​Ага-Хангилай "Победа" ажахыда

Ага, Могойто hуурингуудай тэг дунда оршодог Ага-Хангил нютагай “Победа” гэһэн ажахы ганса Ага тойрогто, Үбэр Байгалай хизаарташье бэшэ, Ородой Холбоото Уласай эгээл эрхим ажахынуудай нэгэн гээшэ. 1930 ондо хамтын ажахынуудай эмхидхэгдэжэ эхилхэдэ, “Победа” колхоз байгуулагдаһан юм. Энэ ажахын түрүүлэгшээр Лодон Линховоин томилогдоһон түүхэтэй. Мүнөө ажахы сагай эрилтээр ондоо түхэлтэй болобошье, анханайхияа алдаагүй, урагшаал дабшаhаар.

Тус ажахын гол шэглэл – таряан ажал. Шэниисэ, обёос, ешмээн ургуулжа, ганса нютаг дээрээ бэшэ, холо ойгуур худалдажа байдаг юм. Уларилай орёошогшье һаа, ажахы жэл бүри газарайнгаа хүрьһэ үтэгжүүлжэ, тэрэниие һайжаруулха талаар ехэ ажал ябуулдаг юм. Энэ ажахын бэрхэ ажалшад гэбэл, Эрдэни Намдаков, Болот Удбылов, Батомүнхэ Намдаков, Цыденжаб Санжимитупов болон бусад. Ахамад инженер Цыбендоржо Удбылов 37 жэлэй туршада түрэл ажахыдаа ажаллана. 

Мүнөөдэрэй байдалаар, энэ ажахы 700-гаад бодо малтай, 4 мянгаад хонидтой, 400-гаад адуутай юм. Казах үүлтэрэй үхэр болон будденовско үүлтэрэй моридые үсхэбэрилгын репродуктор гээшэ. Ага-Хангилай хурдан хүлэгүүд Ород гүрэн дотор сууда гаранхай. Малшад арендын гуримаар ажалладаг. Энэ гурим үшөө 2000-аад онуудай эхиндэ нэбтэрүүлэгдэжэ, ажалшадта ехэ hайшаагдадаг юм. Абаһан түлэйнгөө тэн хахадыень үмсын болгожо урмашахадаа, ажахынхид ажалаа эдэбхитэй ябуулна. Бүхы ажал хэрэгэйнгээ түлөө харюусалга даагаад байхадаа, хүн зон ажалдаа ондоохоноор хандана гэлтэй.

Ажахын түрүүлэгшэ Валентин Дамбиев ажалшадайнгаа байдал һайжаруулха талаар ехэ ажал ябуулдаг. Хүн бүхэнэй ажал зүбөөр сэгнэдэг, үнэн сэхэ хүтэлбэрилэгшэ гэжэ тэрэниие арад зон тэмдэглэнэ. 2008 онһоо эхилээд, энэ ажахы тойрогой, хизаарай, можо хоорондын элдэб харалгануудта урагшатайгаар хабаадана. Түрүү ажахын ажабайдалтай танилсажа, ажалша зон тухайнь хөөрэхэ гэжэ шиидэбэбди. 

Үбһэнэй бригада 

Намарай һэбшээтэйхэн нэгэ үдэр үбһэнэй бригада хүрэжэ ерэбэбди. Ага–Хангил нютагһаа урагшаа, харгын урда талада Нуга гэһэн газар хэдэн талаһаа хорёологдонхой. Энэ газарта ажахын бүхы үбһэн бэлдэгдэдэг юм. Бригадада 5 хүн ажаллана. Эгээл залуунь – 33 наһатай Митупов Сергей – бэлэн болоһон үбһэеэ шэрэнэ. Харин тон наhатайнь 65 наһатай Митупов Бальжинима ахай, бэшэниинь – 53- 54 наһатайшуул.

- Мүнөө сагта иимэшүүл зон үлэнхэйлди даа. Хүдөөгэй ажал хэхэ залуушуул үсөөн. Бүхы сэдьхэлhээ нютагтаа дуратай, адуу малда эльгэтэй хүн лэ эндээ үлэдэг ха юм. Бидэндэшье хамаагүй, бидэ үмсынгөө малай үбһэ тэжээл абаха гэжэл ябаа аабзабди. Салин хүлһэн байха бэшэ, харин залуушуул ганса үбһөөр үри хүүгэдээ тэжээхэ, һургуули һудар хүүлэхэ бэшэ ха юм даа, - гэжэ ахатан һанамжална. 

