Мүнөө үедэ Буряад Уласта үүлтэртэ мал үсхэбэрилдэг 36 репродукторай түхэлтэй ажахы тоологдоно. Үүлтэртэ малай үни удаан хүлеэгдэһэн үзэсхэлэн-яармаг һаяхана үнгэргэгдэжэ, тэрээндэ аяар 32 ажахы хабаадаба. Иимэ хэмжээ ябуулга 2008 онһоо хойшо Буряадта эмхидхэгдээгүй байгаа бшуу.
Үдхэжэ байһан үхэр малаа бэе бэедээ харуулжа, дүй дүршэлөөрөө хубаалдаха хэмжээ ябуулга дахинаа һэргылхын түлөө Улаан-Үдын Исток һууринда оршодог Үйлэдбэриин паркын хажууда томо шэнэ байшан бодхоогдоо. Уридшалан хэлэбэл, хирэ-хирэ болоод лэ, эндэ олон тоото хэмжээ ябуулга үнгэргэгдэхөөр хараалагдана.
Ганса үүлтэртэ үхэр мал үзэсхэлэндэ табигдаа бэшэ, мүн галуу, нугаһа, тахяа, шандага, бүднэ шубуу (перепел), загаһан болон бусад амитадые эндэ харахаар байгаа. Буряад Уласай Засагай газарай хүтэлбэрилхы тушаалтад үзэсхэлэндэ ерэжэ, нютагаймнай хүдөө ажахы ямар талаар хүгжэжэ байнаб гэжэ танилсаа.
Загаһаншье һонирхол татаа
Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй хэлэһээр, һүүлэй үедэ гүрэн хүдөө ажахыда ехэ анхарал хандуулна.
- Үүлтэртэ мал тэжээлгэ, тэдээндэ эдеэ хоол бэлдэхэ, мяха, һү, арһа, нооһо тушааха ажал ямараар ябуулагданаб, дайралдаһан бэрхэшээлнүүдые яагаад шиидхэхэб гэжэ энэ үзэсхэлэн харуулжа үгэхэ ёһотой. Иигэжэ уулзаад, булта хамтаран, шиидхэгдээгүй асуудал тухай хэлсэбэл, хүдөө ажахынгаа байдал хүгжөөжэ шадахабди, - гэжэ Алексей Цыденов онсолон хэлэһэн байха юм.
А.Цыденов,Ц-Д.Доржиев үзэсхэлэн нээнэ
Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Батор Адучиев үүлтэртэ малай үзэсхэлэндэ зорижо ерэһэн байна. Тэрэ өөрөө хонин ажалтай һайн танил, мяха ехэтэй хальмаг үүлтэртэ хони гаргаһан намтартай. Тэрэнэй хэлэһээр, Ород гүрэнэй 2018 оной болон удаадахи гурбан жэлэй бюджедтэ хүдөө ажахы хүгжөөхэ талаар асуудал нэн түрүүн табигдана.
- Һаяхана Ород гүрэнэй Мүнгэн сангай яаманай сайд Антон Силуанов Гүрэнэй Дүүмын һунгамалнуудые 2018 оной бюджедэй түсэлтэй танилсуулжа эхилээ, - гэжэ Батор Адучиев мэдүүлбэ. - Тэрээн дотор табан һалбари хүгжөөхэ тухай хэлэгдэнэ. Үхэрэй мяха, һү, фрукт болон овощ үйлэдбэрилгэдэ яһала һайн мүнгэн һомологдохоор хараалагданхай. Юуб гэхэдэ, шубуунай болон гахайн мяхаар гүрэмнай арад зоноо хангажа шадаа гээшэ. Тиимэһээ үхэрэй мяха үйлэдбэрилхын талаар Буряад Улас өөрын хубита оруулха шадалтай.
Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен-Даши Доржиевай хэлэһээр, хүдөө ажахымнай бултыемнай тэжээжэ байһан һалбари гээшэ.
- Үүлтэртэ мал тэжээгээгүй хүдөө һууринда хүн зоной үмсын мал туранхайгаар харагдадаг. Тиимэһээ гол анхарал энэ ажалда хандуулжа, совет үедэ адли адуу малнай талаараа дүүрэн бэлшэжэ ябахань болтогой, - гэжэ Цырен-Даши Доржиев үреэлбэ.
