​Эдир наһанһаа малшан

Урданай зон ямаршье сагта, дайн дажаршье байг, адууhа малаа хододоо тэжээгээд лэ, ондоо зонhоо юугээршье дутахагүй байhан. Урда үедэ Худан, Хэжэнгэ голнуудай дэбисхэр дээрэ үй тyмэн адууhа малтай, хони ямаадтай буряадууд ажаhуугаа гээд мэдээжэ. Хэжэнгэдэ Тогоодойтон, Мозойдо Елүүзэтэн ба Мухандиитан, Чисаанада Түнгэтэн болон Булагта Шагдарай Дармажабтан гээд нэрлэмээр. 

Ажалай амта үзэһэн Толя хүбүүхэн 

Мүнөө энэ үедэ орон доторнай хэды шахардуу байдалай тогтоод байгаашье hаань, нютагаймнай хүбүүд, басагад юрэ гараа хабсараад hуунагүй. Зариманиинь Солонгос орон ажал хүдэлмэри хэхэеэ ошоно, зариманиинь Сахалин, Камчатка, Ямал, Яхад болон Москва, Санкт-Петербург зоринод. Гэбэшье түрэл нютагтаа үлэhэн зониинь хамсыгаа шамаад лэ, гүрэнэй нөөсэлэлгын банкнуудhаа хэдэн жэлээр мүнгэ урьhалан, арга мүрөө оложо байгаад, элдэб ажал хүдэлмэри хэнэ. 

Энэ зураглалаймни герой - шандааhа шангатай, урагшаа дабшадаг хүдөөгэй хүдэр буряад хүбүүн. Харгана угтай Анатолий Найданович Доржиев хадаа Хэжэнгын аймагай үзэсхэлэнтэ hайхан Yлзытэ нютагта 1961 оной августын 14-дэ мүндэлhэн намтартай. Түрэhэн эхэнь Сэрэн-Дэжэд Найдановна гурбан хүбүүдтээ hургаал заажа, hургуули hудартай болгобошье, мүнөө ан-бунхан Толя хүбүүнтэнээрээ олон тоото адуу малыень харалсажа, заабари заршам хэлэжэ байдаг. 

Толя хүбүүхэн бага наһанһаа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ветеран Найдан-Доржо гэжэ нагаса баабайнгаа харууhан доро өөдөө болоhон хадаа ажал хүдэлмэриин сэн hайн мэдэхэ. Нагаса баабайнь гартаа дүйтэй модошо дархан ябаhан. Нютагайнь айлнуудай амбаар болон хашаа хорёо соонь нагаса баабайнь дархалжа бүтээhэн зэр зэмсэгүүд олдохол байха. Тэргэ, шарга, дугааг болон седелка, үшөө өөрөө үхэрэй ба гүрөөhэнэй арhануудые элдээд, хомуудай шэхэ, ногто болон бусадые дархалха үедөө зээнэртээ харуулжа, хөөрэжэ үгэдэг байhан. 

Толя хүбүүн 1968 ондо hургуулиин богоhо алхажа ороходоо, юундэб даа ном үзэхэ шуналгүй байhан, хоёрдохи-гурбадахи классуудта Хэжэнгын интернат-hургуули, удаань гурбан жэлэй туршада Могсохондо hураа, 7-дохи класста Yлзытынгээ hургуулида hуража байхадаа, hуралсалаа орхижо, малшан болохо тухайгаа эхэдээ дуулгаhан. Түрэhэн эхэнь үриеэ хэды хайрлабашье, шэлэhэн замыень дэмжэhэн байха юм. Тиигэжэ 1975 ондо Боро хүл гэжэ газарта үхэрнүүдые харахаяа ошоходонь, Худанай совхозой ахамад зоотехник Борис Цырендоржиевич Ринчинов абаашаһан юм. Гурбан жэл хахад оройдоол арбаад гаратайхан Толя хүбүүн гансаарханаа хэнhээшье үлүү hайнаар совхозой мал тобир тарган болгожо шадаhан. Удаань тэрэ 1978 ондо Хэжэнгын СПТУ-да hурахаяа оробо. Тиигэжэ нэгэ жэлэй туршада амараад, Бугатын үбэр гэжэ газарта баhал гансаарханаа 600 толгой hубай эрье хонидые даажа адуулһан байгаа. Удаадахи жэлэйнь апрель hарада Худанай голдо 700 толгой хурьгадые даажа абахадань, түрэл совхозынь үбhыень бэлдэжэ үгөө hэн. Ахадаа туhалхаяа Гоша гэжэ дүүнь ошоhон. 

