуулида ажаллахаяа ерэхэдээ, манай гэрэй нүгөө таладань байрлаа бэлэй. Миллионер колхоз гэжэ суурхаһан Согто-Хангилда мэргэжэлтэдэй ажаһууха шэб шэнэхэнүүд, хэдэн таһалгатай шулуун байшангуудые гурбан үйлсөөр жэрытэр бариһан. Хүгжэмшэн удааншье болонгүй, Улаан-Үдэеэ бусаа һэн, харин дүү хүбүүнтэниинь – Долхо Ирдынеевтэн зөөжэ ерэһэн юм. Тиигэжэ залуу бүлэ манай гэртэхинтэй хүршэнэр болоо. Минии нэгэдэхи ангида ороходо, Зина абгай плати оёо һэн. Һүүлдэнь дунда һургуулияа дүүргэхэдэмни, баһал гоё плати оёжо үгөө бэлэй. 

Зохидхон сэбэрхэн, урихан шарайтай Зина абгай өөрынгөө гэр бүлэ тухай хөөрэдэг байгаа. Харин мүнөө бүлэ болохо Буда нагасынгаа үри һадаhантай ушарһан тухайгаа хөөрэжэ үгэбэ. 

Хилээр таһалагдаhан бүлэ 

Зина абгайн нагаса аба, гушад угай Бадмаев Цэбэг, нагаса эжы Сэбэгэй Боди (Жанчиб) хоёр Хайрангын эбэртэ, Хёлго голой эрьедэ ажаһууһан гэхэ. Цэбэгтэн табан хүүгэдтэй һэн. 1905 оной Цыдендамба хүбүүн, Мэдэгма – 1911 оной, Дашима – 1916 оной, Доржо – 1919 оной, Дулма басаган – 1922 оной. 

Буряад угсаатан угаа залгуулха үхибүүтэй болохо гэжэ оролдодог, нэрээ нэрлүүлхэ хүбүүтэй болохын тула, бурханай үршөөгөөгүй hаа, үргэжэ абадаг байгаа. Олон хүүгэдтэй айлһаа үхибүү эрихэдэнь, тэдэнь арсаха аргагүй һэн. Үхибүүгүй бүлые үхибүүтэй болгожо жаргуулха гээшэ буян гэдэг. Тиимэһээ Цэбэгтэн Доржо хүбүүгээ түрэлэйнгөө Бадмын Будында үгэһэн юм. Будатан һайн байдалтай байһан ха, тиимэhээ, Монгол орон руу нүүжэ ябашаһан байгаа. Одхон Дашима басагыень хүршэ Дулма гэжэ һамгатай Эрдэниин Дашуу эрижэ үргэжэ абаһан юм. 

- Дашуу ахайтан Дашима басага үргэжэ абаһаар өөһэдын хоёр хүбүүдтэй болобо. Үхибүү үргэжэ абажа, үхибүүдэй харгы нээхэ гэжэ заншал байгаа. Иимэ ушар олон лэ дайралдадаг. Буряад зон хүнэй үхибүү үргэжэ абаад, һайнаар тэжээдэг һэн, мүн үншэн үхибүүд харууһагүй үлэшэхэ бэшэ, баһал түрэл гаралынь харалсажа хүн болголсодог һааб даа, - гэжэ Зина абгай хөөрэнэ. 

Һайн байдалтай Бадмын Будатан Монгол нүүжэ ошоод, барагаар түбхинөө һааб даа. Доржо хүбүүндээ эрдэм мэргэжэл олгуулжа, хүн болгоһон байгаа. Доржо Монгол гүрэнэй тагнуулшадай захиргаанда ажал хэдэг һэн. Ажалдаа амжалтатай, эдэбхитэй ажалладаг байгаа, олон шагналнуудта хүртэһэн. 1950 ондо һайн ажалайнь түлөө Хара далай, Санкт-Петербург хото аяншалхыень путевко тэрээндэ үгтэһэн юм. Доржо Ага нютагһаа уг гарбалтай Содномова Дулгарма гэжэ нүхэртэеэ табан хүүгэдые түрэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ, ажабайдалай үргэн замда гаргаа.

