1965 ондо, далан зургаанайнгаа дабаан дээрэ ябаһан алдар суута Чарли Чаплин 21 наһатай Джеральдина басагандаа тон гүнзэгы удхатай, сэдьхэлэй ольhотой, эсэгын нангин һургаалтай бэшэг бэшэһэн юм. Тэрэ үедэ Джеральдина басаганиинь Парижай тайзан дээрэ хатаржа, бэеэ туршажа байһан байгаа...
Басагамни!
Мүнөө – һүни. Бурханай мүндэлһэн Рождествогой һүни. Минии багахан хэрэмэй зэбсэгтэ сэрэгшэд бултадаа унтанхай. Шинии дүү хүбүүн дүү басаган хоёр нойрсоно. Эжышнишье баһал унтанхай. Халта гэрэлтэй энэ таһалгадаа ерэжэ ябатараа, унтаатай дальбараануудые һэрюулжэрхин алдабаб.
Намһаа ямар холобши даа! Шинии дүрын минии нюдэндэ харагдахаа гэнтэ болишоо һаа, һохор болуужаб! Шинии дүрэ зураг – эндэ, минии стол дээрэ, эндэ, минии зүрхэндэ дүтэхэнэ. Харин ши хаанабши? Тэндэ, үльгэр, онтохоной орон шэнги Парижда, Елисейн талмай дээрэ оршодог театрай гайхамшаг тайзан дээрэ хатарнаш. Энээниие би һайн мэдэнэб. Хэды тиигэбэшье, һүниин шэмээгүйдэ шинии алхамуудые дуулаһан шэнги болоноб, үбэлэй огторгойдо ялаганан байдаг одод мэтэ шинии нюдэдые элеэр харанаб. Гоё һайхан энэ зүжэгтэ татаар хаанай эзэлэн абаһан Персиин гоохон дангина басаганай роль гүйсэдхэхыешни харанаб. Сэбэр һайхан ходо бай, хатара! Одон болоод ялара! Хэрбэеэ харагшадай баяр, бахархалаа мэдүүлжэ, шамда бэлэглэһэн сэсэгүүдэй хангалай гэнтэ толгойешни эрьюулээ һаа, нэгэ углууханда һуугаад, минии бэшэг уншаарай, зүрхэнэйнгөө сохисо шагнаарай.
Би шинии эсэгэшниб, Джеральдина! Би Чарлиб, Чарли Чаплин!
Шинии багахан байхадашни, унтадаггүй луу, нойрсоһон хүүхэн дангина тухай онтохонуудые хөөрэжэ, оронойшни дэргэдэ хэды һүни һуужа үнгэргэдэг байһыемни мэдэнэ гээшэ гүш? Үргэһэ нойр намайе диилэжэ, хүгшэрһэн нюдэдыемни хаахаар забдахадань, тэрэниие наадалжа: “Яба! Минии үргэһэн – басаганаймни хүсэл найдал гээшэ!”, - гэдэг һэмби. Шинии хүсэлнүүдыешни би харагша һэмби, Джеральдина, шинии ерээдүйешни, мүнөөдэрыешни. Тайзан дээрэ хатаржа байһан басагые, огторгойгоор ниидэһэн эди шэдитэй дангиные харагша һэмби.
“Энэ басагые харана гүт? Энэшни хүгшэн наадашын басаган. Һанана гүт, Чарли гэжэ нэрэтэйгшэ һэн?”, - гэжэ харагша олондо хэлэхыень дуулаа һэм. Тиимэ, би Чарлиб! Би наhатай шогуушан гээшэб!
Мүнөөдэр шинии ээлжээн. Хатара! Би хахархай халхагар үмдэеэ үмдөөд хатардаг байгааб, харин ши хаан хүүхэнэй гоёлой торгон хубсаһаар хатарнаш. Эдэ хатарнуудшни, нэрьемэ альга ташалган шамайе тэнгэридэ хүрэтэр үргэхэл. Ниидэ! Ниидэ тиишээ! Тиигэбэшье газар дээрээ бусадаг бай! Хүнүүдэй ажабайдал ши хараха ёһотойш, үлдэһэн, даараһандаа шэшэрэлдэжэ байгаад гудамжануудта хатардаг үйлсын хатаршадай ажабайдал хараха ёһотойш! Би тэдэндэл адли байгааб, Джеральдина. Тэдэ һүнинүүдтэ, үльгэртэл адли тэдэ һүнинүүдтэ, минии онтохонуудта үлгыдүүлэн, амгалан нойроор унтаха үедэшни би унтадаггүй һэм.