Гэр бүлөөрөө ажахы байгуулаа 

Худан голой хоёр тээ хонишодой байранууд түхеэрэгдэhэн байжа, эртэ үглөөнhөө али нэгэ гэрэйнь үрхэһөө утаанай гаража эхилхэдэ, эртэлэн бодоhон айлайнь эзэн ехэтэ hонирхон, «ямар хүршэнэртэй болобо гээшэбибди» гэжэ досоогоо шэбшэдэг байгаа. Удааншье болонгүй, голой хоёр тээ ажаhууhан залуушуул хуби заяагаа холбоо бэлэй. Гал хүршэнь гэхэ гү, али наhанайнь нүхэр болоhон Сэсэгма Митыпдоржиевна өөрөө уг гарбалаараа Хэжэнгын Хүхэ-Добын Гончикдоржиевтанай 10 үхибүүдэйнь нэгэн юм. 1980 оной намарай hайхан сагта инаг дуранай охёор нэгэдэhэн Анатолий Сэсэгма хоёр гэр бүлэ боложо, адуулжа байһан хурьгадаа тушаагаад, Хэжэнгын Hүүжэ зөөжэ, эрьенүүдые даажа абаад үбэлжэбэд. Удаань, 1981 оной намарhаа 1984 он болотор, Доржиевтанай бүлэ Худанай совхозой Хуурай ошожо, эхэ хонидые даажа абабад. 1985 ондо Ушхайта зөөжэ, Ахангайда комплексын үхэрнүүдые хараа, hүүлээрнь 1989 онhоо Иннокентьевкэдэ hургуулиин мал, удаань, 1990 онhоо 1993 он болотор, совхозой наяад толгой буруунуудые харууһалаа. 

17 жэлэй туршада түрэл нютагайнгаа тала дайдаар үхэр мал хаража, арга дүрэтэй, шадабари ехэтэй болоhон Доржиевтанай гэр бүлэ 1993 ондо өөрын хамhабариин ажахы тогтоожо, нөөсэлэлгын банкhаа хэдэн дахин урьhаламжа мүнгэ абажа, малай тэжээл бэлдэхэ ба газар элдүүрилхэ техникэтэй боложо, үшөө хажуугаарнь мал худалдан абаhан байдаг. Тиин 2011 онhоо олзын хэрэг эрхилэгшын үнэмшэлгэтэй, өөрын ажахытай болоо. 

Мүнөө Анатолий Найданович Сэсэгма Митыпдоржиевна хани нүхэртэеэ хубиин адуу малтай, хони ямаатай, гахайнуудтай. Хуурайда ба Шулуутада малай үбhэ тэжээл бэлдэдэг сабшалантай юм. 37 жэлэй туршада ажаhуудаг эбтэй эетэй гэр бүлын үхибүүдынь гэхэдэ, Доржо хүбүүниинь 10 жэлэй туршада Москва хотодо шеф-тогоошоноор ажалладаг, Туяана басаганиинь Нимбуу нүхэртэеэ Хэжэнгэ нютагтаа түбхинэжэ, нэгэ хүбүүтэй ба гурбан басагадтай болонхой. Туяана түбэй больницын хирургическа таһагта медсестрагаар хүдэлнэ, харин нyхэрынь – олзын хэрэг эрхилэгшэ. Бага басаган Саяана Жаргал нyхэртэеэ хүбүүн басаган хоёртой. Хоюулаа Буряадай филармонидо ажалладаг. Анатолий Найдановичтан хоер ашатай, дүрбэн зээтэй болонхой. 

Энэ бүлэ өөрынгөө гурбан үхибүүдhээ гадна, үшөө эхэ эсэгэгүй үлэһэн Руслан Володя гэжэ түрэлэйнгөө хүбүүдые гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргөөд, өөрынгөө түрэhэн үхибүүд мэтээр харалсажа ябадаг юм. 

Ажалдаа шалгарhанайнгаа түлөө 2013 ондо гэрэй эзэн Анатолий Доржиев Буряад Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаманай зүгhөө Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаа һэн. Анатолий Найданович Сэсэгма Митыпдоржиевна хоёр аймагай Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаад, Хэжэнгын аймагай 75 жэлэй ойдо зорюулагдаhан медальда хүртэhэн. 

Анатолий Найдановичай унаган нүхэрынь Лубсан-Цырен Цыренжапов нүхэр тухайгаа иигэжэ хөөрэбэ: «Минии мэдэхэhээ хойшо Толя үхэр мал болон моридто тон дуратай һэн. Дошхон тэршээ мал тэрэнээ бии болохолоор, номгохон болошодог, харахадашни, бултыень эльбэжэ байдаг, шэг шарайhаань эхилээд, үнгэ зүhыень болон абари зангыень hайн мэдэдэг. Нүхэрни малшан болохо гэжэ түрэhэн табисууртай хүн юм гэжэ hанадагби». 

Энэ эбтэй эетэй гэр бүлынхидые иигэжэ үреэхэ дуран хүрэнэ: зүрхэ сэдьхэлэйнгээ дуудаhан тээшэ дабшан, ажабайдалайнгаа табисуураар энхэ амгалан, урагшаа hанаатай, урма зоригтой ябахатнай болтогой!