​Мүнгэн мүрнүүдынь мүнхэ

«Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденто, Ородой Холбоото Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн түрэһөөр 85 жэлэй ойн баяр Яруунын Эгэтын-Адагта октябриин 13-да үргэн олониитын хабаадалгатайгаар үндэр хэмжээндэ үнгэргэгдэбэ.

Монгол туургата арадуудай алдарта ирагуу найрагша Цырендулма Дондогойн ойн баярта холо ойроһоо бууһан айлшадаа яруунаархин Маарагта голойнгоо эрьедэ алда хадагаар, сагаан эдеэгээр, үреэлэй һайхан үгэнүүдээр угтаба. Уран гоёор бүтээгдэһэн “Уянгын сэсэрлигтэ ” Яруунын шэлдэг найрагшадые мүнхэлһэн гантиг шулуун бүхэнэй дэргэдэ уран шүлэгүүдынь бэлигтэй үхибүүд уншажа, айлшадай сэдьхэлые хүдэлгөө.

Эгэтын-Адаг хүрэжэ, нютагайнь Обоодо гаража, алдарта поэдэй эхин замые зааһан Орон хангайда зальбарбабди. Һэбшээлһэн һалхинда багшын ажалай ветеранууд, “Буряад үнэнэй” үнэн нүхэд Полина Эрдынеева Гыма Цыренжапова хоёр угталсажа, Обоотоёо танилсуулаа. Энэ үндэрһөө Үдэ, Эгэтэ, Маарагта голнуудай бэлшэртэ оршоһон Эгэтын-Адаг альган дээрэ мэтэ харагдана. Эгэтын-адагаархид Орон хангайгаа баярлуулжа, дуугаа дуулажа, уран шүлэгэй мүрнүүдые урадхуулаа. Ирагуу найрагшын үхибүүн наһандаа шүлэг зохёожо эхилһые уран гоёор харуулаа.

Соёлой байшан (урдандаа дасанай һургуули байһан) соо хүн зон олоороо сугларжа, уран шүлэгэй найрта хабаадаба. Урилдаануудта хабаадагшадай олон байһанһаа унжагайраашье һаань, зон тэсэбэритэйгээр урилдаашадые анхаралтайгаар шагнажа, “Ая ганга”, “Аялга” бүлгэмүүдэй хатар наадые хаража баясаа.

Угтамжын үедэ

Яруунын шэлдэг найрагшадые мүнхэлһэн гантиг шулуун бүхэнэй дэргэдэ уран шүлэгүүдынь бэлигтэй үхибүүд уншаа

 "Оёоргүй далайһаа субад удхаһандал…"

Һаяхан Цырендулма Дондогойн номуудые иран уншахадаа, "Шулуудай тарни" гэжэ 1989 ондо хэблэгдэһэн ном соо энэ шүлэгэй мүрнүүдые уншаад, мүнөөдэрэй байдалые ялас гэрэлтүүлэн, яһан дээрэ яс гэжэ харуулаадхина анхараабди. Ирагуу найрагша яагаашье хадаа ажабайдалай амин шухала асуудалые зүгнэн мэдэжэ, зүн соогоо энээн тухай хэлэжэл байһан болоно. Номой һаяхан хэблэгдээд байхада, энэ шүлэг хадаа тэрэ үедэ ухаанда ороогүйл даа, сэхыень хэлэнэбди. Поэт хүн ондоо, поэт хүнэй зүрхэн онсо ондоохон сохидолтой, засаг түрын урдаһаа хэлэхэ үгэтэй, айхаяа мэдэхэгүй, арад түмэнэйнгөө түлөө харюусалгатайб гэжэ мэдэрдэг Цырендулма Цыреновна Дондогой нээрээл нэрэ түрэтэй поэт байгаал даа. Мүнөө алтан дэлхэйһээ халижа ябашоод байхадань, хэлэһэн үгэнүүдынь, бэшэһэн шүлэгүүдынь ирагуу найрагша Цырендулма Дондогойн захяа мэтээр һанагдана.“Эхэ тухай домог” поэмэһээ ирагуу мүрнүүдые соносоел:

Алтаншье бэшэ даа,

мүнгэншье бэшэ даа -

Арад зоноймни эхэ хэлэн лэ:

Наранда һүртэйгөөр

толорхо элшэтэн,

Намилзаһан торгондол,

намирма хилэндэл!

"Угаймни баялиг!" -

гэжэ хэлэнэлби,

Угаа уһандаа хаяагүйб,

тулайрхан,

Түрэһэн эхэеэ гэрһээнь бэеэрээ

Түлхижэ гаргаһан

муу үришүү,

Тэрэнээ шудалхаа арсан

зүриһэншүү,

Үндэгэн нарай үхибүүдээ

хүтэлэн,

Үзүүлхэ ном, һургуулида ерээд,

"Үлүү хэшээл - буряад хэлэн,

Үхибүүн эсэхэ угаа ехээр.

