​Дээдэ-Ториин уудамһаа дэлгэр байдалынь эхитэйл даа

Мүнөө намар хоюулаа 80 наһаяа гүйсэһэн, 56 жэлдэ шэбэнэхэһээ нэгэ үгэтэй, эбтэй эетэй ажаһуудаг Зана Галсанович, Ханда Гуржаповна Тумуровтан Буряад орон соогоошье мэдээжэ, түрэл Зэдынгээ аймагай, илангаяа Дээдэ-Тори нютагай эгээл хүндэтэй хүнүүдынь юм. Эдир залууһаа хуби заяагаа холбоһон эдэ хоёрой үнгэрһэн замаа хаймадан харахадань, үбгэрһэн хүгшэрһэнэй, эсэһэн сусаһанай тэмдэг үгы мэтэ, урдынхяараал улаан нараяа угтажа, урмашал найдалаа түхөөһөөр зандаа.

Иимэ мэдэрэлэй үндэһэн гүйсэд бии. Гурбан хүбүүдээ хүлынь дүрөөдэ, гарынь ган­загада хүргөө, 7 ашанартай, 6 гушанартай болоо. Үнэр һайхан эмгэй, үбгөө гүүлэжэ, аша гушанараа арюун хар­гыдаа гарахадань аргагүй туһалжа байһан Зана Гасанович Ханда Гуржаповна хоёр гансал өөрынгөө булан хараад һуудаггүй, дүтынгөө хүн зоной, нютагаархинайн­гаа хэрэгтэ хамааралсаад лэ байдаг зантай юм.

Улаан-Үдэдэхи нютаг эблэлэйнгээ эдэбхитэй гэшүүн Зана Галсанович олон лэ һайхан үүсхэлнүүдые бэелүүлгэдэ хабаадаһан, бэлигтэй зониие аргагүй дэмжэдэг уридша сэдь­хэлтэй. БГПИ-гэй багшаар олон жэлдэ хүдэлһэн эр­дэмтэн Е.Л.Бадмаевай «Мир огромен, но малая родина одна» гэһэн номой хэблэлдэ туһалаа бэлэй. Элитэ эрдэм­тэн С.Ш.Чагдуров тухай «Мо­царт в эпосоведении» гэһэн дурасхаалай номой бүтэхэдэ, хубитаяа оруулаа. Түрэһэн дүүһээ өөрэгүй сэдьхэлдээ дүтэ һанажа, хайрлажа яба­даг СССР-эй арадай артист Дугаржаб Дашиев тухай үнгэтэ шэмэглэлтэй, удха­ар баян хоёр ном бэлдэл­сэжэ, «нара харахадань» мүн лэ сэдьхэлээ үгэн орол­доо. Дээдэ-Ториһоо урган гараһан үзүүр бэлигтэн Ду­гаржаб Дашиевта, Найдан Гендуновада, Содном Буда­жаповта онсохон хэлбэри маягтай хүшөөгэй бодхоог­доходо, эмхидхэлэй ажалда яһала хамааралсаһан.

Дугаржаб Дашиевай түрэһөөр 70 жэлэй ойдо Илалтын проспектээр ажаһуудаг байһан гэртэнь дурасхаалай барельеф 2009 ондо тодхоолгые эмхидхээ бэлэй. 2014 ондо 105-дахи микрорайондо Д.Дашиевай нэрэмжэтэ гудамжа нээлгые туйлаһан юм.

Сэдьхэлэй иимэ түрэлхиин ульһатай, саанаһаа ур­машал зоригтойл даа, аха нүхэрнай. Ухаа орохоһоо хой­шо байдалынь тиимэшье гэ­лигэр жэгдэ байгаагүй, ажа­байдалай долгиндо нилээн лэ нэшүүлжэ өөдөө үндыгөө.

Эжын элшэ найдал

Зана Галсанович тухай нютагайнь 90-ээд наһатай хүгшөөгэй иигэжэ хэлэ­хые нэгэнтэ бэшэ дуулаһан байхаб: «Бүри багаһаа бу­янтай абаритай һэн даа. Буруугаар эмшэлүүлээд, нюдэнэй хараагүй болоһон эжыгээ ото хүтэлөөд ябаха, харууһалха. Эжыгээ нэгэ гом­дохоогоо гэжэ үгы. Хэлэһэн соонь лэ аяынь даагаад яба­ха. Урихан, түхэреэн сагаан шарайтай хүбүүн юм һэн. Мүнөөшье тэрэл зангаараа. Ахамадаа хүндэлжэ, дүүмэр зоноо үмэгшэлжэ ябана гэжэ дуулдагша».