Хүдөө нютагай хүн зон үйлэдбэрилһэн эдеэ хоолоо Улаан-Үдэ хотодо наймаалха аргатай. Ниислэл хотын мэр Александр Голковой мэдээсэһээр, мяха, һү болон хүдөөгэй бусад хоол наймаалха 53 газар бии юм. Үшөө тиихэдэ жэлэй хугасаа соо худалдаанай найман яармаг эмхидхэгдэдэг заншалтай.
Ямаанай мяхан хэрэгтэй гү?
Табан хушуун малай тоодо оролсодог ямаан олон тоото харагшадта һайшаагдаа. Ута, сэхэ эбэртэй ямаадтай зураг буулгаха дуратайшуул олон байгаа.
Ангорско үүлтэрэй ямаа Сэлэнгэ аймагта тэжээнэ. Олзын хэрэг эрхилэгшэ Акуловай ажахыда 250 толгой иимэ жэжэ мал тоологдоно. Ямаанайнгаа мяха өөһэдөө эдихэ баатай болоно. Юуб гэхэдэ, ямаанай мяхан юундэб даа тоогүй болошонхой. Һамнагдаһан бүхы нооһон худалдаанда гаранагүй. Хүн зоной захил хэхэдэл, ажахынхид нооһоёо наймаална.
“Мааран, мааран бэлшээшэ, манай хонид мэндэ амар!”
Буряад Уласта хэдэн үүлтэрэй хонид үсхэбэрилэгдэдэг байна. Хүдөө ажахын эрдэм шэнжэлгын институт мүн лэ хони үдхэжэ эхилэнхэй. Тэдэ шанга гэгшын шэнжэлгэ хэжэ, мяха ехэтэй хальмаг үүлтэрэй хони Ивалга аймагта үсхэбэрилдэг. Ондоо үүлтэрэй хонитой нэгэдүүлэгдэжэ, шэнээр гараһан хонин баян, тарган мяхатай болоно гэжэ институдай мэргэжэлтэд мэдүүлээ. Тэрээн соо өөхэниинь тон бага юм, мяхыень эдихэдэ амтатай юм гээд тэдэ найдуулна.
Хори аймагай ажахынууд “бүүбэй” үүлтэрэй хони үсхэбэрилнэ. Аймагай захиргаанай хүдөө ажахын таһагые даагша Виктор Хабитуевай хэлэһээр, иимэ үүлтэрэй жэжэ мал эндэхи байгаалида ехэ таарама.
- “Бүүбэй” хониной үнэмшэлгэ 2008 ондо абаһан байнабди. Удаань 2013 ондо тэрээниие дахинаа гэршэлээбди, - гэжэ Виктор Хабитуев хөөрэнэ. - Мүнөө үедэ ганса “Баянгол” гэһэн ажахыда 6400 толгой “бүүбэй” тоологдоно. Тэдэ ехээр үбһэ, һолоомо эдингүй, талаар бэлшэжэ, хоолоо олоод байдаг.
Баянголой хонишод «бүүбэй» тэжээнэ
Бэшүүр аймагай Шэбэртэ һууринда шэрүүн нооһотой хони яһала үнинэй тэжээжэ эхилһэн юм. Һүүлэй байдалаар тэндэ 4 мянга гаран толгой хонин тоологдоно.
- Үзэсхэлэндэ эгээл томо, тарган хонидые харуулхаа асараабди. Эгээл үрэжэлтэй хуса болон жэл хахадтай хонин олоной анхаралда табигдаа, - гэжэ “Шэбэртэ” ажахын ахамад хонишон Баир Очиров хэлэнэ.
Хяагта аймагай “Кяхтинское” нэгэдэл үбһэ тэжээл ехээр эдидэггүй хони баһа тэжээнэ. Монгол үүлтэрэй хонид 2006 ондо эндэ асарагдаа бэлэй. 2012 ондо тус үүлтэрэй хонид 900 толгой тоологдодог һэн. Мүнөө бүри олошороо.
- Монголой хони даб гээд, хашаан соо барижа шадахагүйш. Юуб гэхэдэ, тэдэ ямаан- дал адляар һүрэхэдөө бэрхэнүүд, - гэжэ “Кяхтинское” нэгэдэлэй захирал Виталий Самбуев хөөрэбэ. - Эдэ хонид хүлдөө һайн, ябажал байха. Хонишон хойноһоонь ябаад эсэшэдэг. Үүр сайхада хонидоо гаргаад, харанхы болотор харанабди. Мүн эдэ хонид хурьгалхадаа, олоор эхирлэнэ. Заримдаа 100 хонинһоо 150 хүрэтэр хурьга абанабди.