Ородто оруулхамнай", -

гэдэг байһанаа

Огсом түрэлхид тон һайнаар

Һанана ха гү, али үгы гү?

Һанахал хэрэгтэй,

ухаагаа үгылэн!

Оёоргүй далайһаа

субад удхаһандал,

Олдонол арадһаам

шэмэтэ үгэнүүд.

Мүнгэшэ-алташа

нарин дархандал,

Мүлеэд, һөөргэнь

арадтаа үгэнэм.

Холо ойрын нютагуудһаа ерэһэн зуу гаран бэлигтэйшүүл “Уран уншалга”, “Бодол түрүүлһэн үгүүлэл” (эссе), “Уран урлал” гэһэн урилдаануудта абьяас бэлигээ, мэргэн шадабарияа үзэлсэжэ гараба гээшэ. Людмила Николаевна Дугарова (Хори) Цырендулма Дондогойн шүлэгүүдэй гүнзэгы удхые тобойлгон гаргажа, тодо хурсаар уянгатуулан уншажа, бидэнэй нюдэнһөө нулимсын дуһалтар уншаа.

Цырендулма Цыбикжапова (Эгэтын-Адаг), Ринчин-Доржо Санданов , Банзаргаша Балданов (Хори), Сандан Цыденов (Эгэтын-Адаг) болон бусад булта шүлэгэй ольһые удхалжа, бидэндэ дамжуулжа шадаа. Хэн хэниие илгахын аргагүй, үхибүүн бүхэн (шүлэгэй үгэнүүдые мартааншье болоо) үнэнхэ зүрхэнһөө оролдоо, эндэ буряад хэлэнэй багшын эрхим ажал эли-бодо харагдана.

“Бодолго түрүүлһэн үгүүлэл” (эссе) гэһэн урилдаанда Лыгденова Цыпилма эссе гээшэ юун бэ гэжэ дүрим баримталжа шадаа. Олонхи хүнүүд эссе гэжэ жанрай удхые гаргажа шадаагүй. Хойто жэл “Алтарганада” энэл урилдаан зарлагдаха. Тиимэ тула багшанар энээхэн асуудал зүб тээшэнь хүнүүдтэ ойлгуулха байгаа гэжэ һананаб.

Тайзан дээрэ буряад ирагуу шүлэг уншана, эдирхэн хүбүүд, басагад сула буряадаараа хөөрэлдэнэ, тойроод хүхюутэй оршон шэнхинэнэ – ямар гоё баяр баясхаланта буряад шүлэгэй һайндэр Эгэтын-Адагта болоо гээшэб!

“Уран урлал – 3D” урилдаанда онсо бэлигтэй хүүгэд хабаадажа, үгтэһэн саг соо Цырендулма Дондогойн зохёолнуудаар урлалнуудые ямар шадамараар бүтээбэ гээшэб! Урдадаа һургуулинуудта уһан шэрээр зуруулдаг, хаа-яа саарһа шахажа, папье-маше хэдэг, пластилинээр юу-хээ хүүлэдэг һэн бэзэ. Зарим һургуулинуудта бэлигтэй багшанар шабараар юумэ урлуулдаг һэн. Мүнөө сагай үхибүүдэй олон янзын юумэ хэрэглэжэ шададаг байһаниинь ехэтэ һайшаамаар. Заншалта шэрэнүүдэй хажуугаар элдэб бүдэй үртэһэн, хүбэн, нооһон, хуба, шүрэ мэтын элдэбын шулуунууд гээд лэ, олон ондоо зүйлнүүд хэрэглэгдэнэ. Алина Шагдарова, Эржена Сандакдоржиева, Виктория Татарова гэгшэдэй урлалнууд эрхим гэгдэжэ шүүгдээ. Эндэ Хэжэнгын интернат-һургуулиин Даба Нагуслаевай бүтээһэн Бабжа-Барас баатарай хүлэг олониие гайхуулба. “Модооршье, шабар борооршье юумэнүүдые хэдэгби. Мүнөө ехээр яарааб”, - гэжэ Даба хөөрэнэ. Цырендулма Цыреновнагай түрэл гаралнуудайнь тусхай шанда бэрхэ урлагша хүртөө.

Холын харгыда

Урилдаануудай шүүгшэдые толгойлһон Ородой Холбооной габьяата, Буряадай арадай артист Светлана Бунеева урилдаануудта хабаадаһан, сугларһан бултаниие амаршалхадаа, сууда гараһан “Холын харгыда” дуугаа бэлэглээ. Үнидэ зохёогдоһон энэ дуун хаа-яанагүй зэдэлжэ, илангаяа холо ябаһан хүнүүд шагнахадаа ехээр уярдаг.

Эндэ баһал “Холын харгыда” гэжэ кино харуулагдаха гэжэ түсэблэгдэһэн байгаа. Теэд һанаһан юумэн саг соогоо бүтэжэ байдаггүй гэбэшье, тэрэ кино дүүргэгдэжэ, суута ирагуу найрагшадай магтан дуулаһан Яруунынгаа үргэн дайдые, ажалша малша зониие хаража, ирагуу шүлэгүүдэй мүрнүүдые дахин дахин шагнаха арга байха гэжэ хэлэгдэбэ.

Наранбаатарай басаган, баһал бэлигтэй хүгжэмшэ Нар-Оюугай хүгжэм зохёоһон дуу Светлана Бунеева ирагуу һайханаар гүйсэдхөө, Цырендулма Дондогойн шүлэг поэмэнүүдые хүгжэм зохёогшод дахин-дахин уншажа, шэнэ дуунуудые зохёоно гэжэ мэдээжэ дуушан хөөрөө.

Энэ хэмжээ ябуулга яруунаархидай уран зохёолой, хизаар ороноо шэнжэлэлгын “Нютагай нэрэнүүд – нюуса түүхэнүүд” гэһэн түсэлөөр абтаһан грантаар үнгэргэгдэнэ гэжэ тэмдэглэлтэй. Саг соонь хэрэгтэй түсэлнүүдые зохёогоод, гүрэнэй мүнгэ санганда хүртэжэ, олониитэдэ туһатай ажал ябуулжа байхада урматай юм байна.

Хүндэтэ багша-ветеран, үнинэй хүдөө бэшэгшэ Полина Цыбиковна иигэжэ һанамжаяа гэршэлнэ:

- Манай нютагта иимэ ехэ найрай үнгэргэгдэжэ байһанда ехэ урматайб. Цырендулма Цыреновнамнай урдаа хараха эгээл хүндэтэй айлшамнай бэлэй. Түрэһэн тэбхэр ойнуудаа маанадтаяа үнгэргэхэеэ ерэхэ. Тиихэдээ миил хөөрөөд, зугаалаад ябашаха бэшэ, алба һургуулида орожо, ургажа ябаһан үетэнтэй уулзалга үнгэргэдэг аятай һайхан заншалтай бэлэй. Уулзалга бүхэндэ түрэлхи хэлэеэл хүгжөөе, “Буряад үнэнөө”, “Байгалаа” эдэбхитэйгээр захижа уншая гэжэ захижал байдаг һэн. Бидэ тэрэ захяа заабариинь хүсэлдүүлхэл гэжэ оролдонобди. Энэшье баярай үдэр иимэл нангин захяаень дүүргэһэн гол ябуулгануудай нэгэн болоно.

Тиигээд бага сагашье бэшэжэ, гуурһанай нюусые туршадаг маанадаа ямар ехээр дэмжэдэг байгаа гээшэб! Һургуулиимнай ханын “Һолонго” сониноор ехэтэ һонирхохо. Эндэһээл бэшэхэ бэрхэшүүл гараха, эндэл хэн нэгэнэй талаан бэлиг задаржа, бадаран һалбарха ёһотой гэхэл даа. “Буряад үнэндэ” хүдэлдэг тула, бэшэхэ ульһатай зониие али болохоор дэмжэжэ, гар бэшэгүүдынь заһажа, залгажа, “һүүл дэлһынь һамнажа”, дабһалха юумынь дабһалжа, хүнэй хэһэн ажалые хэдышье харамнаа хайрлаа һаа, хороохо юумынь хасажа, бүгэдэ арадайнгаа сониндо хэблүүлжэ, “үдэ һодыень ургуулһан” юм.

Цырен-Ханда Жамьянова бидэ хоёрой “Гурбан голой бэлшэртэ” гэжэ гар зохёол гээшымнай ямар зохид, удхатай, ушартай ном болгожо гаргаа һэм! Түрэл колхозойнгоо, нютагайнгаа гэел даа, түүхые гаргахадамнай, баһа ехэ туһалаа бэлэй. Санжа Банзаракцаевай “Синее море, белый пароход” зохёолые “Сэнхир далай, сагаан онгосо” гэжэ нэрэтэйгээр буряадшалхада, ехэтэ дэмжэжэ, “Морин хуур” сэтгүүлдэ хэблүүлээ һэн.

Мүнөө болоходо, өөрынь бэеын үгышье һаа, уран һайхан зохёолнуудынь түрэл арадайнгаа сээжын оёорто, сэдьхэлэй гүндэ булаг мэтэ бурьялжа, “Би буряадби” гэһэн мэдэрэлые дээгүүр хиидхүүлжэ байнал. Мүнөөдэр энэ тайзан дээрэһээ сэдьхэлэй гүнһөө ямар һайн һайхан үгэнүүд зэдэлбэб, ирагуу дуунууд ханхинабаб!

Цырендулма Дондогойн түрэһөөр 85 жэлэй ойн баярта олон айлшад ерээ

Сэнгэ Ринчиновэй гэрэл зурагууд