- Цыдендамба нагасамнай Доржо дүүтэеэ ходол бэшэг бэшэлсэжэ, һураг һониноо мэдэлсэжэл байдаг һэн. Нэгэ дахин дүүдээ гэрэл зурагаа эльгээһэн байгаа. Тэрэ зурагынь лэ бидэндэ тон ехэ туһа хүргөө, - гэжэ Зинаида Дашинимаевна хөөрэнэ.

1965 ондо Доржо гэнтэ хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, наһа барахынгаа урда тээ, Цыдендамба ахадаа, ерэжэ уулзахыень дурадхаһан юм. Теэд тэрэ сагнай мүнөөнэй байдал бэшэ ха юм даа, хари гүрэн дары гараад ябашаха арга боломжо байгаагүй. Доржо ахатаяа уулзангүй, наһа бараhан юм. Тэрэ гэһээр, он жэлнүүд үнгэржэ, Доржын хүүгэд үнэр баян боложо, үндыгөө һааб даа. Доржо хүбүүнэй эжынгээ хээли соо ябахадань, абань наһа бараһан байгаа. Эжынь үхибүүдэйнгээ томо болоһон хойно наhа барахынгаа урда гэрээд үгэеэ хэлэхэдээ: “Абынтнай аха дүү, түрэл гарал Ород гүрэндэ, Буряад орондо ажаһуудаг, оложо уулзахал байгаат”, - гэһэн юм. 

Бага наһанай дурсалга 

Зина абгай балшар бага наһаяа дурсана. Аяар холын үйлэнүүд мүнөөшье болотороо зүрхэ сэдьхэлыень хүлгөөдэг.

- Манай нагаса аба, Бадмын Цэбэг, үндэр томо, хүдэр бэетэй, сагаан, hайн сэдьхэлтэй һэн. Хүн зондо ходол туһалха гэжэ оролдохо, илангаяа үбгэд хүгшэдтэ, үншэн үрөөһэн үлэһэн, зобоһон зондо, олон үхибүүдтэй ганса бэе эхэнэрнүүдтэ ехэ туһалдаг бэлэй. Тэрэ хүшэр сагта, дайн дажарай, дайнай һүүлээрхи үлэн хооһон жэлнүүдтэ хүн зоноо шадал соогоо дэмжэдэг байгаа. Үүрэй сайха хирэдэ мори шаргаараа ой ошожо, түлеэ бэлдэжэ, дүүрэн ашаад, түлеэгээр ядаһан айлай газаа буулгаад, гэртээ ябашадаг һэн. Нютаг зон хэнэй түлеэ асарһые мэдэжэ, ходол хүндэлжэ, дулаахан үгөөр хэлсэжэ байдаг бэлэй, - гэжэ Зина абгай хөөрэнэ. 

Нагаса эжынь – Сэбэгэй Боди (Жанчиб) һайн һанаатай, ажалша бэрхэ, уран гартай һэн ха. Юумэнэй хомор тэрэ сагта үхибүүдтээ үргэлжэ гутал, хубсаһа оёжол һуудаг һааб даа. Нагаса эжынгээ харахан абдар Зина басаган ходол һайхашаадаг һэн. Тэрээн соонь элһэн гү, али монсогор саахар, гоё саарһатай хампеэд, печени, пряник хадагалаатай байха. Тэндэһээ амтан эдеэ гаргажа, Жанчиб хүгшөө аша зээнэрээ хүндэлдэг байгаа.

- Нагаса эжымнай ходол одхон Доржо хүбүүгээ дурдажа, нюдэнһөө нулимса унагаажал байдаг һэн. Нэгэшье дахин харадаг, уулзадаг һаа, ямар хүн болоо хаб, ямар нүхэртэй болоо хаб гэжэ хэлэгшэ hэн. Би нагаса эжынгээ гарыень баряад, “Бү бархира, бишни томо болоод, ехэ мүнгэтэй болоод, Монгол ошожо, заабол Доржо нагасаяа олохоб даа» гэжэ хэлэдэг һэм, - гээд Зина абгай сэдьхэлээ хүдэлгэн, дуугай болоно. 

