1160
Буурал сагһаа хойшо тахын түбэрөөн һүлдэтэй тоонто нютаг түхэреэн сагаан Түгнэ! Дүрбэн зүг, найман хизаарай алишье талаһаа ороходо, Түгнын дайда уужам үргэн хүхэ ногоон дэбисхэрээ дэлгэн, баян бардамаар угтадаг. Хойто зүгһөө айлшалаа һаа, Барай дабаанай оройһоо нэмжээ ехэ үргэншье, уташье тала далай мэтээр ногоорон харагдаха. Шэтэ можоһоо баруулбал, Шара голоор талбайһан Сагаан нуурай ойрохи Сагаан Нуур болон Хүсөөтэ һуурингуудаараа хөөрсэгэнэн угтаха. Монгол оронһоо гү, али Бэшүүрһээ хойшолбол, Заган дабаанай һубаряа олон хүтэлнүүдэй оройһоо 300 жэлэй саана мүндэлһэн Заган тосхон, баруугаарнь Сулхар голой шара талаар нэмжыһэн Шаралдай, Хүһөөтэ, үшөө саашалхада, Хашы, Зангин, Суулга, Балта, Алташа, Һэбэлдэй һуурингууд зэрэлгээн соогуур намилзан тамаржа, ямар нэгэ үльгэрэй һайхан орон мэтээр харагдаха. Сулхар голой ара талын нюсэгэн Шэлын саагуур Түгнэ хатан эжы түмэн жэлһээ мэлмэрэн урдажа, зүүлжэ баруулжаа 100 модоной зайда үргэнөөрөө 30-40 модоной тэгшэ газар эзэмдэн һунаһан мантан томо тала дайдаяа арюун тунгалаг уһаараа ундалуулжа байһаар. Адаряа шобхо оройтой, үбэр талынгаа бооридо эртэ урдын мэргэдүүдэй байгуулһан хэрэмтэй Эльбэр-Шэбээтын гү, али Баян Улаан уулын оройһоо алас холые хаймадан, зүүлжээ эрьебэл, аймагай түб һуурин Мухар-Шэбэр, зүүлжээ Хара-Шэбэр, Хонхоло, Түгнэ, Мяхуусха гэгдэдэг Никольско, Бэрээн гэгдэдэг Брянск нютагууд яларан толорон миралзаха. Түгнэ голойнгоо хоймор талаар олон олон нютаг һуурингууд: Хүсөөтэ, Шэнэһэтэ, Боом, Нарһата, Һутай, Калиновка, Галтай, Харгаата, мүнөө Хошуун-Үзүүр гэгдэдэг Буряад Бар, тээ хойнохононь Ород Бар дэрээбэн уняартама талын хүхэ зүлгы ногоон соогуур умбан байха. Энэ болбол анхан сагһаа Баруун Хори гэжэ нэршэһэн Мухар-Шэбэрэй аймаг! Буряад ороной зүрхэн түб аймагуудай нэгэн – Түгнэ! Буряад ороноймнай талха таряанай түб – Түгнэ! Табан хушуу адуу малаа атарлуулан бэлшээһэн Түгнэ! Мүнгэ хүрэнгөөр миллионтон-саятан Түгнэ! Хүдэр шиираг хүбүүд, арюун сэбэр басагадаараа хаа-хаанагүй суурхаһан Түгнэ! Түхэреэн сагаан Түгнэ, шамда - алдар соло!
ТҮГНЫН ТҮРҮҮШҮҮЛДЭ АЛДАР СОЛО!
Түрэһэн гараһан Түгнын һайхан дайданууд түмэн жэлдэ баатар нэрээр мандажа, гансашье ашагта малтамалаараа бэшэ, ажалша бэрхэ хүн зоноороо, ялас гэмэ бэлигтэй хүнүүдээрээ холо ойгуур суутай. Түгнын домогуудай алтан абдар уудалаа һаа, Номоог баатар, Салдаган Пуумаан гэхэ мэтэ тухай, тиихэдэ Бар, Галтай, Суулга нютагууд, Ерэн Юһэн толгойтой Хашхарга тухай, мүн Чингис хаанай алтанай нюуса тухай гэхэ мэтэ гоё һайхан домогууд гаража ерэхэ.
