956
Сентябриин 1-дэ «Буряад-ФМ» радиогой байгуулагдаһаар түхэреэн жэл үнгэрөө. Энэ һайндэрөө радиогой ажал ябуулагшад дулаахан оршондо соморхоноор тэмдэглэһэн байна.
Тэнсүүри олохо шухала
Түрүүшын үдэрһөө түмэн зоной анхарал татаһан нютагай радиогой бэрхэшээлнүүд болон туйлалтанууд тухай «Буряад-ФМ» радиогой гүйсэдхэхы захирал Жанна Дымчикова олон тоото шагнагшадтаа мэдээсэhэн байна: “Элдэб бэрхэшээлнүүдые даба-дабаһаар байтарнай, эгсэ жэл үнгэршэбэл даа. «Буряад-ФМ» радио буряад хэлэн дээрэ түхэреэн хоногой туршада дамжуулга бэелүүлжэ байдаг ори ганса субаг болоно. Зар-реклама ород хэлэн дээрэ үгэхэ дуратайшуулай байбашье, түрэлхи хэлэн дээрээ тэрэнииень соносхожо байдагбди. Саашадаа һонин-һонин дамжуулгануудые бэлдэхэ түсэбтэйбди. Зариманиинь бэелүүлэгдэжэ эхилээ. Үхибүүдтэ зорюулагдаһан “Шагай”, “Эдир репортёр”, “Үльгэр онтохо уншалга” гэхэ мэтын дамжуулганууд олондо дурадхагдана. Харин “Асуудал-харюу” гэжэ дамжуулгые тон олон зон хүлеэдэг, хонходожо байдаг. Мүнөө дээрээ энэ радиовикторина эгээл мэдээжэ дамжуулга гээд тоологдоно. Асуудалнуудта зүб харюусагшад Буряад драмын гү, али оперо болон баледэй, “Үльгэр” театрнуудта, Үндэһэтэнэй музейдэ түлбэригүйгөөр орохо аргатай. Хүн зондо иимэ арга боломжо олгуулжа, радиогой дамжуулгануудта олоной һонирхол татаха хэрэгтэ хубитаяа оруулдаг эдэ эмхинүүдтэ буряад радио баяраа мэдүүлнэ. Гэбэшье викторинада хабаадагшад гансал шүүбэридэ хүртэхэеэ бэшэ, мүн өөрыгөө шалгахаяа һанана. Бэеэ туршаха дуратайшуулай тоо олон болоһоор. Тиихэдэ радиогой ажалаар һонирхожо, алибаа үгэнүүдые, жэшээнь, ород хэлэнһээ абтаһан “үшөө” гэжэ үгэ хэрэглэхые хориһон дурадхалнууд радио соносогшодhоо ороһоор. Залуушуулай мүнөө үеын дуунуудые шагнаха дуратай һаань, наһатай зон урданай дуу радиогоор соносохо хүсэлтэйгөө мэдүүлнэ. Тиигэхэдэнь буряад радио тэнсүүрииень олохо гэжэ оролдоно. Гадна агаарай долгиндо гараhан дамжуулга яагаад, хаана олохоор бэ гээд заримашуул хонходоно. Мүнөө “Буряад-ФМ” радиогойхид сайт дээрээ хүдэлжэ байнхай. Тэндээ бүхы дамжуулгануудаа хабсаргаха юм. Харин манда айлшаар бууһан зонтой гэрэл зурагууд үдэр бүри радиогой “Вконтакте” гэhэн тусхай хуудаһан дээрэ гарана бшуу.
Олондо һайшаагдадаг зар-реклама бүтээхэһээ эхилээд, бүхы техническэ талые радиогой ахамад найруулагша Баярма Жалцанова түрүүтэй режиссер болон операторнууд бэлдэнэ. Эндэ Виталий Мамунов, Булат Юмов, Хэшэгто Цыденов, Баатар Ринчинов гэгшэд хүдэлнэ. Сурбалжалагшадые бэлдэжэ хүтэлбэрилдэг буряад хэлэнэй түрүү багша Янжама Ивахинова, шуран бэрхэ Оюна Будаева гэгшэд мүн лэ ажалаа ябуулһаар.