…Бишыхан Зана бии ша­далаараа хүсэлдин, арһа талхида оруулжа байжа, мушхалаагаар элдэжэ, хэ­дэргээр зөөлэрүүлнэ. Ии­гэжэ эжыгээ харууһалһаар, хоолойгоо тэжээһээр, 9 наһа хүрэтэрөө һургуулида ошохо аргагүйдөө. Эжынь нюдэнэй хараагүйшье һаа, зоной асар­жа үгэһэн арһа угаа шадама­раар элдэдэг хүсэтэй, ша­далтай хүн байгаа. «Гүнсэн, иимэ һэргэлэн һонор хүбүү- тэйш, заяа зам һайтайл бай­ха даа ерээдүйдэ», - гээд, хэн нэгэнэй хэлэхэдэ, досоогоо хэды урмашадаг байгааб даа, хайрата эжынь. Занын­гаа 12 наһатайдань хоёрдо­хи үхибүүгээ – Долгор-Сэрэ­нээ түрэжэ байһаар, эжынь алтан дэлхэйһээ халишоо бэлэй…

Юрөөлэй үзүүртэ – тоһон 

Эхын зөөлэн хандасатай, намжар амгалан байдал түгэсэжэ, айл зоной булан­гаар түгэншэлхэ, абарал эриһэн мэтэ зоной нюдэ хараашалха саг тудаа, мун­хигдаа даа. Ехэнхи үеынь түрэлэй һудаһатай Дулмажаб Норбоевада байжа, ажалда аргагүй дүршэһэн ажабай­далай һуралсал гараһан юм. Энэ хүгшөөгэй үтэлхэдэ, гэр­тээ асаржа, үндэр наһыень шэмэглэһэн бэлэй. Хажууга­арнь Ханда Гуржаповнагай түрэлхид харууһанай болоод байгаа. Хүүгэд томо боложо байха, хүгшэд юрөөлөө хэ­лэжэ һууха – эрьелдэхэшье сүлөөгүй гэмээршье һаа, хуу доро дороо таараад лэ байха. Хүсэн дундаа, хаба дундаа ябаа, ажалһаа гадуур Зана Галсанович шатараашье наадаха, Ханда Гуржапов­на арадай ёһо заншалаар найруулга зохёожо, тайзан дээрэһээ харуулдаг, дуула­даг бэлигтэй һэн. 1999 ондо оперо болон баледэй теат­рта үнгэргэгдэһэн арадай уран бэлигтэнэй конкурсдо Ханда Гуржаповна урданай ёһо заншал уран дуутайгаар харуулһанай түлөө “Арюун Гоохон” гэһэн алдар солодо хүртэжэ, Буряадай арадай уран зурааша Д-Н. Дуга­ров өөрөө мүнгөөр һиилэн бүтээһэн эхэнэрэй һиихэ, бугааг, зүүдхэл барюулжа, наһандань мартагдашагүй нангин үйлэ болоо һэн.

Нютагай хүндэтэ эрхэ­тэн, КГБ-гэй полковник Т.З.Гармаевтай худа урагууд болоһон юм. Һамганайнгаа һүүлдэ Тимофей Занаевич үбдэжэ ядараа. Үхибүүдыень ажалһаань һаатуулхагүйн тула Ханда Гуржаповна үдэр бүри гэртэнь ерэжэ, бурхан­даа мордоторнь харууһалаа. Иигэжэ буряад сэдьхэлэй нигүүлэсхы һайхан шэнжэ элирүүлһэн юумэл даа, Ту­муровтан. «Угтамнай ехэ габжа лама байһан – Сод­бо убай, абганарайм нэгэн Буддын шажанай урлалаар зурааша байһан, эжымни ду­уша һайхан хоолойтой һэн. Мүнөө эдэ бэлигүүд угтам­най эли үзэгдэжэ байнхай», - гэжэ Ханда Гуржаповна хөөрөө бэлэй.