Шинии урихан шарай хаража, бишыхан зүрхэнэйш сохисо шагнажа, өөрөө өөрһөө һурадаг һэмби: “Чарли, миисгэйн энээхэн зулзаган үнэхөөрөө шамайе хэзээ нэгэтэ таниха гээшэ гү?”. Ши намайе мэдэнэгүйш, Джеральдина... Олон тоото онтохонуудые тэрэ холын һүнинүүдтэ шамда хөөрэдэг байгааб, харин өөрынхиеэ хэзээдэшье хөөрөөгүйб. Тэрэмни баһал һонирхолтой онтохон юм. Лондоной үгытэй булан тохойнуудаар дуулажа, хатаржа ябаһанайнгаа удаа хүнүүдһээ бадар эридэг байһан үлэн шогуушан тухай үльгэр түүхэ...
Энэл гээшэ, минии онтохон! Үлэн хооһон, гэр байрагүй ябаха гээшые бишни һайн мэдэдэг болооб. Тэрээнһээ гадна, сээжэ дотороо эбхэржэ байгаа далай мэтэ омогорхол, һүр һүлдыешни хэн нэгэнэй шэдэжэ үгэһэн зэд мүнгэнэй үбшэнтэйгөөр хаха зүһэн буухада, доромжолуулһан, баһуулһанһаа зобохо гээшые өөр дээрээ мэдэрһэн зайгуул шогуушамби.
Хэды тиигэбэшье, би амиды мэндэб, тиимэһээ энээнээ орхиё. Тиигэнхаар шам тухай хөөрэлдэе. Шинии Джеральдина нэрыншни һүүлдэ минии Чаплин обогни байна. Энэ обогтой би дүшэ гаран жэлэй туршада дэлхэй дээрэ зониие энеэлгэжэ ябааб. Харин тэдэнэй энеэлдэхэ, хүхилдэхэһөө ехээр би бархирдаг байгааб. Джеральдина, шинии оршолондо ганса хатар, хүгжэм байдаггүй! Һүниин тэндэ, мантан томо танхим сооһоо гарахадаа, бэлиг талаанииеш сэгнэдэг баяшуулые мартахадашни хамаагүй. Харин шамайе гэртэшни абаашажа ябаһан таксиин жолоошонһоо тэрэнэй һамган тухай һурахаяа бү мартаарай. Хэрбэеэ тэрэнэйнь хээлитэй һаа, түрөөгүй үхибүүгээ мансылха һуури абаха мүнгэгүй һаань, халааһандань хашарһан мүнгэ хэжэ үгөөрэй. Шинии иимэ гаргашануудые хаажа байхыень банкда даалганхайб. Харин бэшэндэ түлэхэ хэмжээгээрнь заатагүй түлэдэг бай. Хаа-яа метрогоор гү, али автобусоор яба, ябагаар алхалжа, хото хара. Хүнүүдые адагла! Бэлбэһэн эхэнэрнүүдые ба үншэн хэнзэ үхибүүдые хара! Үдэрэй нэгэшье дахин һаа, “Би эдээндэл адлиб” гэжэ өөртөө хэлэ...
Тиимэ, ши тэдэнэй нэгэн гээшэш, басагахамни! Тэрээнһээ гадна, дээшээ дэгдэн ниидэхэ дали жэгүүр хүндэ үгэхынгөө урда тээ, урлаг гээшэшни хүлыень хухалдаг зантай юм. Хэзээ нэгэтэ харагшадһаа дээгүүр өөрыгөө мэдэрхэ үдэрэй ерэбэл, тайзанһаа тэрэ дороо буугаарай. Байһан лэ түрүүшын таксигаар Парижай заха руу гүйлгэжэ ошоорой. Хотын тэрэ заха газарнуудые бишни һайн мэдэхэб! Тэндэ шамдал адли, магад, үшөө булюу гоё, сэбэр сэмсэгэр, һүр һүлдэ ехэтэй хатарша эхэнэрнүүдые олоор харахаш. Теэд эндэ шинии театрайхидал адли һаргама гэрэлтэ галнууд огто байхагүй. Тэдэнэйш гэрэлынь – Һара. Хара, һайса хара! Шамһаа һайнаар хатарнагүй гү тэдэ? Үнэн зүбыень мэдэрэ, басагахамни! Шамһаа үлүү гоёор хатарха, үлүү бэрхээр наадаха хэн нэгэн хэзээшье заатагүй олдохо! Мори тэргээр хүнүүдые шэрэгшые бадашан харааха гү, али Сенэ мүрэнэй эрье дээрэ һууһан үгытэй ядуу нэгэниие наадалха аргатай нэгэшье хэрзэгы уймар хүн Чарлиин бүлэдэ байгаагүй юм гэжэ ходо һанажа яба...