Буурал тоонтоёо бултадаа магтажа
Тиихэдэ үдэр бүри нютаг нютагаараа хубааран, аймаг аймагай һонин мэдээ дамжуулжа, зонтойнь золгожо хөөрэлдэдэг сурбалжалагшад жэлэй туршада нилээд дүршэлтэй болоо. Хойто буряадуудай ульгам буряад хэлэн дээрэ мэндэшэлэн, һарын туршада бусадһаа оло дахин агаарай долгиндо гаража байдаг Эрхүү буряадай үдэрые хүтэлдэг Лариса Хабусова, Баргажан-гуагай сэсэн мэргэниие бэедээ шэнгээһэн, дорюун бэрхэ Дулгар Посходиева, Захааминай урин миһэрэлтэй хатан Оюна Дылгерова, Аха нютагай түлөөлэгшэ – хадын шанга басаган Туяна Дондокова, зэрэлгээтэ Зэдын бэлиг талаантай Сэсэг Бадмаева, сэлгеэ Сэлэнгын оролдосо ехэтэй Баярма Жанцанова, түргэн солбон Эрдэм Будаин, аалин намдуу Тумэн лама, хүхюун согтой Түнхэнэй түлөөлэгшэ Светлана Андреева, һайн абари зантай Хурамхаанай Мэдэгма Цыренова, хэбэд номхон Хэжэнгын басаган – олон хэлэ мэдэдэг оюун ухаатай Цырегма Гергенова, Мухар-Шэбэрэй «шэмээшэг буряад» Сарюуна Эрдынеева, Үбэр Байгалай Надежда Гармаева, hаяхан ерэһэн Агын хатан Янжама Дармаева гэгшэд һайндэрэй үдэр радио соносогшодтоо хэжэ байһан ажал тухайгаа хөөрэбэ.
Тиихэдэ бүхы аймагуудай захиргаануудта, Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамалнууд Баяр Цыренов, Валерий Доржиев, Галан Гунзынов, Зоригто Цыбикмитов, Бато Семёнов гэгшэдтэ, мүн “Пионер” гэһэн худалдаа наймаанай түбэй захирал Владимир Дмитриевтэ, “Абсолют” хамжаанай түбтэ, Агын тойрогой Могойтын болон Ага hууринай захиргаануудта баярай үгэнүүд дамжуулагдаа.
Радиогой ажалаа дам саашаа ябуулхын тулада туһалха дуратайшуул олон боложол байна гээд Жанна Дымчикова мэдүүлбэ. Жэшээнь, нэгэ үбгэжөөл студида хонходоод, һара бүри пенсиhээ 1 мянгаар эльгээхэ аргатайгаа мэдүүлээ. Юрын зон иигэжэ арга шадалаараа туһалхаар бэлэн. Буряад радиогой олондо хэрэгтэйе энэ ушар гэршэлнэ бшуу.
Һонор ухаатайдаа хэлэеэ алдаа гүбди?
Түхэреэн хоногой туршада түрэлхи буряад хэлэн дээрээ радиосубагтай болохо хүсэл урдань байбашье, хүсэлдүүлхэнь бэрхэтэй байгаа. Ородой Холбооной Буддын шажанай заншалта Сангхын ашаар иимэ аргатай болообди гээд мэдээжэ. Эгсэ жэл үнгэрһэнэй удаа һайндэрэй үдэр Бандида хамба лама Дамба Аюшеевтэй хөөрэлдөөн эмхидхэгдэһэн байна. Хамба лама дотороо болбосоруулжа ябадаг бүхы hанал бодолоо радио соносогшодто дамжуулаа. Энэ хөөрөөень уншагшадтаа хуряангыгаар дурадхахамнай.