Түгнын тала түүхэтэ нюурнуудаар бусад аймагуудһаа олон. Арад зонойнгоо амгалан байдал, гэрэлтэ ерээдүй тээшэ ехэтэ зүдхэһэн зон. Нэн түрүүн иимэ нэгэ түүхэтэ үйлэ хэрэг дурдая. Чингис хаанай үедэ Түгнын дайда Буура хээрэ гэжэ нэрлэгдэдэг байгаа. Тиихэ сагта гурбан отог мэргэдүүдэй гол отогоорхиниинь Түгные голлон һуудаг, харин Нарһата тосхоной ойгуур, Сагаан дабаанай үбэртэ, бар тайгын захада мэргэдүүдэй хаанай ордон оршодог байһан. Чингисэй үшөө залуу, үшөө тулюур байдалтай байхада, мэргэдүүд тэрээнэй эхэ Өөлэн хатаниие эсэгэ Есүүхэйдэнь буляалгаһанай үһөө нэхэжэ, Онон Хэрлэнэй дундахи олтирог газарта хоргодон шэбээлһэн Тэмүүжэниие оложо дээрмэдээд, Бүртэ хатанииень баряанда абаһан байгаа. Тиигэжэ Бүртэ бүхэли жэлэй туршада Тэмүүжэнэйнгээ сэрэг суур гулидхажа, мэргэдүүдые дайлан сүлөөлтэр Буура хээрэдэ амидарһан намтартай. Тэрэнэй удаа мэргэдүүдые Чингис хаан һүнөөһэн, тиигэжэ газар дайдань агууехэ хаанай түб газарайнь хойто заха болохо Баргажан-Түхэмдэ сүм ороһон гэжэ түүхэһээ мэдээжэ.
“Абжаа удаган һорьбоо гартаа баринхай
Аза жаргал хубаахаяа далланхай..."
Түүхын удаадахи нюур гэхэдэ, Лойлонго заарин бөөгэй 22-той басаган Эрхэжээн, бөө нэрээрээ суу ехэтэ Абжаа удаган болодог. Тоонто нютагынь Хошуун-Үзүүрэй баруун тээхэнэ мандайн һуудаг Баян Улаан уулын баруун тээхи Хүхын Булагай аманда оршодог үлзы һайхан Уляангирта нютаг юм. Абжаа удаган үндэр ухаан бодолтой, үргэн һанаа сэдьхэлтэй, холо ойрые хараха бэлиг ехэтэй, сэбэрһээ сэбэр, гоохон һайхан дангина бэлэй! 1-дүгээр Петр хаанда 1702 оной намар Москва хото зорижо ошоһон хори-буряадуудай одо сахюусаниинь, газаршан, заабаришаниинь боложо, һайн дураараа ябалсаһан. Тэрэ үедэ буряад арадай урда хойноһоо зэбсэгтэ хүсөөр этэгээд дайсадта хашуулжа, алуулжа, хюдуулжа, одоо галабаа эрьен байхада, манай элинсэг хулинсагуудай сэсэн мэргэн зоной нэгэниинь боложо тодорһон, арад зонойнгоо гэрэлтэ ерээдүйн түлөө ами наһаяа үгэһэн Абжаа ехэ удаган, Эрхэжээхэн басаган!
Хори-буряадуудай бүлэгые толгойлжо ябаһан галзууд угай зайһан Тураахиин Бадан түрүүтэй ахалагшанарай хэлэһээр, Абжаа удаган бусаха замдаа хүйтэ абаха ушарһаа хүндөөр үбшэлжэ, Эрхүү можын Тайшад станци багаар наһанһаа хахасаһан гэлсэдэг. Оргой малгай, хэсэ хэнгэрэг, һорьбо гэхэ мэтэ хэрэгсэлнүүдыень хамта ябаhан зониинь гэртэхиндэнь асаржа ерэһэн. Тэрэ бүгэдыень бөө мүргэлэй ёһо заншалаар Уляангирта нютагайнь ара талада аранга зохёожо хадагалһан байдаг. Үнэн ушар үлүү саашань дэбэргэнгүй, болохо юумэ болохо тээшэнь ухаандаа бодоод, сэдьхэлдээ шэбшээд үзэхэдэ, Абжаа удаган тэнгэридэ халихынгаа урдахана буряад арадтаа гэрээд үгэеэ хэлээ бэзэ, мэдэхэ юумэеэ заагаа бэзэ. Зүүни зүүнхэн тэнгэриин зубхи хаяа уйдхар дүүрэн нюдөөр шэртэжэ, тоонто нютаг руугаа арад зон тээшээ гараа һарбайн һарбайн хандажа, заяата захяагаа хэлэһэн байха, урданай заншалаар дуулаһан байха.