Найдал дүүрэн хүлеэжэл ябаа 

Тэрэ гэhээр олон жэлнүүд үнгэрөө. Зина абгай өөрөө нагаса эжы болоод байхадаа, Янжима зээ басагантаяа Монгол орон айлшалжа, Улаан-Баатарай телевиденидэ ошоhон юм. Доржо нагасынгаа бүлэ, хүүгэд тухай һурагшалжа, нэрэ обогыень бэшээд, өөһэдынгөө гэрэй хаяг, гарай утаһанай дугаар үгөөд, гурбан үдэрэй туршада һула хүлеэгээд лэ, нютагаа бусаа hэн. 

- Монголой сэнхир экранаар маниие харуулаа һэн. Буряад аяншалагшад Монголдо шуһан түрэлөө бэдэрнэ, гэжэ гэрэл зурагыемнайшье харуулаа. Теэд хэншье ерээгүй, хонходоошьегүй. Доржо нагасамнай олон хүүгэдтэй ха юм даа, нэгэнииньшье дуулаха, мэдэхэл байгаал даа, - гэжэ тэрэ хөөрэнэ. 

2008 ондо Буряадаймнай телевидениин “Уулзалгын баяр” гэһэн дамжуулга үнгэргэдэг болоходонь, Зина абгай дахин хандаһан юм, теэд баһал ямаршье һураг дуулдаагүй. 

Байгша оной июниин 7-до Доржо нагасынь одхон Эрдэнэ Жаргал хүбүүн Болд Мэдэх нүхэртэеэ Улаан-Үдэ хүрэжэ ерэбэд. Таанадые Буряад оронһоо ерэhэн нэгэ эхэнэр басагантаяа бэдэрнэ гэжэ һураг дуулдаа, зүгөөр, хаяг, гар утаһанай дугааршье олдоогүй. Түрүүшын һүниеэ Монгол айлшад машина соогоо хоноод, үглөөдэрынь монгол эхэтэй буряад хүбүүнтэй ушараа. Хүбүүнэй эжы Гана тэдэниие “Информ полис” сониной редакци дахуулжа асараад, соносхол гаргуулhан байгаа. 

Июлиин 14- дэ хэблэлдэ гараһан «Информ полис» сониной дугаар Загарайда ажаһуудаг Цыдендамбын бага Владимир хүбүүн уншажа, түрэл гаралдаа дуулгаһан юм. Зина абгай Новосибирск хотодо ажаһуудаг Янжима зээ басагандаа айлшалжа байтараа удаан хүлеэгдэһэн мэдээсэл абажа, ехэтэ хүхиһэн юм. 

Баяртай уулзалга

- Тиигэжэ оршуулагшын туһаламжаар хэды дахин хонходолсожо, бэе бэеэ лаблажа, түрэл гаралаа мэдэлсэбэбди. Эрдэнэ Жаргалтан июлиин 16-да хонходожо, угтажа абаха аргатай гүт гэхэдэнь, бидэ ехэ хүхилдөөбди. Июлиин 17-до тэрэ монгол Гана эхэнэрнай хонходожо, Монгол түрэлтнай Хяагта дээрэ буугаад, ерэжэ ябана гэжэ мэдүүлээ, - гэжэ Зинаида Дашинимаевна хөөрэнэ. 