- Үнгэрһэн жэлэй сентябриин 1-дэ “Буряад-FM” радио нээгээбди. Буряад арадайнгаа түрэлхи хэлэн дээрээ радио соносохо аргатай болоһондо ехэ баяртай байнаб...
1923 ондо Буряад-Монголой АССР байгуулагдажа, “буряад” гэһэн нэрэ түрэтэй болоhомди. Урдань хори-түмэд, атаган, хоршод, хонгоодор болон бусад уг изагуурайнгаа нэрээр ябаабди. «200 жэлэй саанахи буряадууд» гэхэдээ, болгоомжотойгоор хэлэхээр бшуу.
Буряад арад түмэн ехэ гайхалтай зомди. Табяад уг гарбал табяад ондоо хэлэтэйнүүд. 2 мянган километр зайда таранхай аад, өөр өөрын аянгатай, зан абаритай. Гэбэшье ехэ абьяастай аад, нэгэ муутайбди - бэе бэеэ ойлгоногүйбди.
Буряад арад – ехэ hонор ухаатай, сэсэн. Ехэ юумэ мэдэхэ байхадаал, буряад хэлэн хэрэггүй гэжэ бодоно гүб даа. Ород хэлэ мэдэбэл, саашанхи ажабайдалда һайн, хэрэгтэй гээд һанамжална. Тиигэжэ буряад хэлэеэ мартаад, ород хэлэн дээрэ дуугаралсажа байна гээшэбди. Залуушуул нютагтаа тогтоногүй. Сэрэгэй албанда ошожо ерээд, гүрэнэй ажалда ороно гү, али хари газарта ажаллана... Тиимэ түсэб табяад ябана. Хүдөө гараха гүш гэжэ асуухада, Солонгос, Сахалин ошожо загаһашалха, үгы гэбэл, вахтаар ябаад, алта малтажа, мүнгэ олохо зорилготойгоо мэдүүлнэ. Тиихэдэнь зарим нэгэн үхэр малаа баряад, хүдөөдэ ажамидарна. Иишэ тиишээ ябаха дурагүй. Тиимэһээ нютаг дээрээ ажамидаржа байна. Харин зариман хажуугаарнь хамараа үргөөд, дээдэ һургуули дүүргэжэ, бараг болоһон хэбэртэй алхалнад. Гэнтэ мэдэхэдэмнай, хүдөө нютагнай хооһоржо эхилнэ. Хүдөөдэ байха зон үгы. Иигээд лэ хэдэн жэлэй удаа нютагнай hалажа үгы болохо. Тэрээниие ойлгохо хэрэгтэй. Үшөө дахин дабтанаб – бидэ, буряадууд, ехэ hонор ухаатай зомди. Тэрэмнай нэгэ талаараа муу юм байна. Иишэ-тиишээ ябажа байхадаа, хэрэгтэйшье, хэрэггүйшье олон юумэ мэдэхэ болонобди.
Хоёрдохёор, бэе бэеэ дууряаха, hажааха дурагүйбди. Жэшээнь, али нэгэнэй гэртэ ороходо, тэрээндэ адли болохогүй гэжэ оролдодогыень обёорхоор. Заабол хүршынхиһөө ондоо байхаяа хүсэнэбди. Нютаг нютагай заншал ондо-ондоо. Манайхяар иимэ гээд, энэ тэрэнээ илгажа, тэрээнээрээ бахархажа байнабди. Энэмнай нүгөө талаараа зүб ха. Юундэб гэхэдэ, яһатан бүхэн өөрын хэлэтэй, ёһо заншалтай, газартай.
Бүгэдөөрөө Монголһоо гарбалтай байнабди: хэн нэгэмнай урда тээнь, нүгөөдэнь – hүүлдэ Буряад руу нүүжэ ерээ. Эртүүр гарагшад – баргажан буряадууд, удаань – эхирэд, булагад, хори-түмэд, һүүлшынхидынь – Сэлэнгын буряадууд мүн. Иигэжэ бэе бэеэ мэдэхэгүй зон сугларжа, мүнөө Буряад Улас болоод байнабди.