Тэбхэ дүү хүбүүнһээнь Абжаа удаганай уг саашаа үдэжэ, үри һадаһадынь мүнөө сагта тэрэ арангыень шэнээр һэргээн бодхоожо, бүгэдэ арад зонтоёо хамта нангинаар тахижа байдаг. Теэд тиигэншьегүй яахаб? Абжаа удагамнай французуудай Жанна д Арк мэтэ буряад үндэһэтэнэймнай ёһотой героиня гээшэ бшуу. Суута басаган тухайгаа шүлэглэн хэлээ һэмнэйбди:
Үлзы һайхан Уляангирта Булагтаа
Үндын бодоо арангынгаа үндэрһөө
Абжаа удаган һорьбоо гартаа баринхай
Аза жаргал хубаахаяа далланхай.
Баяр жаргалай оршондо буряад арадаа мандуулһан
Баруун Хориин Эрхэжээн һайхан басаганда,
Абжаа ехэ удаганда – үеын үедэ алдар соло!
Һанаһан тээшээ татажа шадаһан Шойжод хатан
Хориин хатадай жагсаалда түрүүшүүлэй һуурида олондо мэдээжэ үшөө нэгэ түүхэтэ нюур. Энэ – Шойжод хатан.
Хадын үндэр модондо
Ханхинадаг ямар хүхы гээшэб?
Харалсаа, үзэлсөө бэшэхэн аад,
Ханилдаг ямар ёһо гээшэб?
18-дахи зуун жэлэй һүүл багаар Хориин тайшаа ноён Дамба-Дугар Иринцеевэй хоёрдохи һамган боложо, тоонто нютаг Холбоолжиндоо басаганай наадан дээрээ 16-тайхан Годохиин Шойжод басаган иигэжэ дуулаа һэн.
Уулын үндэр модондо
Уянгалдаг ямар хүхы гээшэб?
Үзэлсөө, харалсаа бэшэхэн аад,
Үелдэг ямар ёһо гээшэб?
Һэргэлэн сэлмэг ухаатай, сарюун һайхан шарайтай Шойжод басаганай дуун гуниг, голхорол болон гашуудал шаналаар дүүрэншье һаань, тээ байтараа тэрэ үеын эхэнэрэй хуби заяанай табисуураар тайшаа ноёной гүрэн түрын үйлэ хэрэгтэ сүм оролсоһон. Тэрэнэй ажаябуулгын нэгэ жэшээ эндэ дурдая. Ородой хаан тайшаа ноёндо бэшэгээр хандажа, газар дайдынгаа горитойхон хуби ород таряашадта таһалжа үгэхыень гуйһан байгаа. Хориин ноёд һайдай Түгнэ нютагые үгэхэ гэжэ хэлсэжэ байхада, Шойжод хатан Буряадайнгаа түб болохо газарайнгаа нэгые абаржа шадаһан габьяатай. Түгнын орондо зүүн заха болохо Үнгэдэйн гол үгүүлһэн. Дундада газараа хамгаалжа, хориин 11 эсэгын гулваа ноёдые болон зайһан, засуулнуудые, сэрэгэй дарганарые һанаһан тээшээ татажа шадаһан Холбоолжиной басаганда - үеын үедэ алдар соло!
Дээдын гарай оршуулагша Даша Чернинов
Үбэлэй хажар харгыгаар
Үреэ гурбан гүйлдэнэ.
Хонхынь абяан жэгтэй аад,
Хашартайгаар жэнгирнэ.
Энэ хадаа Пушкинай «Зимняя дорога» гэһэн шүлэг. Нарһата нютагай Даша Чернинов иигэжэ буряадшалаа бэлэй.
Һайхан хөөрхэн шубуухай
Һууна сонхым табсан дээр,
Үдэ даляа заһасагаан,
Өөрын хэлээр хөөрэсэгөөн.
Баһа Даша Черниновэй оршуулһан Пушкинай мүрнүүд. Үнгэрһэн зуунай 30 гаран онуудаар «Буряад үнэн» сониндо журналистаар хүдэлжэ, Карл Марксын «Капитал» болон дэлхэйн алтан жасада ородог уран зохёолнуудые эрхим дээдэ шанартайгаар оршуулжа ябаһан бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн болохо Даша Чернинов зохёохы ажалайнгаа түлэг дундаа муу ёрото хамалганай гажа буруу 1937 ондо хардалгада ороһон. Алтан дэлхэй шэмэглэн ябаа Даша Черниновтэ – үеын үедэ алдар соло!
Мэргэн буудагша Сэрэндаша Доржиев
Гал дүлөөр соробхилһон 1941 оной Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хам оролсон тэмсэгшэдэй нэгэн болохо мэргэн буудагша Сэрэндаша Доржиев Түгнэ голой эрьедэ оршодог Барай Адаг гэһэн нютагай һэн. Багаһаа бууда дуратай, түрэхын тэнсэлгүй мэргэн агша һэн. Хүрин хуйта таба һүрэдэгые Сэрэндаша Доржиев гартаа барижа, оройдоол 14 һарын туршада шуһа мяхаараа оролсон, үсэдөөр дайлалдаа. 1942 оной май һарада «Мессершмит» түхэлэй фашистнуудай истребитель буудажа унагаахадань, Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ Баруун-Хойто фронтын жанжанууд зууршалһан байгаа. Харин тиихэдэнь түмэршэ, модошо, алташа, мүнгэшэ дархан Доржо эсэгынь ангиин дайсан гүүлэжэ сүлэгдэһэнэй шалтагаанаар Ленинэй орден Алтан Гадаһагүйгөөр барюулаа һэн. Бүхы фронтоор, орон дотороо суурхажа байһан мэргэн буудагша Сэрэндаша Доржиевай хюдаһан фашистнуудай тоо 297 хүрэһэн байгаа. 1942 оной декабриин 31-дэ тэрэ хүндөөр шархатаад, мүлхихэшье аргагүй һэн тула мүргэлдөөд байһан хоёр фронтын дундахи зайдуу газарта хоёр хоногой туршада дайшалхы нүхэдөө хүлеэжэ хэбтээ. 1943 оной январиин 2-ой үдэр совет сэрэгшэд буудалдаан соогуур арга мүрыень оложо, шэрэжэ гаргаа, харин январиин 3-да даншье ехээр хүндэрһэн шархаһаа боложо, тэрэ ами наһанhаа хахасаа бэлэй.
Түрэһэн гараһан Түгнын һайхан дайданууд
Түмэн жэлдэ шинии нэрээр мандаг лэ!
– гэжэ элитэ уран зохёолшо Хоца Намсараев «Гэрэлтэ Сэрэндашын дурасхаалда» гэһэн шүлэг соогоо үреэһэн байдаг. Сэрэндаша Доржиев тоонто нютагаа амиды мэндэ бусажа ерээшьегүй һаа, алдарта нэрээрээ, үндэр баатар солоороо арад зонойнгоо һанаа сэдьхэлдэ алтан үзэгүүдээр бэшэгдэн оронхой, хүрэл дүрсэ-хүрэгөөрөө урган ябаа халааниие урмашуулан хүмүүжүүлжэ байдаг. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай баатар мэргэн сэрэгшэ Сэрэндаша Доржиевта – үеын үедэ алдар соло!
Шүлэгшэн Гунга Чимитов
Түгнын талын мүнөө үеын суутай хүнүүдэй үшөө нэгэн.
Аргагүй, аргагүй тэгүүлдэг
Абым түрэһэн нютагта
Анхаран, анхаран хүлеэдэг
Ахамни намайгаа угтадаг.
Алаг зүрхэнэйм хаа-яахан
Алдажал гэнтэ сохилоо һаань,
Сэсэн бодолтой үгөөрөө
Сэдьхэлым заһажа табидаг.
