​Даба-Жалсан Чирипов: «Хүдөөгэй ажал хэзээдэшье хүндэтэй»

Хүдөөгэй ажалшадай гол һайндэр – Хүдөө ажахын болон буйлуулгын ажаүйлэдбэриин хүдэлмэрилэгшын үдэр үнэн ёһоороо октябриин хоёрдохи гарагай нэгэндэ тэмдэглэгдэдэг юм. Зүгөөр манай уласта баяр ёһололой хэмжээ ябуулгануудые һүүлдэшэг, ургаса таряагаа хуряажа абаһан хойноо, тэмдэглэдэг заншалтай. Энэ удаашье һайндэртэ зорюулагдаһан уласаймнай хэмжээ ябуулганууд үглөөдэр үнгэргэгдэхэнь.

Тиин һайндэртэ дашарамдуулан, бидэ агропромышленна комплексын ба хүдөө дэбисхэрнүүдые хүгжөөлгын талаар Буряад Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо – хүдөө ажахын ба эдеэ хоолой сайд Даба-Жалсан Шагжиевич Чириповтай уулзажа, хүдөө нютагуудай ажабайдал, дүүрэнтэжэ байһан таряа хуряалган, һалбари хүгжөөлгын зарим тэды арга боломжонууд тухай хөөрэлдөөбди.

- Даба-Жалсан Шагжиевич, нэгэдэхеэр, «Буряад үнэн» хэблэлэй байшангай хүдэлмэрилэгшэдэй зүгһөө таниие энэ үндэр тушаалда дахинаа томилогдоһон ушараартнай амаршалаад, ажалдатнай амжалта хүсэе. Тиигээд мүнөө жэлэймнай ургаса хуряалгын ажал хэр үнгэрнэ гээшэб гэжэ һонирхоё. Дахяад ган гасууртай жэл тудалдаа ха юм даа. Тиигэбэшье ажалша бүхэриг хүдөөгөөрхимнай урагшаа шармайн ажаллаа. Багсаамжалагдаһан дүнгүүд ямар гээшэб?

- Амаршалгадатнай баярлааб. Асуудалдатнай харюусахада, иимэ байна: мүнөө жэлдэ уласаймнай хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэд 72,4 мянган гектар талмайда орооһото таряа һуулгаһан байна. Теэд ээлжээтэ ган гасуур хүдөөгөөрхинэй түсэбүүдые хубилгаа ааб даа. Буряадай 14 аймагта таряалан газарнууд гантажа һалаа. Тиин тэдэниие тоодо оруулхаяа болиходомнай, улас дотор 42,8 мянган гектарһаа ургаса хуряахаар хараалагдаа. Аймагуудай мэдээсэһэнэй ёһоор, үнгэрһэн долоон хоногой эсэстэ 31,6 мянган гектар гэхэ гү, али түсэблэһэнһөө 74 хубинь хадагдаад байна. Нёдондоной энэл хугасаада оройдоол 14,3 мянган гектар хадагдаад байгаа. Тиихэдээ хүдөөгөөрхимнай мүнөө жэлдэ ажалаа горитойгоор эршэдүүлээ болоно. Энэнь һайшаалтай. Гектарһаа дунда зэргээр 9,5 центнер ургасын абтахые хараадаа абабал, бүхыдөө 30 мянган тонно орооһон хуряагдаад байна гээшэ. Дүн хамта 40,6 мянган тонно орооһон хадагдахаар хараалагдана, харин сэбэр шэгнүүрынь 37,8 мянган тонно байхаар багсаамжалагдана. Энэнь үнгэрһэн жэлэйхидэ орходоо, 14 процентээр дээшэ болоно (нёдондо сэбэрлэгдэһэн орооһоной шэгнүүр 33,2 мянган тонно байгаа).

- Ямар аймагууд ургасаа хуряажа дүүргэнхэй гээшэб? Хаана ажал үргэлжэлһөөр бэ? Хүдөөгэй үйлэдбэрилэгшэд ямар техникэ хэрэглэнэб? Мүнгэн туһаламжада хэрэгтэй гү?