1764 ондо Хамбын тушаал байгуулагдажа, буряадууд Буддын шажантай боложо нэгэдээ, тэгшэрээ. Үгы һаань, хоорондоо нилээд тулалдаха, хэрэлдэхэ, аласалдаха һэн. Буддын шажан хүниие номгоруулна, шадал муутай болгоно гэдэг. Тиихэдэнь – шал худал гэжэ урдаһаань хэлэдэгби. Буддын шажан “бүхы юумэнhээ сүлөөрхэ” шажан юм. Би бүхы юумэнhээ сүлөөрэнхэйб гэжэ һанадагби. Би ямаршье хүнһөө дутахагүйб, хэндэшье диилдэхэгүйб. Ямаршье яһатан, шажантан намай доромжолхо эрхэгүй. Би Буддын шажантанби – бүхэдэлхэйн “нарин ухаан” гээшые мэдэжэ байнаб! Мэдэхэгүй юумэмни байхагүй. Хажуугаарнь үшөө буряад хэлэтэйб! Түрэһэн нютагтаа байһан хүн ямаршье хүнэй доро орохогүй.
Буддын шажанай ёһоор, ажамидарал – зоболон гэнэбди. Зоболон бэшэ! Өөрынгөө жэшээ дээрэ хэлэнэб – би зобоһон хүн бэшэб! Шанга хүмби! Намайе Буддын шажан зөөлэн болгоогүй. Багшаяа хүндэлнэб. Хажуудань шангаар дуугарха эрхэгүйб. Энэрхы сэдьхэлтэй болохо гэжэ оролдодогби. Зан абаримнай – нютагһаа эхитэй. Юундэ буряад зон түрэлхи хэлэеэ мартаад байнаб? Ямар юумэндэ бэлэхэнээр диилдээд байнабибди? Түрэлхи хэлэеэ һэргээхын тула манда ямар арга бииб? Нэгэдэхеэр, нютаг хэлэеэ һэргээхэ хэрэгтэй. Тэрэнэй тула заабол толи хэрэгтэй. Толи соохи үгэнүүдэй үсөөдэбэл, монгол хэлэнһээ абаха ёһотойбди. Тиигэжэ нютаг хэлэеэ баяжуулха аргатайбди. Буряад хүн бүхэнэй үгын һанда 3 мянган үгэ тоологдохо ёһотой. Мүнөө ехэнхидээ 200-300-һаа дээшэ үгэнүүдые хүн мэдэнэгүй. Тиимэһээ би гомдоноб, уурланаб. “Фэйсбук” соо минии буряадаар бэшэхэдэмни, хэн урдаһаамни буряадаар харюусажа байнаб? Гурбан мянган нүхэдтэйб. Хэнииньшье буряадаар бэшэнэгүй. Худал үнэнөөр мэндэшэлээд лэ дүүрээ. Юундэ буряад хүн түрэлхи хэлэн дээрээ дуугарха дурагүй болоо юм? Буряад хэлэ үзэхын тула заабол багша байха, мүнгэн түлэгдэхэ, аба, эжынь оролсохо ёһотой гэжэ байгаад лэ, олон мянган һанамжа хэлэгдэдэг. Һүүлшын һанамжа – буряад хэлэнэй багшанарай муугаар хүдэлдэг ушарһаа хэлэеэ алдажа байнабди гэлсэнэ.
Ажабайдалай урасхалда туулган уруудаха бэшэ, үгсэхэ ёһотойбди! Үхибүүдээ ёһотойл буряадаар, шангаар hургаха ёһотойбди...
Хамба лама дотороо болбосоруулжа ябадаг бүхы hанал бодолоо радио соносогшодто дамжуулаа
Хамба лама һайндэрэй торт отолжо байна
Автор: Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА
