​Хэлэнүүдэймнай хоорондо зүрилдөөн үгы

Һүүлэй үедэ гүрэн доторнай һургуулинуудта ород хэлэ шудалалгын талаар прокуратурын шалгалтанууд ябуулагдана гэһэн мэдээсэл арад зониие хүлгөөнэ. Бүгэдэнэй мэдэһээр, манай Буряад Уласта ород хэлэнэй байдал муу бэшэ, тэрэ яһала һайнаар хүгжэнэ. Харин буряад хэлэмнай хэсүүхэн байдалда оронхой гэжэ эли.

Энэ һарын эхиндэ Москва хотодо “Хэлэнэй талаар бодолго. Бүхэроссиин шүүмжэлэл” гэһэн хуралдаан үнгэрөө. Тэрэнэй ажалда Буряад Уласай Болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаманай мэргэжэлтэд болон Буряадай гүрэнэй Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй институдай буряад хэлэнэй таһагые даагша Гарма-Ханда Гунжитова хабаадаа. Энэл үндэр хэмжээндэ түрэлхи хэлэнэй талаар гүрэнэй бодолгын гол шэглэл тухай асуудалаар Гарма-Ханда Цыбикжаповнада хандажа, энэ хөөрэлдөө хэһэн байнабди.

- Гүрэн доторнай хэлэ хүгжөөлгын талаар ямар шэглэл абтажа, ямар һанал бодолнууд, асуудалнууд энэ ехэ хуралдаанай анхаралда табигдаа гээшэб?

-Энэ хуралдаан холбоото уласай Үндэһэтэнэй талаар хэрэгүүдэй агентство эмхидхэһэн байгаа. Мүнөө үеын Ородой Холбоото Уласай гүрэнэй политика ямар шэглэлээр саашаа ябахаб гэһэн удха шанартай гол бодол болоно. Бүхыдөө дамжуулагдаһан гол бодол– ород хэлэ хүгжөөхэ хэрэгтэй, Россиин арадуудай хэлэ сахиха гэһэн удхатай. Минии һанахада, дан ехээр Ород гүрэндэ ород хэлэн доройтожо байна гэһэн һанамжа байгаал даа. Үнэн дээрээ тэрэ тиимэ бэшэ гэжэ мэдэнэбди. Харин үндэһэн хэлэнүүдэй байдал доройтожо, муудажа байна гэхэдэ, алдуугүй. Зүгөөр, энэ зүблөөндэ ород хэлэнэй асуудал ехээр хэлсэгдэһэнэй ушар шалтагаан Татарстанһаа эхитэй гэжэ бидэ булта мэдэнэбди. Ород хэлэтэй түрэлхид элдэб мэдүүлгэ дээшэнь эльгээжэ, ород хэлэ зааха саг үсөөн, татаар хэлэнэйхи олон, татаар хэлэ заатагүй үзэхэ ёһотой гүбди гэхэ мэтэ асуудалнуудые табиһан байна. Тэрээнһээ уламжалан, прокуратурын шалгалтанууд эхилээ бшуу.

- Манай Буряад Уласта хэшээлнүүдэй хубаарида ород хэлэнэй саг ехэ, буряад хэлэнэймнай – тон үсөөн. Манай эндэ ород хэлэнэй байдал хэсүү боложо байна гээшэ гү?

- Минии һанахада, энэ үйлэ хэгдэхэгүй байгаал даа. Саашадаа хэлэнэй бодолгын асуудал хайшаа ябаха юм, мэдэнэгүйб. Гэхэ зуура, манай Буряад Уласта буряад үхибүүд ород хэлэ һайн мэдэдэг. Ород хэлэ шудалха, тэрээндэ һургаха талаар асуудалнууд буряад хэлэ шудалалгын асуудалнуудтай зэргэсүүлхээр бэшэ. Харин ород хэлэнэй байдал буряад хэлэнэй хэсүү байдалтай адли шиидхэгдээгүй асуудал бэшэл даа.

Гэхэ зуура, ород хэлэнэй онсо өөрын асуудалнууд шиидхэгдэхээр лэ аабза. Зүгөөр хэлэ шудалалгын асуудалһаа тэрэ дулдыданагүй. Жэшээнь, һүүлэй үедэ буруугаар бэшэдэг, алдуу хэдэг ушарнууд олошороо. Энэнь хадаа үндэһэн хэлэнүүдэй талаһаа бэшэ, харин бүхыдөө хэлэнэй талаар соёл, мэдэсын доошоо болоһонһоо шалтагтай ха юм.

- Үнгэрһэн хуралдаан дээрэ ород хэлэнэй “хэсүү” байдал тухай ганса хэлсэгдээ гү, али үндэһэн хэлэнүүд тухай асуудал мүн лэ табигдаа гээшэ гү?

