991
Ямаршье яһатан уг гарбалайнгаа ёһо заншал сахидаг, үри һадаһадтаа дамжуулдаг гээшэ. Yни холын сагhаа ородууд болон буряадуудай хаяа хадхан ажаhуудаг Кабанскын аймагай Корсаково һууринай түүхэ, ёһо заншал хаража үзэхэдэ, тусгаар өөрсэ.
Түүхын хуудаһануудые ирахада...
Үшөө ород яһатанай ерээдүй сагта Худариин дайдада буряадууд ажаһууһан байна. Энээниие Василий Колесниковэй, хасагуудай атаман-удамаршын, саарһа дансанууд гэршэлнэ. Аяар 400 жэлэй саада тээ буряадууд, олонхинь эхирэд угайхид, Сэлэнгэ голой адаг, Худариин дайда Байгалай баруун бэеhээ – Ойхон олтирогһоо, Ленэ, Худай, Анга, Хашан хара гол мүрэнүүд шадарhаа, мүн мүнөөнэй Эхирэд-Булагадай аймагһаа зөөжэ ерэһэн түүхэтэй. Худариинхид, илангаяа Корсаково һууринайхид угайнгаа түүхэ домог һайн мэдэдэг. Тэрэ үедэ хүн зон Сэлэнгэ мүрэнэй адаг шадархи дайда руу ган жэлнүүдтэ үхэр малай тэжээл бэдэржэ ерэдэг байгаа, юундэб гэхэдэ, энэ голой адагта байһан газар гандадаггүй, үбһэ ногоон һайнаар ургадаг, баян ургасатай байгаа бшуу. Гадна Байгал далай, Сэлэнгэ мүрэн загаһаар, ой тайгань ан гүрөөлөөр элбэг тула эндэхи тала дайда һайшаагдаа. “Һүхэ барингүй түлеэтэй, хутагагүйгөөр мяхатай байхаар” гэжэ Худариин дайда тухай түүхэ домог соонь бэшээтэй.
Буряад Уласай Yндэhэтэнэй архивай баримтануудые абажа харабал, Корсаково 1867 ондо бии болоһон, христиан шажан хамгаалагша Михаил Семёнович Корсаковай нэрээр нэрлэгдэһэн түүхэтэй. Анхан эндэ оройдоол 20-ёод айл ажаһууһан һаа, харин 1950 ондо эндэ таража ажаhуудаг айлнууд булта нэгэ газарта түбхинэжэ, хэдэн үйлсэнүүдтэй Корсаково гэжэ hуурин байгуулагдаhан юм. Мүнөө эндэ 9 угай түлөөлэгшэд ажаhуудаг: хайтал, сэгээнэд, абзай, яртха, шоно, хамнай, hэнгэлдэр, балтай, галзууд. Урда зуун жэлэй тэнгээр үе-үе болоод лэ, тойроод байһан уһа гол халидаг, үерлэдэг байһан тула зарим зон нютагаа орхижо, Буряад Уласай ондоо аймагуудта, Шэтэ ба Эрхүү можонуудта зөөһэн юм. Хэрбээ түрүүн 3000 шахуу зон эндэ байдаг һаа, мүнөө тус hуурин 700-гаад ажаһуугшадтай.
Худариинхидай ёһо заншалнууд өөрсэ
Худариин буряадууд ёһо заншалаа мартаагүй, һайнаар абажа, сахижа ябадаг юм. Эндэхи буряадуудай олонхинь бөө шажанда шүтэдэг юм гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй. “Бөө” гэжэ үгэ индоевропейскэ ба угрофин хэлэнүүдһээ “мэдэдэг хүн” гээд оршуулагдана. Бөө хүн хадаа юрын хүндэ орходоо ондоо, юумэ үлүү мэдэхэ, эхэ байгаалитай, хүнэй нюдэндэ харагдахагүй хии хүсэнүүдтэй хөөрэлдэхэ, харилсаха, мэдэhэнээ тойроод ажаһууһан зондоо дамжуулха, тэдэнээ муу юумэнһээ хамгаалха, аршалха үүргэтэй.
Кабанскын аймагта буряад дүрбэн hуурин бии юм. Нютаг бүхэндэ угуудай бөөнэр байдаг. Буряад хүн хадаа тэнгэриингээ, газарайнгаа, галайнгаа, уһанайнгаа бурхадые тахижа, үргэл хэжэ байдаг гээшэ. Үдэр бүри һү, сайгаа үргэхын хажуугаар уг угаараа хонёор мүргэдэг юм. Тиихэдэ Фофоново нютагай ехэ барисада ба Бүхэтэр, Долоогоно, Харауз голнуудай хажууда, Корсаково нютаг орожо ябахадаа тогтожо, тамхяа, сэржэмээ, зурам, хашарһа, шиирэ г.м үргэдэг.
Зарим ушарта зорюута тахигдадаг, жэшээнь, дархан, баряаша, ангууша угуудай мүргэлнүүд болодог. Зун бүри нютаг нугын, уг гарбалай тайлганууд (обоонууд) үнгэргэгдэдэг. Хэдэн жэл болоод, нэгэ удаа олон угуудай “Ехэ тайлган” эмхидхэгдэдэг, олонхи ушарта хонёор мүргэдэг. Энэ мүргэлдэ холо ойроhоо булта ерэхэ гэжэ оролдодог юм.