Бальжинима Митупов хадаа 50 гаран жэлэй туршада үбһэнэй бригадада ажаллана. Базаржаб Болотов сэрэгэй албанһаа ерэhээр лэ, Могойто тосхоной СПТУ-да hуража, механизатор мэргэжэлтэй болоод, мүнөө болотор түрэл ажахыдаа ажаллана. Таряан ажалай бригадада ябалсадаг аад, һүүлэй жэлнүүдтэ үбһэнэй бригадада хүдэлдэг болоо. Цыбен–Доржо Цыбенов 1990-ээд онуудта Ага hууринда зарим ажахынуудай һандаран һалажа эхилхэдэ, нютагаа бусаһан юм. 37 наһандаа нютагһаа һайн юумэн үгы гэжэ мэдэрээд, үбhэ хуряалгадашье, таряан ажалдашье ябаһан зандаа.

Бэрхэшээлгүй юумэ байхагүй 

Үбһэнэй бригадые Даши Доржиев хүтэлбэрилнэ. Тэрэнэй хэлэһээр, мүнөө жэлдэ үбһэ ногоон муушье һаа, бага гарзатайгаар бэлдэгдэжэ байна.

- Нёдондо бидэ Карымска аймагай Кайдалово тосхон шадар үбһэ бэлдэжэ, тэндэhээ шэрэжэ асараа бэлэйбди. Хура бороогүйшье һаа, бага сага үбһэн абтаа һэн. Харин мүнөө жэлдэ бороо оробошье, һүниндөө хүйтэн байжа, ургаха ногоон өөдэлөөгүй, - гэжэ бригадир хөөрэнэ. 

Нуга гэһэн газар Ага голой хойгуур зурынхай. Һайн жэлнүүдтэ эндэһээ 700 гаран томо рулон үбһэ абтадаг һаа, харин һүүлэй үедэ оройдоол хахадынь шахуу хуряагдана. Нэгэ рулон үбһэн 500-гаад килограмм шэгнүүртэй. Хүдөөгэй ажал зоной хара хүлһөөр лэ бүтэдэг ааб даа. Газарай асуудал, үнэтэй запас частьнууд, үйлэдбэрилэгдэhэн продукциин даншье hаа хямда сэнгүүд гэхэ мэтэ – хүдөөгэйхидэй орёо асуудалнууд. 

“Победа” ажахыда өөрын бэрхэшээлнүүд бии. 90-ээд онуудай һандаралай үедэ хамтын ажахынууд һөөргөө һэргээгдэхэгүй гэжэ бодоhон засаг баряашад хүдөөгэй газар ажалшадтаа хубаажа үгөө бэлэй. Хүдөөдэ ажаһуудаг, угайнгаа буусатай зон тэрэ газараа үмсын болгожо абаа гэлэй. Гэхэ зуура мүнгэ зөөритэй, шамбай шадалтайшуулынь нютагайнгаа бүхы һайн сабшалангуудые үрдижэ үмсэлжэрхиһэн байдаг. Пай абабашье, тэрэнээ бүридхэлдэ оруулжа, саарhа дансатай болгохо үедэ газарай һайниинь баһал барагшуулай гарта ороо. Энэ Нуга гэжэ газартань һүүлэй жэлнүүдтэ ургаса муу. Ондоо газарта үбһэ сабшажа, хамтын ажахын малай тэжээл бэлдэхэ гэхэдэ, аржытар бэшээтэй саарһа бариһан зон ерээд, минии газарта бү дүтэлэгты гээд лэ, үбһэшэдые үлдэнэ. 

Бригадир Даши Доржиев

Килограмм мяханһаа үнэтэй тармуурай шүдэн 

Хүдөө ажахын техникэ, хэрэгсэлнүүд тон үнэтэй гэжэ мэдээжэ. Гэхэ зуура бүхы наһаараа хүдөөдэ ажаллаһан аха захатанай ой ухаанда орохоор бэшэ асуудалнууд гаранал даа.