Буряад, хальмаг, казах мал Буряадай талаар бэлшэнэ
“Кяхтинское” нэгэдэл буряад үүлтэрэй үхэр гурбан жэл саада тээ үсхэбэрилжэ эхилээ.
- Һая асараад байхадаа, үбэлдөө эдеэлүүлдэг һэмди. Мүнөө үбэл тэрээндэ үбһэ үгэхэгүйбди. Бэлшээридэ гараад, өөрөө хоол олоод ябаха, - гэжэ Виталий Самбуевай хэлэхэдэ, Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыденов ехэтэ гайхаба.
Тус ажахын зоотехник Наталья Доржиевагай тэмдэглэһээр, буряад үхэрнүүд элдэб халдабарита болон бусад үбшэнүүдтэ бэлэхэнээр нэрбэгдэдэггүй. Гэхэтэй хамта, тэдэ шонотой уулзаа һаа, тугалнуудаа хамһаалжа шадаха.
Сэлэнгэ аймагай “Юрөө” гэһэн ажахы аяар гурбан түхэлөөр гүрэнэй репродуктор юм. Эндэ Үбэр Байгалай буряад үүлтэрэй нарин нооһотой хонид тэжээгдэдэг. Мүн тиихэдэ хальмаг болон сагаан толгойто казах үүлтэрэй үхэрнүүдые үсхэбэрилнэ.
- Бүхы дээрээ 1500 гаран үхэр мал манай ажахыда тоологдодог юм. Хальмагшье, баһа сагаан толгойто казах малнай үбһэ хулһаа өөһэдөө оложо эдеэд ябадаг. Хальмаг үүлтэрэй үхэр хатуу хүйтэн сагые һайнаар дабажа гарадаг юм. Теэд казах үхэр бэеэрээ томошог, мяха ехээр үгэдэг, - гэжэ ажахын хүтэлбэрилэгшэ Тумэн Аюшеев жэшээлэн тайлбарилна һэн.
“Юрөө” ажахыда үхэр малаа тэжээхын тула элдэб ногоо, обёос ургуулна. Гурбан жэл соо ган гасууртай дайралдажа, мүртэй ургаса абанагүйбди гэжэ ажахын хүдэлмэрилэгшэд мэдүүлнэ.
- Урда жэлтэй адли хэмжээнэй үбһэ сабшаабди. Хабарай нюрган ута ха юм. Тиимэһээ үбһөөр тон дуталдабал, худалдажа абахаар түсэблэнэбди, - гэжэ Тумэн Аюшеев үргэлжэлүүлбэ.
Ажахыда 60 хүн ажаллажа байдаг. Үбһэ, таряа хуряалгын ажалай эхилхэдэ, нютагайнгаа хүн зониие суглуулжа, ажал хүүлэдэг заншалтай.
- Үхэр малаа амидыгаар худалданабди. Репродуктор түхэлэй ажахы болоод байхадаа, малаа тарааха гол зорилго гүрэн урдамнай табиһан байна, - гэжэ Тумэн Аюшеев хөөрэнэ. - Мал үүсэлэлгын Сэлэндүүмын цехтэ үхэр малаа абаашажа гаргуулһанайнгаа удаа мяхаяа дэлгүүртэ худалдаанда табинабди.
Һарлаг хараха зон үсөөрнэ
Аха аймагай буряад, һоёд угсаатан һарлагаа тэжээжэ, хэдэн зуун жэлдэ ажамидарна. Гүрэнэй дэмжэһэн, үүлтэртэ малай репродукторай тоодо ороһон оройдоол нэгэ ажахы мүнөө сагта хүдэлжэ байдаг. “Нэгэдэл” гэһэн ажахын хүтэлбэрилэгшэ Соёл Сандаковой хэлэһээр, һарлагай тоо оройдоол 5600 толгой хүрэтэр унаад байна. Тэрэ тоодо 3200 үнеэн тоологдоно.
- Энэ һарлагай шэгнүүр 194 килограмм болоно, - гэжэ набтар хара үнгэтэй үнеэ харуулаад, Соёл Сандаковой хөөрэхэдэнь, олон хүн үнэншэнэгүй.