Түрэһэн эсэгэм хэн гэ­эшэб гэжэ һурагшалһаар ябатараа, 90 наһатай Базар Цыденовһээ Зана Галсано­вич сэнтэй мэдээсэл абаһан юм. Эсэгэнь Санжайжаб Да­рибазаров лама хүн байһан, 1937 ондо Колыма руу сү- лэгдэһэн. Бусалгандань Зэдэ нютагтань оруулаагүй, Хори аймагта Анаа дасан­да тогтоо. Эндээ һамга аба­жа, хоёр хүбүүтэй, басага­тай болоо. Зана Галсанович аха дүүнэртэеэ танилсажа, мүнөө болотор дүтөөр ха­рилсан байдаг.

Арьбан даа, ажалайнь намтар

З.Г. Тумуровай ажал мүн- гэн һангай хүдэлмэритэй холбоотой, аяар 51 жэлэй стажтай. Госбанкда 17 жэл, аймагуудайнь филиалнууд­та, Финансын яаманда, Зэдэ аймагай финансын таһагта хүдэлөө. Захаамин аймагай «Красный Октябрь» ажа­хын түрүүлэгшын, Харацайн совхозой директорэй ту­шаалда ябаа. Наһанайнгаа амаралтада гараад, Буряа­дай Эб найрамдалай жасын түрүүлэгшын орлогшоор, ветерануудай «Доверие» интернат-байшангай эко­номистаар, Улаан-Үдын шубуунай фабрикын гене­ральна директорэй орлог­шоор, Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ А.Г. Лубсановай туһалагшаар нэгэ жэл хүдэлөө. «Буря­ад Уласай габьяата эконо­мист» нэрэ зэргэтэй. Ханда Гуржаповна нүхэрэйнгөө эльгээгдэһэн газарта, хүүгэдэй сэсэрлигүүдые даагшаар олон жэлдэ хүдэлһэн, ажа­лайнь стаж 40 жэл. «Арадай эрдэм һуралсалай отлич­ник» гэһэн нэрэ зэргэтэй.

«Хүйхэр үбгэжөөлнүүдэй» хүгтэй согтойнь нэгэниинь

Иимэ нэрэтэй эрэгтэй пенсионернүүдэй дуунай ансамбль Ород Уласта ори гансахан юм гээд Интер­нет соо бэшээтэй. Буряадай пенсионернүүдэй холбооной түрүүлэгшэ В.А. Агаловагай үүсхэлээр байгуулагдаһан. Арадай Хуралай Түрүүлэг- шээр хүдэлһэн А.Г. Лубса­нов ансамблиин хүтэлэгшэ, баянист, Буряадай арадай артист Дамба Хасаранов уран һайханай талаар уда­ридадаг. Ород Уласай габья­ата артист Сергей Раднаев, лётчик мэргэжэлтэй Алек­сандр Базаров, ФСБ-гэй подполковник Виктор Ца­ганов, бусад бүридэлдэнь ородог. Зана Галсанович хоортошье, гансаараашье дуу гүйсэдхэдэг. Ород гүрэн соогуураа хаагуур ябаагүйб даа, «Хүйхэр үбгэжөөлнүүд». Хүнэй өөгшөөхөөр аяг маяг, аляа абари гаргажа байга­ад, арадайшье, авторскашье дуунуудые зөөлэн уянга­тайгаар, зүрхэ хүдэлгэмөөр гүйсэдхэхэдэнь, үнэхөөрөөл дорюунууд, задарюунууд ха юм эдэмнай – наһанай үндэрһөө эсээгүй, наран тэ­эшэ тэгүүлһэн эрмэлзэлтэй, наартай жэшээ боломоор зон гэлсэдэг.

Тумуровтанай бүлэ иимэ ёһые һайн ойлгожо, түүхэ заншалаа залуу үедөө дамжуулан, түшэгтэй һайхан ажаһууна. Дээдэ-Ториин уудамда дэгжээн бадаруулһан түүдэгтээ жэл бүри шэнэ ошо нэмээ­жэ, сэсэн ухаагаа гэршэлнэ, сэнтэй бодолоо баяжуулна.

«Хүйхэр үбгэжөөлнүүд» И.Кобзонтой Кремлиин ордон соо

Тумуровтанай гэр бүлын жасаһаа абтаһан гэрэл зурагууд