- Россиин арадуудай хэлэнүүдые хүгжөөхэ хэрэг шухала гэһэн һанамжа элирхэйлэгдээ. Гүрэнэй Дүүмын үндэһэтэнэй хэрэгүүдэй талаар хорооной түрүүлэгшэ Ильдар Гильмутдинов ехэ ухаатайгаар, бодомжолтойгоор хэлэнэй талаар политика шиидхэгдэхэ хэрэгтэй гэжэ хэлээ. Бултанай хабаадалгатай зүблөөн дээрэ Ильдар Ирекович үнэн дээрээ ород хэлэн болон үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй хоорондо тиимэшье аймшагтай, зүрилдөөтэ асуудал үгы гэжэ бодол хэлэжэ үгөө. Тиихэдээ Россиин арадуудай хэлэнүүдэй талаар ажал юуншье болог, ябуулхал хэрэгтэй, мэргэжэлтэдые бэлдэлгын асуудал шиидхэхэ, шэнэ номуудые хэблэлгын асуудалнууд дүүрэн гэжэ тэрэ мэдээсээ. Манда хабаатай, мэргэжэлтэдые бэлдэдэг дээдэ һургуулинуудые дэмжэхэ хэрэгтэй гэһэн һанамжань тон һайшаагдаа.

- Үнэхөөрөөшье, буряад хэлэнэй багшанарые бэлдэлгын асуудал орёохон гэжэ мэдээжэ. Манай Ехэ һургуулида буряад хэлэ бэшэгэй томо һалбари анхан байһан аад, мүнөө тэрэ Зүүн зүгэй институдай таһаг болонхой. Бодото дээрээ байдал хэр гээшэб?

- Аминдаа бэшэ, бэеэ дааһан һалбари бэшэ хадаа байдалнай ондоошог болонхой. Юундэ үшөө энэ асуудал манай сэдьхэл зобооноб гэхэдэ, мүнгэнэй гаргаша оюутадай тооһоо дулдыдана. Оюутаднай үсөөн. Һангай мүнгөөр мэргэжэлтэдые бэлдэхэ һуури үсөөн: жэлдээ эгээл ехэнь арбан һуури үгтэнэ. Тиимэһээ бэеэ даанги байжа шаданагүйбди. Энээниие хүн зомнай ойлгохо ёһотой. Нүгөө талаар, энэ асуудал шиидхэхэ аргатай федеральна, мүн тиихэдэ Буряад Уласайнгаа засаг зургаанда найданабди. Мүнөө жэл үшөө арбан оюутадые буряад ба ород хэлэнүүдэй багшанарые бэлдэдэг таһагта һургаха мүнгэн Буряад Уласай бюджедһээ һомологдоно. Жэл бүри оюутадай тоо арбан хүнөөр олон болгоод һургажа байгаа һаа, магад, бидэ бэеэ даанги факультет дахинаа боложо шадахабди.

Ерээд онуудта, 2000 онуудай эхеэр манай һалбарида һангай олон һуури үгтэдэг байгаа. Тэрэ сагта яһала олон бэрхэ багшанар бэлдэгдээ. Тэдэмнай мүнөө хаанашье эрхим ажаллаха аргатай. Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман хүтэлхэһөө эхилээд, хаа-хаанагүй урагшатай хүдэлнэ. Саг ябажал байна. Тэдэ багшанарай наһанайнгаа амаралтада гараха сагынь ерэхэл. Теэд тэдэниие һэлгэхэ халаан бии гээшэ гү гэһэн стратегиин талаар асуудал мүнөөл шиидхэгдэхэ ёһотой.

Хэрбэеэ 90-ээд онуудта далаад оюутад һуража байгаа һаа, мүнөө курс бүхэндэ оройдоол арбан оюутан һуража байна. 70-ай орондо арбан хүн ерээ һаа, яахаб? Тэнсүүри хэрэгтэй. Мүнөө жэлэй нэгэдэхи курсда 20 оюутан һуража байна. Зүүн зүгэй институдтай нэгэдэхэдээ, зүүн зүгэй хэлэнүүдые шудалалгын шэглэлээр, хитад, япон, солонгос хэлэтэй мэргэжэлтэдые бэлдэхэдээ, баһа буряад хэлэ бэлдэхэ гэһэн шэглэл ябуулаабди. Энэ жэлһээ сааша иимэ бэлэдхэл хэхэмнай асуудалтай болоод байна.

Үшөө нэгэ шиидхэгдээгүй асуудал гэхэдэ, түлбэритэйгөөр һураха оюутад үсөөн, нэгэ-хоёр лэ ерэдэг. Харин хитад хэлэ түлбэритэйгөөр шудалха хүсэлтэй зуугаад хүн ерэнэ бшуу. Буряад хэлэ бэшэгэй таһаг руу түлөөһэгүйгөөр орохо дуратай үхибүүд биил даа. Жэл бүри нэгэ һуурида хоёр-гурбан хүн ерэдэг. Тэдээн сооһоо бэрхэшүүлыень шэлэхэл гэжэ оролдонобди. Гэбэ яабашье, Зүүн зүгэй институдай нэгэ таһаг гү, али бэеэ дааһан факультет байна гүбди, саашань ажалаа үргэлжэлүүлжэ, буряад хэлэнэй дээдын бэлигтэй, эрдэм мэдэсэтэй багшанарые бэлдэхэ ажалаа ябуулжал байналди даа.

- Һайнта даа, Гарма-Ханда Цыбикжаповна! Хэжэ байһан ажалдатнай амжалта хүсэнэбди.