Дүрбэн час болоод, хүрэжэ ерэхэеэ байһан айлшадаа угтаха гэжэ бүхы түрэл гаралаа дуудабад. Холо ойроһоо булта сугларжа, хамта дээрээ 47 хүн суглараа. Монголһоо бууһан хүндэтэ айлшадаа угтажа, хүл хөөрсэгэнөөн боложо, орой болотор үгэ хүүрээ хэлсэжэ, үшөөл удаан унтаха дурагүй һуугаа бэлэй. Түрүүн хэлэеэ ойлголсожо ядаһаар байтараа дадажа, манайхид нэгэ бага түргэнөөр, монголшууд нэгэ бага удаанаар дуугарhаар, хэлэеэ ойлголсодог, үгэ хүүрээ андалдадаг болоо һэн. Тиигэжэ энэ бүлынхид хэдэн үдэрэй туршада Загарай, Новоильинск, Хушуун-Үзүүр, Амгаланта нютагуудаар түрэл гаралнуудтаа Эрдэнэ Жаргал дүүгээ, Болд Мэдэх нүхэрыень айлшалуулжа, түүхэтэ нютагтайнь танилсуулба.

- Баяртай уулзалгын һүүлдэ, одоол үбгэн абынгаа ажаһууһан, ажаллаһан тоонто газар – Хайрангын Эбэр хүрэжэ ерээбди. Эндэ мүнөө нэгэшье айл ажаһуудаггүй. Энэ газарта Хайранга гэжэ нарһатай ногоон хадануудаар хүбөөлэгдэһэн тала, нүгөө тээһээнь – Хёлго мүрэн харьялан урдадаг, эрьедэнь мойһото шугы шууяажа байдаг, - гэжэ угсаатанайнгаа нютаг тухай Зина абгай хөөрэбэ. 

«Түүхэтэ нютагаа бусахаб даа» 

Доржо абынгаа түрэһэн тоонто нютагта Эрдэнэ Жаргал сэржэмээ үргөөд, субаргаяа гороолоод, долгилон байһан ногоон дээрэ үхибүүн янзаар хүльбэрэн байгаа. Амгалантын Аршаанта гэжэ газарта хүрэжэ, Шанага нютагта түрэлэйдөө хүрэжэ хонобод. 

- Үглөөгүүрнь Амгалантаяа бусажа, эжынгээ захяа бэелүүлбэб гэжэ ехэ баяртай Эрдэнэ Жаргал Бэсүүр хүрөөд, Хяагтаар Монгол нютагаа бусаа бэлэй, - гэжэ гуниг, баярай нулимсаар дүүрэһэн нюдэтэй Зина абгай хөөрөөгөө дүүргэбэ. 

Монгол нютагһаа түүхэтэ тоонтоёо ерэжэ, түрэл гаралаа олоһон айлшадаа Буряад оронойхид Бэсүүрэй саанахи тала хүрэтэр үдэшөөд, хадын саана автомашинын харагдахаяа болижо, далда оротор, гараараа даллалсажал зогсоо бэлэй. Эрдэнэ Жаргал абынгаа тоонто газар ехэ һайхашаажа, наһанайнгаа амаралтада гараһаар лэ, түүхэтэ орон нютагаа бусажа, эндэ ажаһуудаг болохол хаб гээд уяран мэдүүлээ һэн. 

Бадмын Цэбэгэй аша зээнэр булта хүлгөөтэй, хэзээ Монгол орон ошожо, Доржо нагаса, абгынгаа үри хүүгэдтэй танилсажа, байдалыень үзэжэ, айлшалжа ерэхэ тухай хэлсэнэд. Зинаида Дашинимаевна Ирдынеева «Информ полис» сониндо, Монгол оронһоо Буряадта бэри боложо түбхинэһэн Ганада гүнзэгы баяраа мэдүүлнэ. Мүн тиихэдэ тэдэ олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдэй ехэ арга боломжыень тэмдэглэжэ, бүгэдэндэ төөриһэн түрэл гаралаа бэдэржэ олохыень хүсэнэ. 

Холо ойроһоо булта сугларжа, хамта дээрээ 47 хүн суглараа

Тон дээрэхи гэрэл зураг дээрэ: гурбан эгэшэнэр - Зинаида, Дулгар, Октябрина Монголһоо ерэһэн Эрдэнэ Жаргал дүүтэеэ. Баруу гарһаа Зинын нүхэр - Долхо Ирдынеевич  

Долхо Ирдынеевэй гэр бүлын гэрэл зурагууд