Би үхэхэб, харин ши ажаһуухаш... Хэзээдэшье үгытэй ядуу байдал мэдэхэгүйешни шамда хүсэнэб. Хэды мүнгэ гаргашалхаяа һананабши, тэдыгээ ядамаггүй гаргахыншни тула энэ бэшэгтэеэ хамта мүнгэн дансын дэбтэр эльгээнэб. Теэд хоёр франк гаргаад, гурбадахинь минии бэшэ гэжэ өөртөө һануулхаяа бү марта. Тэрэ дутажа, ядажа ябаhан нэгэ танигдаагүй хүнэй мүнгэн болохо ёһотой. Тиимэ хүниие ши бэлэхэнээр олохош. Танигдаагүй үгытэй тулюур зониие харахаяа һанаа һаа, тэдэнтэй ши хаа-хаанагүй уулзахаш. Мүнгэнэй эльбэтэ хүсые мэдэһэн хадаа тэдээн тухай шамтай би хөөрэлдэнэб.
Циркдэ би горитой сагаа үнгэргөөб. Татаатай мушхамал дээгүүр алхалан ябагшадай түлөө ходо һанаагаа зобогшо һэм. Найдалгүй мушхамал дээрэһээ унахаһаа бүри олоор хатуу газар дээрэ хүнүүд унадаг юм гэжэ шамда хэлэхэ байнаб.
Үдэшын хоол бариха ёһололдо урилгаар ерээд ябатараа, ямаршьеб даа нэгэ бриллиант шамайе һаргаажа магад. Эгээл энэ үеһөө хойшо тэрэшни шинии аюултай мушхамал болохо, тэрээн дээрэһээ ши заатагүй унахаш. Гэрэлтэ нэгэ үдэр ямаршьеб даа нэгэ залуухан хаан тайжын арюун сэбэр шарай шамайе ургалжа болохо. Тэрэл үдэртөө ши мушхамал дамжагша болохош, дүршэлгүй дамжагша. Харин тиимэшүүл заатагүй унадаг. Алта мүнгөөр, үнэтэ зөөреэр зүрхэеэ ши бү наймаалаарай. Наран – эгээл мантан бриллиантнай юм гэжэ мэдэ. Бурхан хаража, бултанда тэрэ гэрэлтэдэг. Сагай тулажа ерэхэдэ, дурлабал, тэрэ хүндөө бүхы зүрхөөрөө дуратай бай. Энээн тухай шамда бэшэхыень эжыдэшни хэлээ һэм. Инаг дуранай асуудалые намда орходоо һайн мэдэхэ, тиимэһээ өөрөө шамтай энээн тухай хөөрэлдөө һаань, дээрэ байха.
Ши хүндэхэн ажалтайш, би тэрэниие мэдэнэб. Шинии бэе гансал торгон бүдэй тайрадаһаар бүглөөтэй. Урлагай түлөө тайзан дээрэ нюсэгэлөөдшье харагдахада болохо, харин теэд тэндэһээ ганса хубсаланхай бэшэ, бүри сэбэр болоод бусаха хэрэгтэй. Би хүгшэмби, минии үгэнүүд энеэдэтэйшье байжа болоо. Хэды тиигэбэшье, минии һанахада, шинии нюсэгэн сэдьхэлдэшни дурлаһан хүн нюсэгэн бэеыншни эзэн байха аргатай. Энэ асуудалаар шинии һанамжа арбан жэлэй саада тээхи, үнгэржэ байһан сагайшье һаань, аймшагтай бэшэ. Энэ арбан жэл шамайе хүгшэрүүлхэгүй, бү ай. Ямаршье һаа, нюсэгэшүүлэй олтирогой бүрин эрхэтэн болохо зоной һүүлшын хүн байхыешни би хүсэнэб.
Эсэгэнэр болон үхибүүдэй хоорондо хэтэ мүнхын барагдахагүй тэмсэл бии гэжэ мэдэнэб. Намтай, минии бодолнуудтай тэмсэ, минии басагахан! Хүнэй үгэ соо байдаг үхибүүдтэ би дурагүйб. Нюдэнэйнгөө нулимсын энэ бэшэг дээрэ дуһажа эхилшөөгүйдэ, бурханай мүндэлһэн мүнөөдэрэй Рождествогой һүниие эди шэдитэ һүни гэжэ этигэхэеэ би һананаб. Шамда минии хэлэхэеэ һанаһан бүхы юумыемни үнэхөөрөө ойлгохыешни хүсэнэб. Энэ эди шэдитэ ушар болог лэ!