- Баргажан, Бэшүүр, Тарбагатай аймагуудта орооһото таряагаа хуряажа дүүргэнхэй. Ярууна, Захаамин аймагуудта ажалынь эсэстээ дүтэлэнхэй. Харин Загарай ба Түнхэн аймагуудта ургаса хуряалга унжагайрна.

Бүхы дээрээ 316 комбайн орооһо хадана. Мүнгэнэй талаар хэлэхэ болоо һаа, ургаса хуряалгын ажалда 110 сая түхэриг хэрэгтэй. Энэ мүнгэнэй ехэнхинь тоһо-түлишэдэ гаргашалагдадаг. Мүнөө жэлдэшье тиимэ зандаа: 89 сая түхэриг тоһо-түлишэдэ (2150 тонно дизелиин түлишэдэ, 55 тонно бензиндэ) шэглүүлэгдээ. Үлээшэ 21 саяниинь заһабарилгын хэрэгсэлнүүдтэ гаргашалагдаа.

Эдэ үдэрнүүдтэ ургаса хуряалгын ажал түгэсэхэ, тиихэдэнь дүнгүүдые согсолхобди.

- Уласай засаг зургаан энэ жэл таряашадта ямар дэмжэлгэ үзүүлээ гээшэб?

- Үнэхөөрөөшье, гүрэнэй дэмжэлгэ бии гээшэ. Элдэб түхэлэй, элдэб янзын туһаламжа байдаг, олон ондоо шэглэлнүүдээр дэмжэлгэ үзүүлэгдэдэг. Байгша ондо хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэдэй техникэ ба түхеэрэлгэ худалдан абалгада гаргашалһан мүнгыень тэхэрюулэн бусааха талаар гүрэнэй дэмжэлгын ашаар ажахынууд зургаан шэнэ техникэтэй болоо: табан «Вектор-410», нэгэ «Полесье». Мухар-Шэбэр аймагай И.Ю.Ананинагай ба Тарбагатай аймагай С.Д.Заиграевай фермерскэ ажахынууд, «Куйтунское» ООО, «Кяхтинское» АПО, «Буян» ООО (Хяагта аймаг), «Эрдэм» СПК (Хурамхаан аймаг).

- Даба-Жалсан Шагжиевич, мүнөө жэлдэ өөһэдыгөө огородой эдеэгээр хэр хангаба гээшэбди? Хартаабхада муу жэл болоо гэжэ зон хэлсэнэ. Тиимэ гү?

- Кабанскын аймагһаа бэшэ тээ хартаабха малтагдажа дууһаа. Тус аймагта үнгэрэгшэ долоон хоногой эсэстэ 8 гектар газар малтахань үлөөд байгаа һэн. Уласай хүдөө ажахын болон фермерскэ ажахынуудта 1331 гектар гү, али 98,7 хубииень малтаад байна. Аймагуудай мэдээнүүдээр, гектарһаа дунда зэргээр 146 центнер ургасын гарадаг һаа, бүхыдөө 19,4 мянган тонно гү, али түсэблэһэнһөө 101,6 хуби хартаабха хуряагдаад байна гээшэ. Хартаабхада муу жэлдэ иимэ дүнгүүд эрхим гээшэ ааб даа.

Огородой эдеэн 387 гектар газарһаа хуряагданхай, энэнь түсэблэһэнһөө 72,4 хубинь болоно. Гектарһаа дунда зэргээр 207 центнер абтахадань, бүхыдөө 8 мянган тонно гэхэ гү, али түсэбэй 63,5 хубинь хуряагдаа. Эндэ 1,8 мянган тонно хапууса, 3,6 мянган тонно морхооб, 1 мянган тонно свёкло, 6,3 тонно һонгино болон 1,5 мянган тонно бусад овощ (помидор, үгэрсэ, кабачок, баклажан) тоологдоно.

Эдэ үдэрнүүдтэ, мүн октябриин эсэсэй арбан үдэрнүүдтэ хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэд орой эдеэшэдэг хапууса хуряажа эхилхэ.

- Малай тэжээл хэр бэлдэгдэжэ байна гээшэб? Ерэхэ жэлэй үбэлжэлгэ энээнһээл сэхэ дулдыдаха ха юм.

- Ургаса таряа хуряахын хажуугаар малай шэрүүн ба шэмэтэ тэжээл бэлдэгдээ ааб даа. Энэ жэлдэ муу уларилһаа болон ган гасуурһаа боложо, онсо аюулта байдалай тогтоогдоошье һаань, бүхы түхэлэй ажахынууд 272 мянган тонно тэжээлэй хуби бэлдэнхэй. Тиихэдээ нэгэ толгой малда даб дээрээ 7,6 центнер тэжээлэй хуби нөөсэлэгдөө. Энэнь түсэбһөө 81 хубинь болоно. Тодорхойгоор тоолобол, 559 тонно үбһэн (түсэбһөө 89 хубинь), 16,2 мянган тонно силос (81%), 11,6 мянган тонно сенаж (82%), 12,1 мянган тонно һолоомон, 10,5 мянган тонно зернофураж бэлдэгдэнхэй.

- Ямар аймагууд малай тэжээл бэлдэлгээр түрүүшүүлэй тоодо ороно гээшэб?

- Хойто Байгалай аймаг тон ехэ тэжээл нөөсэлэнхэй (нэгэ толгой малда 11,5 центнер тэжээлэй хуби), Баргажан (11,1), Тарбагатайн (10,9), Бэшүүр (9,5). Аха ба Баунтын аймагта энэ талаар тулюур: нэгэ толгой малда 1,3 ба 4,5 центнер тэжээлэй хуби тус тустань бэлдэгдэнхэй. Энэнь ехэнхидээ уларилай нүлөөһөө болон ажахы эрхилэлгын онсо шэнжэһээнь болоо ааб даа. Уласай ехэнхи аймагуудай бүхы түхэлэй ажахынууд үбһэеэ сабшажа дүүргэнхэй. Малай тэжээл бэлдэлгын болон ургаса хуряалгын дүнгүүд ноябрь соо согсологдохо гэжэ тэмдэглэлтэй.

- Даба-Жалсан Шагжиевич, һүүлэй жэлнүүдтэ хүдөө ажахын үйлэдбэрилэгшэдтэ гүрэнэй дэмжэлгын хэмжээн нилээд дээшэлүүлэгдээ гэжэ тэмдэглээ һэнта. Мал үсхэбэрилгые хүгжөөлгэ тухай һанамжаараа хубаалдыт даа. Юуб гэбэл, Буряад орондо ямар ажахынуудые дэмжээ һаа, хүгжөөгөө һаа дээрэб - томо комплекснуудые гү, али заншалта мал үсхэбэрилгые гү гэжэ һая болотор арсалдаанууд гарадаг һэн. Та юун гэжэ һананат?

- Бултыень дэмжэхэ, хүгжөөхэ хэрэгтэй. Хүдөө ажахы, илангаяа мал ажал дэмжэлгэдэ үгтэдэг мүнгэнэй хэмжээн үнэхөөрөөшье хэдэн дахин дээшэлээ. Зүб тааруугаар хубаарилгын, үрэ дүнгэй түлөө харюусалгашье шанга болоо. Һү үйлэдбэрилгын, мал шахалгын мантан комплекснуудай болон заншалта хүдөө ажахын хоорондохи илгаа ехэ гэжэ бултанда мэдээжэ. Гаргашануудай, үйлэдбэрилдэг үрэ бүтээлэй, олзо оршын хэмжээнүүдыень зэргэсүүлхээршье бэшэ.

Үндэһэн мал үсхэбэрилгэ манай эрхэ байдалда ехэ мүнгэнэй гаргашагүй. Малай бэлшээд, өөрөө тэжээлээ олодог байхадань, үйлэдбэрилһэн үрэ бүтээлэй үнэ сэн нилээд доошолно гэжэ ойлгосотой. Энэ талаараа үндэһэн мал үсхэбэрилгэ ехэ-ехэ комплекснуудта орходоо шүүсэтэй. Теэдшье багахан ажахынууд байраяа һэлгэхэ аргатай хадаа, малаа дахаад, хаанашье бэлшүүлнэ ха юм.