Зүб танибат. Энэ хадаа дуу зохёогшо, шүлэгшэн, томо оршуулагшадай нэгэн Гунга Гомбоевич Чимитов. Тэрээнэй хурса гуурһан дороһоо уярма уянгаар халима дүүрэн ямар олон шүлэгүүд гараа гээшэб! «Эгэшэ аха хоёрни» гэһэн дуунай мүрнүүдые саашань шагная. Шүлэгэй хэбтэ тон һайнаар тааруулжа хэрэглэһэн хэдыхэн үсөөн үгэнүүд соо гүн гүнзэгы бодол, һайхан сагаан сэдьхэл, түрэл гаралнуудай дундахи холбоон, бэе бэедээ наартай зөөлэн хандаса тухай зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмөөр зураглан найруулжа шадаһаниинь гайхамаар.
Эльгэлэн, эльгэлэн тэгүүлдэг
Эхым түрэһэн нютагта
Энхэрэн, энхэрэн хүлеэдэг
Эгэшэм намайгаа угтадаг.
Һанаа сэдьхэлэйм хаа-яахан
Һанажал гэнтэ асатаа һаань,
Һайхан урихан зангаараа
Һанааем тэгшэлэн табидаг.
Гунга Чимитовэй уянгата шүлэгүүд дээрэ Буряадай элитэ композиторнуудай зохёоhон дуунууд театрнуудай тайзан дээрэһээшье, арад зоной алибаа найр наадандашье зэдэлжэ байдаг. Арад зонойнгоо жэнхэни ёһо заншал һайн мэдэхэ, буряад хүнэй ухамайлан бодолго, мүн сэдьхэлэйнь алишье нарин хүбшэргэй ойлгохо һэн тула хүн бүхэнэй бодожо ябадаг ухаан бодол, мэдэржэ ябадаг сэдьхэл һанаа зохёолнууд соогоо поэт тобойлгон харуулха бэлигтэй бэлэй. Тэрэнэй оршуулганууд үргэн олон уншагшадта мэдээжэ. Үнгэрһэн зуунай 1970-1980-яад онуудай залуушуул Гунга Чимитовэй оршуулhан Исай Калашниковай «Жестокий век» роман буряад хэлэн дээрэ уншажа, сэдьхэлээ ханагша бэлэйбди. Ямарханаар бүтээгдэһэн оршуулга гээшэб! Романай нэрэшье жэнхэни буряад хүнэй ойлгосодо тон зохидоор тааруулагдан оршуулагданхай – «Шуһата зэбүүн саг». Энэ оршуулгынь бэеэ дааһан ном боложо гараагүйнь ехэ харамтай байдаг. 1973-1974-1975 онуудта «Байгал» сэтгүүл хэһэг хэһэгээрнь хэблэжэ гаргаа бэлэй. Хэды тиимэшье һаань, «Шуһата зэбүүн саг» уран үгэ сэгнэдэг зоной шэрээ дээрэ һарбайн абаха газарта, гарта дүтэ һуурияа олонхой байдаг.
Оршуулгын хэдэн мүр.
Ородоор:
«Хан Тогорил:
- Как живет мой любимый брат Эрхэ-Хара?
Коксу-Сабрак: - Эрхэ-Хара жив, здоров, бодр и весел!».
Буряадаар:
Тогорил хаан:
- Минии дүү Эрхэ-Хара ямар бэ?
Хүгсүү-Сабсаг:
- Эрхэ-Хара элүүр энхэ, хүхюун, дорюун!».
Хүндэ ехэтэ Гунга Гомбоевич Чимитовэй гэр бүлэдэ, үхи хүбүүдтэнь, аша гушанартань халуун мэндые хүргөөд, элүүр энхэ, хүхюун, дорюун хододоо ябахыень үреэе! Алтан дэлхэй шэмэглэн ябаhан Буряадай арадай поэт Гунга Чимитовтэ – алдар соло!
«Сарюун тэгшэ шарайтай Зэгбэ Гомбожабай»
Буржын татаа үһэеэ
Бамбаа болотор һамнаһан,
Сарюун тэгшэ шарайтай
Арюун Зэгбэ Гомбожабай!...