Джеральдина, Чарли хүгшэрөө. Минии хүүр дээрэ ерэхын тула тайзан дээрээ үмдэдэг сагаан платиингаа орондо хэзээ нэгэтэ уйдхар гашуудалай хубсаһа үмдэхэ сагшни ерэхэл даа. Би мүнөө сэдьхэлэйшни байдалые муудхаахаяа һананагүйб. Харин хирэ-хирэ болоод лэ, өөрыгөө гэрэлдэ харадаг байгаарай – минии түһөө тэндэшни үзэгдэхэ.
Шинии һудалнууд соо минии шуһан урдана. Минии һудалнууд соогуур шуһанай гүйхэеэ болин хүрэхэдэ, Чарли эсэгэеэ мартахагүйешни би хүсэнэб.
Би бурханай элшэн байгаагүйб, харин хүн байха гэжэ эрмэлзэдэг һэм. Шишье оролдоорой.
Тааланаб шамайе, Джеральдина.
Шинии Чарли.
1965 оной декабрь.
Сэр Чарльз Спенсер (Чарли) Чаплин 1889 оной апрелиин 16-да түрэһэн юм. Американ болон англи киногой суута зүжэгшэн, сценари болон хүгжэм зохёогшо, кино найруулагша, кинематографиин талаар дээдэ гарай мэргэжэлтэ мүн.
Кино буулгадаг Кистоунай студиин 1910-аад онуудта олоор харуулжа эхилһэн богонихон комединүүдэй герой зайгуулшан Чарлиин дүрэ зохёожо наадагша. Энэнь дэлхэйн киногой эгээл суута дүрэнүүдэй нэгэн болоһон юм.
Зохёохы ажалдаа пантомима болон буффонадын онол аргануудые эдэбхитэйгээр хэрэглэдэг байһан. 1920-ёод онуудһаа эхилжэ, ниигэмэй шиидхэгдээгүй олон асуудалнуудта зорюулагдаһан сэдэбүүдые Чаплин фильмнүүд соогоо харуулжа захалһан намтартай.
1914 оной апрель һараһаа өөрынгөө хабаадалгатай олонхи фильмнүүдэй найруулагша болон сценаринуудыень зохёогшо 1916 онһоо хойшо тэдэниие буулгахадаа, продюсерынь боложо эхилээ, харин 1918 онһоо хүгжэмыень зохёожо захалаа.
1919 ондо Мэри Пикфорд, Дуглас Фэрбенкс болон Дэвид Гриффит гэгшэдтэй хамта Чарльз Чаплин кино буулгадаг UnitedArtists гэһэн студи байгуулһан юм. Тэрэ 1973 ондо Американ киноакадемиин шанда хүртэhэн, 1929 и 1972 онуудта мүрысөөнһөө гадуур барюулагдадаг хүндэлэлэй «Оскароор» шагнагдаhан байна. Тус шанда хоёрдохиёо хүртэхэдэнь, “энэ зуун жэлдэ кинематографые урлаг болгохо хэрэгтэ сэгнэшэгүй хубитаяа оруулһанай түлөө” гэжэ Чаплинай габьяань тэмдэглэгдэһэн юм.
Хэлэгүй киногой үедэ Чаплин эгээл суута, нэрэ солотой, зохёохы хүсэндөө ябаһан. Англида Виктория хатанай хаан шэрээдэ һууха үедэ тэрэнэй хүнгэн бэшэ зохёохы замынь мюзик-холлой тайзан дээрэһээ эхиеэ абаад, 88 наһатайдаа нүгшэтэрнь аяар 75 жэлэй туршада таһалгаряагүй үргэлжэлhэн гээшэ.
Суута Голливудта ехэ амжалта туйлабашье, хубиинь ажабайдалай зарим талануудай олондо мэдэгдэһэнһээ боложо, 1950-яад онуудай эхинэй маккартизмын үедэ коммунизмын суртал дэмжэгшэ гэжэ зэмэлэгдэһэнһээ уламжалһан хэрүүл, шууяанда хашагдаад, Америкын Холбоото Штадуудһаа нүүжэ ябаха баатай болоо һэн.
Кино урлагай Американ институт 1999 ондо зуун жэлэй киногой агууехэ 100 ододой тобьёгто эрэшүүлэй дунда Чаплиниие арбадахи һуурида табиһан түүхэтэй. “Киногой һалбариһаа гараһан гансахан гени” гэжэ Джордж Бернард Шоу Чарли Чаплиниие нэрлэдэг байһан. Сэр Чарльз Спенсер (Чарли) Чаплин 1977 оной декабриин 25-да наһа бараһан юм.