- Хараад үзыт даа. Үбһэнэй тармуурай нэгэ шүдэн килограмм мяханhаа үнэтэй байнал даа. Юундэ энэ багахан юумэн иимэ үнэтэй гээшэб. Жэшээнь, шэнэ комбайн худалдажа абаха гэбэл, 200 гаран толгой мал наймаалха болоно. Харин эды мал тэжээжэ, бэеынь хүсөөхын тулада хэды жэл, ямар ехэ хүсэ шадал хэрэгтэйб? Иимэ байдалтай хүдөө ажахы хүл дээрээ гаража шадаха гү? - гэжэ хүдөөгэй ажалшад һанамжална. 

Таряан ажалай бригадада 

Бидэнэй хүрэжэ ерэхэдэ, таряа хуряалга түлэг дундаа ябажа байба. Наратай үдэрые дүүрэн хэрэглэхэ хүсэлтэй бригадын гэшүүд асуудалнуудтамни дары түргэн харюусаһаар лэ, трактор, комбайн, автомашинануудтаа hуужа, ажалаа үргэлжэлүүлбэ.

- Жэл бүри хэдэг лэ ажалаа ябуулжал байнабди. Мүнөө жэлдэ намар хахалагдаhан газарайнгаа гэдэжэ эхилхэдэнь жэгдэлээд, талхаяа тариһамнай, ургаса бараг. Энээнэй урда тээхи хоёр жэлдэ юушье абаагүйбди гэхээр һаа, мүнөө жэлдэ ургаса яһала һайн, - гэжэ ахамад инженер Цыбендоржо Удбылов хөөрэбэ. 

Хоёр долоон хоногой туршада таряагаа хадажа, хамтын ажахын амбаар соо нөөсэлэгдэжэ байна. Энэ хабар ажахы хамта дээрэ 997 гектар талмайда талха таряа. Хэдэн комбайн, 7 трак-тор, «ЗИЛ», «КАМАЗ» машинанууд гээд лэ, хуушаншье һаа, хүсэндөө байһан техникэ яһала бии. Эндэ 7 хүн ажаллана. 

Цыбендоржо Удбылов агроном Бата Базаровтай

Залуушуул ажахыдаа тулга болоно

Мүнөө хүдэлжэ байһан хүдэр хүбүүдэй үшөө абанарыень дахуулжа ажаллаhан ахамад инженер бригадынгаа дүнгүүдээр урматай.

- Мүнөөнэй залуушуул ухаансар, һонор. Иимэ зонтой хүдэлхэдэ урматай, халтал зүб тээшэнь залахадашни, булта бэрхээр ажалладаг, урагшатайл даа, - гэжэ Цыбендоржо ахатан залуушуулаа магтана.

Абаяа дахажа, Болот хүбүүнииньшье олохон жэлэй туршада хүдөөгэй ажалда ябана. Холоһоо танихаар “Джонгир” гэһэн хитад комбайнтай нүхэсэһэн хүбүүн тэрэнэйнгээ бага һаатахадань, дары түргэн заһажархидаг.

Хөөрэлдэһөөр байтарнай, “Победа” ажахын ахамад зоотехник 30 наһатай Ранжур Жалсанов ажалай хэрэгээр таряашадай станда хүрэжэ ерэбэ. Тэрэ 2010 ондо Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академи дүүргэжэ, түрэл нютагаа бусанхай. «Ажал хэхэеэ һанабал, хүдөө нютагта ажал ехэл даа», - гэжэ даруу зантай, олон үгэгүй хүбүүн тэмдэглэбэ.

Ранжурай үетэн, Ага-Хангилай дунда һургуули нэгэ жэл hүүлдэ дүүргэһэн Зандан Норбоев угаа зохидоор бидэниие угтажа абаа бэлэй. Ажахын ажалшадай олонхинь наһатайшуулшье hаа, зарим залуу хүбүүдэй түрэл нютагаа бусажа байхадань һайшаалтай. Хүдөө нютагаа бусажа, хэдэн жэлдэ агрономоор урагшатайгаар хүдэлһэн Бато Базаровые мүнөө Могойто аймагай ахамад агроном болгоһониинь гайхалгүй. Энэ ажахын түрүүлэгшэ Валентин Дамбиев 2007 ондо ажахые ударидажа эхилхэдээ, залуу мэргэжэлтэдые ехэтэ дэмжэжэ, нютаг руунь дуудадаг байгаа. Мүнөө тэдэнь түрүүлэгшын түшэг тулгуури болоод ябана ха юм даа. 