- гээд Буряадай гүрэнэй телерадиокомпаниин буряад редакциин ахамад редактор, алдар солоор ара үбэрөө суурхуулһан, гоё аялгатай хоолойтой диктор Зэгбэ Гомбожабай тухай шүлэглэн хэлэхэ дуран хүрэнэ. Баранда мэдээжэ диктор, хурса гуурһата журналист байхаһаа гадна Зэгбэ Гомбожабай шүлэгшэншье, уран зохёолшошье ябаһан. Тоонто нютаг Харгаата тухайгаа шүлэглэмэл поэмэ, мүн «Түгнэ» поэмэ, шүлэгүүд, тиихэдэ «Ама сагаан хулгана», «Эсэгэеэ олоодүйб» гэхэ мэтэ прозаическа зохёолнуудынь буряад литературын алтан жасада оронхой. Алтан дэлхэй шэмэглэн ябаhан Зэгбэ Гомбожабайда – алдар соло!
Мэдээжэ эрдэмтэн Үлзы-Жаргал Дондуков
Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулиин эрхим түрүү багшанарай нэгэн ябаһан хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Суулга нютаг тоонтотой Үлзы-Жаргал Шойбонович Дондуков эрдэмэй талаар тон ехэ ажал хүдэлмэри бүтээһэн юм. Тэрэнэй бэшэһэн олон тоото монографи, методическа заабаринууд эрдэмтэдэй оршондо дээдын сэгнэлтэдэ хүртэнхэй.
Түрүү ажалаараа онсо илгарагшад олон даа!
Түрүү ажалаараа үндэр амжалтануудые туйлажа, арад зонойнгоо түлөө аһан шадалаараа оролдоһон, алтан дэлхэй гээшые арюудхан шэмэглэжэ ябаһан түгнөөрхид олон. Тэдээнэй тоодо «Бурятагропромпроект» гэһэн проектнэ институдай генеральна директор ябаһан, олон тоото орден, медальнуудай кавалер Дамба Цыренович Будаев түрүү зэргэ эзэлнэ. Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаад байхадаа, шэнээр мүндэлһэн республикымнай конституци, туг, соёмбо, буряад хэлэнэй хүгжэлтэ – иимэ гол шухала асуудалнуудай шиидхэбэридэ горитойхон хубитаяа оруулалсаһан габьяатай. Түгнын урдаа хараха энэ хүбүүнтэй нэгэ зэргэдэ Ородой Холбооной дипломат, «Угай зам» сониной ахамад редактор, мүн лэ олон тоото орден, медальнуудта хүртэһэн Владимир Будаевич Цыбикдоржиев тэб гэмээр алхалан ябадаг. «Теплоприбор» заводой генеральна директорээр олон жэлэй туршада хүдэлһэн, нютагаймнай суутай хүнүүдэй нэгэн Владимир Бадмаевич Нимаев наһанайнгаа амаралтада гаранхайшье һаа, баһал арад зоной угай бэшэгүүдые шэнжэлэн, ном болгожо байна.
Буряад Уласай Засагай газарта болон Арадай Хуралда Мухар-Шэбэрһээ гарбалтай эрхим түрүү хүнүүднай мүнөө хүдэлжэ ябана. Тоолохо болоо һаа, Пётр Носков, Александр Варфоломеев, Бато Семёнов, Зоригто Цыбикмитов, Баир Цыренов... Тиихэдэнь эдэ зоноо дахаад, шэнэ халаан бодожо байнхай. Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгалтада бэеэ мэдүүлһэн “Информ Полис” Хэблэлэй байшанай юрэнхы захирал Соёлма Дагаева, аймагай засаг даргын һунгалтада нютагаархинайнгаа нилээдхэн дуу абажа шадаһан, хубиин олзын хэрэгтэй, мүнөө аймагай һунгамалнуудай Соведэй гэшүүн Баир Зондуев. Ябан ошон үшөөшье бэрхэшүүл тодорхо аабза...
Түгнын дайдын ялагар тологор одо мүшэд шэнги томошуул тухай тобшохоноор хэлэхэдэ, иимэл даа.
Автор: Цыбикжаб ДОРЖИЕВ