Гэхэтэй хамта хүнүүд өөрынгөөл хэрэглэмжэ хангахын, үлүү гараашаяал худалдахын тула үмсын хамһабариин ажахы эрхилдэг гэжэ һайн ойлгонобди. Фермерскэ ажахынууд нэгэ ехэ бүлэ гү, али түрэлэй зоной хамтарал ха юм. Иимэ ажахынууд заал һаа ажалшадые хүлһөөр абадаг, таряа таридаг, ургасаяа хуряадаг, тэжээл бэлдэдэг, мал тэжээдэг.

Харин ехэ комплекснуудта үглөөнһөө үдэшэ болотор тэрэ олон малаа эдеэлүүлхэ, уһалха, хойноһоонь хараха хэрэгтэй. Тиимэһээ заатагүй оньһон хэрэгсэлнүүд хэрэгтэй. Мал барилгын, техникэ хэрэглэһэнэй гаргашанууд, ажалшадай салин түлбэри, зайн галай түлөө түлбэри болон бусад гаргашанууд үйлэдбэрилдэг үрэ бүтээлэйнь үнэ сэндэ яаха аргагүй нүлөөлөө юм ааб даа. Тэдэниие тоолобол, «Зүүн Сибириин» гахайн комплекс, Мухар-Шэбэр аймагай «Искра» колхоз, «Надежда» компанитай суг хамта агрохолдингын түхэлөөр хүдэлдэг «Боргойн» үүлтэртэ малай завод, Кабанскын аймагта һүнэй комплекс болоно. Эдэ ехэ ажахы-нууд яһала амжалтатай хүдэлнэ, тэжээл бэлдэхэ һайн газартай, техникээр яһала хангагданхай, ажалай һууринуудынь үсөөржэ байдаггүй.

Тон шухала юумэн гэхэдэ, мал үсхэбэрилгые хүгжөөхын тула газараа тусхай дэбисхэрнүүдтэ хубааха хэрэгтэй. Жэшээнь, «орооһото» аймагта адуу үсхэбэрилхэ, сабшалангай талмайнуудые олошоруулха бэшэ гүбди даа.

Тоологдоһон бүхы түхэлэй ажахынууд уластамнай бии. Минии һанамжаар, газараа тусхай дэбисхэрнүүдтэ хубаабал, тэдэ булта байха эрхэтэй. Адуу үсхэбэрилгэ холын аймагуудтамнай эрхилэгдэдэг: Баунта, Ярууна, Хурамхаан, Аха. «Орооһото» аймагууд – Зэдэ, Мухар-Шэбэр, Бэшүүр. Хото шадархи аймагууднай – Кабанскын, Тарбагатай, Сэлэнгэ - тэжээл бэлдэхэ һайн газараар элбэг хадаа, «һүнэй» болоно гээшэ. Гадна Мухар-Шэбэр ба Зэдэ аймагуудые баһал энэ тоодо оруулхада болохо. Һү үйлэдбэрилгые амжалтатайгаар хүгжөөхэ гээ һаа, заабол тэжээл үйлэдбэрилхэ хэрэгтэй.

Мүнөө хэншье хэндэшье тэрэниие эрхилэ гэжэ тухиржа шадахагүй. Имагтал тиимэһээ гүрэнэй дэмжэлгын түхэлнүүд тусхай дэбисхэрнүүдтэ хубаалгатай холбоотой байха ёһотой.

- Шүүмжэлгэ тухай хөөрэлдэе. Илангаяа элдэб мүнгэн туһаламжа хубааха асуудалаар һүүлэй үедэ таниие шүүмжэлхэ ушарнууд бии. Тушаалдатнай томилхын түлөө Буряад Уласай Толгойлогшодо зүбшөөл үгэхэ асуудалаар зарлагдһан Арадай Хуралай ээлжээтэ бэшэ сессиин урда тээ зарим нэгэн үйлсэ дээрэ пикет баряадшье зогсоо. Иимэ ушарнуудта та ямараар хандадаг гээшэбта, юун гэжэ хэлэхэ байнабта?