Комбайнер Болот Удбылов

Нютаг дээрээшье урагшатай ажаһуухаар

Зандан хүбүүн бэшэ үетэндөө адли хото ошожо, дээдэ һургуулида ороһон юм. Хүдөө ажахын дээдэ hургуулиин механизациин таһагай 4-дэхи шатада һуража байтараа, hуралсалаа орхёод, мүнгэ олохо гэжэ эндэ тэндэ ябажа туршаа. Гушаад наһатай хүбүүнэй ухаан бодолоо гүйлгэжэ, ажабайдал тухайгаа зүб тобшолол хээд байхадань, һайшаалтай. Үшөө гэрлээдүй хүбүүн ерээдүйдэ гэр бүлынгөө саашанхи ажабайдал “Победа” ажахытаяа холбохо хүсэлтэй.

Мүнөө хабар нютагаа бусажа, тарилгын үедэ бүхы техникэ хэрэглэн, хамтын ажалда урагшатайгаар хабаадалсаа. Ахамад инженерэй хэлэһээр, Зандан хүбүүнэй шадахагүй юумэн үгы. Хүл хүнгэн даа, гүйжэ ошоод, комбайн заһалсана, трактор соо ороод, юушьеб хэнэ, буугаад, эрьелдэхэ зуураа “КА- МАЗ” машина абяа гаргана. Иимэ шуран бэрхэ хүбүүнтэй ажаллахада урматай гэжэ бэшэниинь тэмдэглэнэ.

Мүнөө сагта залуушуул хүдөө нютаг ерэнэгүй, ажал үгы, салин үгы, гэр байра, һургуули, сэсэрлигүүд үгы гэжэ хэлсэнэбди. Харин һайн хүтэлбэрилэгшэтэй хүдөө нютагта дээрэ хэлэгдэһэн юумэн биил даа. Ага–Хангилда тойрог дотороо суутай дунда һургуули бии, хүүгэдэй сэсэрлигтэ сүлөө һууринуудшье байха. Ажал бии, мүнгэ олохоор, мал хараха, таряа талхашье ургуулха арга олдохо. Гансал ажал хэжэ шадаха хэрэгтэй. Зандан хүбүүнэй хэлэһэн үгэнүүдые шагнаад, мүнөө үедэ шэнэ залуушуул бии болоо ха юм даа гэжэ баясахаар.

- Минии үүринэр Солонгос болон бусад гүрэнүүдтэ ошоно, мүнгэ зөөриин түлөө ябанал даа. Хара үглөөнһөө харанхы һүни болотор тэндэ ажаллана. Харин манай гүрэн дотор тон тиимэ саг соо ажаллаад ябаа һаа, адлил мүнгэ олохоор лэ даа. Зүгөөр өөрынгөө нютагта туһатай байхада, сэдьхэлдэ зохид байна бшуу, - гэжэ Зандан хэлэнэ.

Гуша наһаяа шахажа ябаһан залуу хүбүүн ажабайдалайнгаа харгы тодоруулаа.

- Мүнгэ алтан хэрэгтэйл юм ааб даа. Теэд хэды баян бардам болоошье һаа, ямар сэдьхэлтэй хүн болохобши – энэл шухалал даа. Тэрээнгүй һаа, мүнгэ зөөриин сэн бага,- гэжэ тэрэ тэмдэглэнэ.

Ажахынгаа түрүүлэгшэ Валентин Дамбиевай жэшээ Зандан ехэ сэгнэдэг.

- Лама шэнги бүхы зонтой таарадаг, ажалша бэрхэ, зүб мүртэй, нэгэшье буруу, худал хуурмаг юумэ хэдэггүй түрүүлэгшэтэйбди, тиимэл хадань манай ажахын байдал өөдөө, урагшатай бшуу, - гэжэ Зандан хэлээд, машинадаа һуужа, ажалдаа хам оробо. 

Цырегма САМПИЛОВАГАЙ болон Ж. ЛУБСАНДАШИЕВАЙ гэрэл зурагууд