Саашанхи ёһо заншал дээрэ тогтобол, түрэ хурим. Залуу хүбүүнэй гэртээ һамгаяа асаржа танилсуулхадань, гэртэхиниинь түрэл гаралтаяа дуулгажа ошодог заншалтай. Эндэ хаана, ямар сагта, хэды зоноор түрэ хуримаа хэхэеэ аха захатан хөөрэлдэдэг. Тон түрын үдэр үглөөнһөө бэриин заһал хүргэдэг– басагата тала басаганайнгаа унтари хэбтэрииень, аяга амһартыень хүбүүнэй гэртэ абаашажа табидаг. Тиигээд түрэ дээрээ басагата тала, корсаковайхяар, чемоданай түлхюур барюулдаг. Тэрэ хайрсаг соонь дүрбэн углуудань сэржэм, тоһон, амтатай эдеэнэй дээжэ, мүнгэн г.м. хэгдэдэг. Түрын үглөөдэр хүбүүтэ тала тэрэ хайрсагаа нээжэ, дүтын түрэл гаралаа суглуулжа, бэриин сай уудаг.
Үшөө нэгэ заншал гэбэл, худариинхидта «Yри хүүгэдэй арюулга» гэhэн ёhолол бии юм. Эндэ хоёр талын худа урагуудай аха захатанай үхибүүгээ адис аршаанаар арюулһанай удаа эхэнэрнүүд пеэшэнэйнгээ хажууда шанаһан зөөхэйн тоһыень амандаа балгажа пеэшэндээ турьяад, үлэһэн тоһоороо бэе бэеэ будадаг. Энэнь түрэһэн үри хүүгэднай тоһон соо умбажа, юумээр дутангүй, энхэ элүүр ябаха гэһэн удхатай гээшэ.
Хүбүүн үриин түрэһэн байбалнь, наһан соонь гурба дахин мүргэл хэдэг: нэгэдэхинь – гурбатай болоходонь, удаань – һургуулида ороходонь, гурбадахияа сэрэгэй албанда мордохынь урда. Харин басаганай хадамда ошоогүй байхадань, мүргэлнүүдые хэдэг заншалтай.
Гэртэхин амяараа бэшэ, заабол нэгэ хүбүүнтэеэ сугтаа ажаһуудаг, илангаяа одхонтоёо, харин хүбүүн үригүй байбал, басагантаяа байдаг. Энэ алдарха наhандань аба эжыгээ өөhэдыень орхихогүй, үри хүүгэдынь гэртэхинээ һайнаар үргэхэ, гурбан зөөлэниие үзүүлхэ ёhотой гэһэн удхатай.
Манай буряад яһатан уг гарбалаа долоон үе хүрэтэр мэдэхын тула хүүгэдтээ сээжэлдүүлдэг, аха захатандаа анхаралтайгаар хандажа һургадаг, хүмүүжүүлдэг гэжэ бултанда мэдээжэ. Энэ талаар худариинхид абынгаа талын түрэлнүүдые абгай (дядя), абга эзы (тетя), эжынгээ талаар – нагаса, насрайха, нагаса эзы гэжэ нэрлэдэг, эжы, абынгаа гэртэхиниие төөбэй, төөдэй гэдэг юм. Наһатай болоһон хүниие гэрэй ехэ үхибүүнэй нэрээр, жэшээнь, айлай ехэнь Володя гэжэ нэрэтэй байбалнь, эжыень Володиин эзы гэхэ. Ахаяа ахай, эгэшэеэ дяадеэ гэдэг юм. Гэртэхин бүхэн хүүгэдээ бүри бага наһанһаань һайнаар хүмүүжүүлхэ гэжэ оролдодог.
Корсаково нютагай «Худара» гэһэн фольклорно ансамбль уг гарбалай элдэб ёһо заншал харуулжа, зугаа наада нютагайхидтаа дурадхадаг байна. Тиигэжэ залуушуулда ёhо заншал дамжуулха, хүүгэдые хүмүүжүүлхэ талаар нилээд ехэ үүргэ дүүргэдэг гээшэ. Мүн һургуулиин нүлөө эндэ баһа ехэ, юуб гэхэдэ, хэшээлэй хажуугаар “Байгал-худариин арадай аман зохёол”, “Байгал-худариин ёһо заншалнууд”, “Байгал-худариин түүхэ ба соёл” гэһэн нэмэлтэ хэшээлнүүд үнгэргэгдэдэг байна. Һургуулиин “Байгалай шүрэнүүд” фольклорно ансамбльда, “Тэнгэри” гэһэн түүхэ ба хизаар ороноо шэнжэлэлгын клубта хүүгэд таһалгаряагүй ябадаг.
Үри хүүгэдээ зүбөөр хүмүүжүүлжэ, ёһо заншалаа үеһөө үедэ дамжуулха гээшэ бултанай нангин уялгал.
«Худара» гэһэн фольклорно ансамблиинхид
Худариинхид ёһо заншалаа сахижа, үхибүүдтээ дамжуулхаяа оролдодог
Герман Намжиловай гэрэл зурагууд
Автор: Любовь ЦЫБЕНОВА