- Энээнһээ 100 килограмм хүрэтэр мяхан гараха юм, - гэжэ тэрэ мэдүүлнэ. - Теэд Улаан- Үдын хүн зон һарлагай мяха ехээр абанагүй. Хэдэн жэлэй саада тээ һарлагай мяха асараад, 120 хүндэ миинтээр тарааһан байнаб. Удаань оройдоол найманиинь дахинаа захил хээ.
Ахаархин һарлагайнгаа мяха Эрхүү хото руу ехээр абаашадаг. Юуб гэхэдэ, тэндэхи ажаһуугшад һайн шанартай энэ мяха дуратайгаар абана бшуу. Ан гүрөөлэй мяхатай адли амтатай һарлагай мяхан гемоглобин ехэтэй, бэе махабадта һайн шэнжэ оруулдаг гээшэ. 22О-25О түхэригөөр нэгэ килограмм мяхан наймаанда табигдана.
- Саашадаа һарлагаа яагаад тэжээхэ хүнүүд гээшэбибди, - гэжэ Соёл Сандаков голхорон, һанаа алдана. - Юуб гэхэдэ, залуу һүрэгнай хүдөөгөө ерэжэ, һарлагаа үсхэбэрилхэеэ оройдоо һананагүй. 10-15 жэл болоод, малайнгаа хойноһоо ябаха хүн үлэхэгүй. Тэрэ сагта бидэ үтэлшөөд байхабди. Тиимэһээ тэрэ болотор һарлаг үсхэбэрилгэеэ үйлэдбэриин хэмжээндэ гаргабал, һайн байгаа. Тусхайта ёһоор тэдээниие таргалуулхын түлөө элдэб ногоо ургуулха хэрэгтэй. Теэд тиимэ ехэ газар Ахада байхагүй.
Ахын һарлагууд тарган
Бүднэ шубуунай үндэгэн сэнтэй
Байгал шадарай аймагта “Эхэ газар” (“Мать-земля”) гэһэн ажахыда бүднэ шубуу (перепел) үсхэбэрилдэг байна. Үүлтэртэ малай үзэсхэлэндэ энэ ажахынхид хабаадажа, өөрыгөө харуулһан байна. Ажахын хүтэлбэрилэгшэ Наталья Лютаевагай хэлэһээр, перепелнүүдые тэдэ 2014 онһоо тэжээнэ.
- Мүнөөдэр 2500 толгой томо шубуутайбди. Англиин сагаан, эстон болон манжуур үүлтэрэй бүднэнүүд юм. Тэдэнэйнгээ үндэгэ Улаан-Үдэ хотын наймаанай дэлгүүрнүүдтэ абаашажа худалданабди, - гэжэ Наталья Лютаева хөөрэбэ.
“Эхэ газар” ажахы мүнөө үедэ 5000 шубуунай тусхай фермэ бодхоожо эхилээ. “Залуу фермэр” гэһэн гүрэнэй программада оролсожо, тэдэ тэдхэмжэ абаһан байна.
- Шубуунай дорохиие сэбэрлэхэ, уһалуулха, мүн үндэгэ суглуулха ажал шэнэ фермэ соо автоматизированнэ болгогдохо юм, - гэжэ Наталья Лютаева баярлан хэлээ һэн.
Перепел шубуун хамаг юумэ ама руугаа хэдэггүй, гансал тусхай хоол эдидэг байна. Эдеэ хоол соохи баян витаминуудаа бүхыгөөрөө үндэгэндөө оруулдаг гээшэ. Тиимэһээ ажахынхид тусхай комбикорм хоол үдэр бүри шубуудтаа бэлдэнэ.
Наталья Лютаева бүднэ шубуунай үндэгэ харуулна
Оньһон техникэ ажахынуудта дамжуулагдаба
Үзэсхэлэнэй үедэ мал эмнэлгын албанай ажалшадта тусхай оньһон техникэ барюулагдаа. УАЗ түхэлэй 10 автомашина аймагуудта дамжуулагдаһан байха юм. Тэрээн соо ветеринар болон зоотехнигүүдтэ хэрэгтэй хэрэгсэлнүүд худалдан абтаа. Үшөө тиихэдэ дезинфекци хэдэг тусхай хэрэгсэлтэй 2 автомашина барюулагдаба. Энэ хэрэгтэ 3 сая түхэриг гаргашалагдаа юм.
Буряад Уласта малай эмшэдэй харгалзалга доро 600 гаран һуурин байна. Тэдэнэй олонхи нютагуудта мэргэжэлтэд үгы.
- Хүн зон ветеринарнуудые бэдэржэ, үхэр малаа хүтэлөөд ябахаа болихо. Малай эмшэд шэнэ машинануудтаа һуугаад, эгээл холын һууринуудта хүрэхэ аргатай болобо. Тэдэ үхэр мал дары түргөөр эмшэлээд, хэрэгтэй анализ тэрэ дороо абаад ошохо, - гэжэ Алексей Цыденов баяраа мэдүүлбэ.
Гансал малай эмшэдтэ шэнэ оньһон техникэ үгтөө бэшэ, мүн бултанай үзэсхэлэндэ табигдаа. Комбайн, трактор, газар хахалха анзаһан, тармуур, сеялкэ болон бусад техникэ хүдөө ажахынхид һүүлэй жэлнүүдтэ дуратайгаар худалдан абадаг болонхой. Юуб гэхэдэ, гүрэнэй талаһаа тэдхэмжэ һайнаар үгтэнэ бшуу. Ганса 2017 ондо 120 сая түхэригтэ техникэ ажахынууд абаһан байна.
Шэнэ тракторнууд
Шалгарһан ажахынуудта шангууд барюулагдаа
Ажахынууд тус үзэсхэлэндэ эгээл һайн үүлтэртэ малаа асараа. Тэдэниие мэргэжэлтэд ябажа хараад, тусхай шангуудые барюулба.
Сагаан толгойто казах үүлтэрэй мал тэжээдэг ажахынуудай дунда Кабанскын аймагай “Байкальское» болон Мухар-Шэбэр аймагай “Түгнэ» ажахынууд түрүүшүүлэй тоодо оролсоо. Ярууна аймагай “Комсомольский” гэһэн ажахы үзэсхэлэнэй алтан медальда хүртөө.
Хяагта аймагай “Буян” болон Мухар-Шэбэрэй Һутайн ажахынууд хальмаг үүлтэрэй мал шадамар бэрхээр үсхэбэрилнэ гэжэ элирүүлэгдээ. Бэшүүр аймагай “Иверия” ажахы эндэ алтан медаль абаһан байна.
Хэжэнгэ, Яруунада буряад үүлтэрэй мори үсхэбэрилдэг ажахынууд шалгараа. Хэжэнгын “Ажалша”, Яруунын “Үльдэргэ” болон “Домна” ажахынууд медальнуудта хүртэжэ, домнынхид түрүүлһэн байна. Энэ һууринай морид “Харагшадай һайшаалда хүртэһэн” тухай тусхай шан эзэдтээ асараа.
«Домна» ажахын буряад морин олондо һайшаагдаа
Үбэр Байгалай нарин нооһотой буряад хони үсхэбэрилдэг ажахынууд сооһоо Сэлэнгэ аймагай “Иро” ажахы алтан медальда хүртэжэ, Зэдын суута “Боргой” ажахые мүнгэн медальтай үлөөбэ.
“Бүүбэй” үүлтэрэй хони Хориин, Бэшүүрэй болон Хяагтын аймагуудта һайнаар үсхэбэрилдэг байна гэжэ тодороо. Эндэ “Кяхтинское” нэгэдэл алтан медаль абаба.
- Урдаа табиһан зорилгодоо энэ хэмжээ ябуулгамнай хүрөө гээд һанагдана. Юуб гэхэдэ, хүн зон иимэ олоор ерэжэ, ехэ дуратайгаар хабаадаһан байна. Энэ үзэсхэлэн үнгэргэхэдөө, үүлтэртэ малаа дууһан мартаагүй байхадаа, эрдэмэй талаар һайнаар шэнжэлжэ, һэргээхэ хэрэгтэй гэһэн үшөө нэгэ зорилго байгаа. Булта хамтаран энээн дээрэ хүдэлөө һаамнай, малай үүлтэрэй шанар һайн болохо, мяха, һүн наймаанда таарамжатай сэнгээр ехээр гаргагдаха, - гэжэ Буряад Уласай Засаг газарай Түрүүлэгшын орлогшо - хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой сайд Даба-Жалсан Чирипов онсолон хэлэһэн байна.
Д-Ж.Чирипов С.Сандаковто баярай бэшэг барюулна
Анна ОГОРОДНИГОЙ болон авторай гэрэл зурагууд