- Шүүмжэлэл гээшэдэ һайнаар, бодолготойгоор хандаха хэрэгтэй гэжэ һанагшаб. Шүүмжэлгын бии хада, ажалаймнай түлөө, тэрэнэй үрэ дүн тухай, бүхыдөө хүдөө ажахы тухай зон һанаагаа зобоно гээшэ бэзэ. Хүнүүд ондо ондоо байдаг. Юушье мэдэнгүй, эшэ үндэһэгүйгөөр хамаг зон хэлэдэггүй ёһотой. Шүүмжэлээ хадань, ушар шалтагаан байнал гэжэ ойлгогшоб. Хүдөө ажахы гээшэмнай томо, элдэб олон һалбари болон шэглэлнүүдтэй. Тэдэнь тус тустаа илгаатай, аймагууднайшье бэе бэедээ адли бэшэ ха юм даа.

Хүдөө ажахыда шиидхэгдээгүй асуудал үгы гэжэ хэлэхэдэ буруу. Тиимэ “хүндүүлхэй” асуудалнуудай байгаа сагта манай шиидхэхэ зорилгонуудшье бии. Тэдэнһээ “тэрьелэнгүй”, табиһан зонтойнь хамта шиидхэхэ ёһотойбди. Бултые шагнаха, тэдэнэй дурадхалнуудые дуулажа, ойлгожо, зүб шиидхэбэри абаха гээшэ – манай гол зорилго.

Гүрэнэй талаһаа үгтэдэг мүнгэн туһаламжа хубааха гээшэ – олоной мэдэжэ, хаража, хинажа байһан ажал юм. Дэмжэлгэ абахын тула өөрын тусхай мэдүүлгэ барижа, дансануудаа суглуулжа, мүрысөөнэй гуримаар тэрээндэ хүртэдэг. Тиимэһээ хэндэшьеб даа ехээр, нүгөөдэдэнь багаар туһаламжа үзүүлэгдэнэ гэһэн гү, али хэнэйшьеб даа түрэл гаралда, нүхэд һайдта гүрэнэй мүнгэн миинтээр үгтэнэ гэһэн бодол тад буруу гэхэ байнаб. Манай яаманай энэ талаар ябуулжа байһан ажал шанга гэгшын дүримтэй, хуулиин ёһоор ехэ хатуугаар шалгагдажа байдаг юм.

- Гүрэнэй “Буряад үнэн”, “Бу-рятия” сонинуудай уншагшадай олонхинь хүдөө нютагуудта

ажаһуудаг, ажалаа эрхилдэг. Ню-тагаархиндаа ямар үреэл табиха байнабта?

- Уласайнгаа хүдөө ажахын һалбарида горитой анхаралаа хандуулжа, уншагша олондоо үнэн зүб мэдээсэл тараажа байһан “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай зохёохы хүдэлмэрилэгшэдтэ баяр хүргэнэб. Тиихэдээ хүдөөгэй хүнгэн бэшэ ажал хэжэ байһан зоной һүр һүлдыень үргэнэ гээшэт.

Хүдөө нютагтаа ажаһуухада болоно, ажаһууха хэрэгтэй гэжэ мүнөөдэр хэлэнэбди. Тосхон, сэлеэнгүүднай – хүдөө ажахымнай үргэлжэлэл, үргэмжэнь гээшэ. Хүдөөгэй хүнэй ажал, хүдэлмэри хүндэшье һаа, арад зондо, гүрэн түрэдөө ехэ хүндэтэй, хэрэгтэй юм. Тиимэ һэн тулань, хүдөөгэй ажабайдалые хүнгэн, бүри зохид болгохын тула засаг болон олониитэ хамаг юумэ хэхэ ёһотой.

Түрэл Буряад оронойнгоо аймаг, нютагуудай хамаг зониие, хүдөө ажахын хүдэлмэрилэгшэдые бултыень энэ ехэ һайндэрөөр хани халуунаар амаршалнаб! Дэлхэйн бүхы һайн һайханиие, аза жаргал, амгалан тайбан ажабайдал, элүүр энхые хүсэнэб!