​Үүлтэртэ малай үзэсхэлэн: түрүү ажахынуудта түлхисэ гү?

Мүнөө үедэ Буряад Уласта үүлтэртэ мал үсхэбэрилдэг 36 репродукторай түхэлтэй ажахы тоологдоно. Үүлтэртэ малай үни удаан хүлеэгдэһэн үзэсхэлэн-яармаг һаяхана үнгэргэгдэжэ, тэрээндэ аяар 32 ажахы хабаадаба. Иимэ хэмжээ ябуулга 2008 онһоо хойшо Буряадта эмхидхэгдээгүй байгаа бшуу.

Үдхэжэ байһан үхэр малаа бэе бэедээ ха­руулжа, дүй дүршэлөөрөө хубаалдаха хэмжээ ябуулга дахинаа һэргылхын түлөө Улаан-Үдын Исток һууринда оршодог Үйлэдбэриин паркын хажууда томо шэнэ байшан бодхоогдоо. Уридшалан хэлэбэл, хирэ-хирэ бо­лоод лэ, эндэ олон тоото хэмжээ ябуулга үнгэргэгдэхөөр хараалагдана.

Ганса үүлтэртэ үхэр мал үзэсхэлэндэ та­бигдаа бэшэ, мүн галуу, нугаһа, тахяа, шан­дага, бүднэ шубуу (перепел), загаһан болон бусад амитадые эндэ харахаар байгаа. Бу­ряад Уласай Засагай газарай хүтэлбэрилхы тушаалтад үзэсхэлэндэ ерэжэ, нютагаймнай хүдөө ажахы ямар талаар хүгжэжэ байнаб гэжэ танилсаа.

Загаһаншье һонирхол татаа

Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цы­деновэй хэлэһээр, һүүлэй үедэ гүрэн хүдөө ажахыда ехэ анхарал хандуулна.

- Үүлтэртэ мал тэжээлгэ, тэдээндэ эдеэ хоол бэлдэхэ, мяха, һү, арһа, нооһо тушааха ажал ямараар ябуулагданаб, дайралдаһан бэрхэшээлнүүдые яагаад шиидхэхэб гэжэ энэ үзэсхэлэн харуулжа үгэхэ ёһотой. Иигэжэ уулзаад, булта хамтаран, шиидхэгдээгүй асуудал тухай хэлсэбэл, хүдөө ажахынгаа байдал хүгжөөжэ шадахабди, - гэжэ Алексей Цыденов онсолон хэлэһэн байха юм.

А.Цыденов,Ц-Д.Доржиев үзэсхэлэн нээнэ

Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Батор Аду­чиев үүлтэртэ малай үзэсхэлэндэ зорижо ерэһэн байна. Тэрэ өөрөө хонин ажалтай һайн танил, мяха ехэтэй хальмаг үүлтэртэ хони гаргаһан намтартай. Тэрэнэй хэлэһээр, Ород гүрэнэй 2018 оной болон удаадахи гур­бан жэлэй бюджедтэ хүдөө ажахы хүгжөөхэ талаар асуудал нэн түрүүн табигдана.

- Һаяхана Ород гүрэнэй Мүнгэн сангай яаманай сайд Антон Силуанов Гүрэнэй Дүүмын һунгамалнуудые 2018 оной бюдже­дэй түсэлтэй танилсуулжа эхилээ, - гэжэ Ба­тор Адучиев мэдүүлбэ. - Тэрээн дотор табан һалбари хүгжөөхэ тухай хэлэгдэнэ. Үхэрэй мяха, һү, фрукт болон овощ үйлэдбэрилгэдэ яһала һайн мүнгэн һомологдохоор хараалаг­данхай. Юуб гэхэдэ, шубуунай болон гахайн мяхаар гүрэмнай арад зоноо хангажа шадаа гээшэ. Тиимэһээ үхэрэй мяха үйлэдбэрилхын талаар Буряад Улас өөрын хубита оруулха шадалтай.

Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен-Даши Доржиевай хэлэһээр, хүдөө ажахымнай бултыемнай тэжээжэ байһан һалбари гээшэ.

- Үүлтэртэ мал тэжээгээгүй хүдөө һууринда хүн зоной үмсын мал туранхай­гаар харагдадаг. Тиимэһээ гол анхарал энэ ажалда хандуулжа, совет үедэ адли адуу малнай талаараа дүүрэн бэлшэжэ ябахань болтогой, - гэжэ Цырен-Даши Доржиев үреэлбэ.

Хүдөө нютагай хүн зон үйлэдбэрилһэн эдеэ хоолоо Улаан-Үдэ хотодо наймаалха аргатай. Ниислэл хотын мэр Александр Голковой мэдээсэһээр, мяха, һү болон хүдөөгэй бусад хоол наймаалха 53 газар бии юм. Үшөө тиихэдэ жэлэй хугасаа соо худалдаанай найман яармаг эмхидхэгдэдэг заншалтай.

Ямаанай мяхан хэрэгтэй гү?

Табан хушуун малай тоодо оролсодог ямаан олон тоото харагшадта һайшаагдаа. Ута, сэхэ эбэртэй ямаадтай зураг буулгаха дуратайшуул олон байгаа.

Ангорско үүлтэрэй ямаа Сэлэнгэ аймагта тэжээнэ. Олзын хэрэг эрхилэгшэ Акуловай ажахыда 250 толгой иимэ жэжэ мал тоолог­доно. Ямаанайнгаа мяха өөһэдөө эдихэ баа­тай болоно. Юуб гэхэдэ, ямаанай мяхан юун­дэб даа тоогүй болошонхой. Һамнагдаһан бүхы нооһон худалдаанда гаранагүй. Хүн зо­ной захил хэхэдэл, ажахынхид нооһоёо най­маална.

“Мааран, мааран бэлшээшэ, манай хонид мэндэ амар!”

Буряад Уласта хэдэн үүлтэрэй хонид үсхэбэрилэгдэдэг байна. Хүдөө ажахын эрдэм шэнжэлгын институт мүн лэ хони үдхэжэ эхилэнхэй. Тэдэ шанга гэгшын шэн­жэлгэ хэжэ, мяха ехэтэй хальмаг үүлтэрэй хони Ивалга аймагта үсхэбэрилдэг. Ондоо үүлтэрэй хонитой нэгэдүүлэгдэжэ, шэнээр гараһан хонин баян, тарган мяхатай боло­но гэжэ институдай мэргэжэлтэд мэдүүлээ. Тэрээн соо өөхэниинь тон бага юм, мяхыень эдихэдэ амтатай юм гээд тэдэ найдуулна.

Хори аймагай ажахынууд “бүүбэй” үүлтэрэй хони үсхэбэрилнэ. Аймагай захир­гаанай хүдөө ажахын таһагые даагша Вик­тор Хабитуевай хэлэһээр, иимэ үүлтэрэй жэжэ мал эндэхи байгаалида ехэ таарама.

- “Бүүбэй” хониной үнэмшэлгэ 2008 ондо абаһан байнабди. Удаань 2013 ондо тэрээниие дахинаа гэршэлээбди, - гэжэ Виктор Ха­битуев хөөрэнэ. - Мүнөө үедэ ганса “Баянгол” гэһэн ажахыда 6400 толгой “бүүбэй” тоологдоно. Тэдэ ехээр үбһэ, һолоомо эдингүй, талаар бэлшэжэ, хоолоо олоод байдаг.

Баянголой хонишод «бүүбэй» тэжээнэ

Бэшүүр аймагай Шэбэртэ һууринда шэрүүн нооһотой хони яһала үнинэй тэжээжэ эхилһэн юм. Һүүлэй байдалаар тэндэ 4 мянга гаран толгой хонин тоологдоно.

- Үзэсхэлэндэ эгээл томо, тарган хонидые харуулхаа асараабди. Эгээл үрэжэлтэй хуса болон жэл хахадтай хонин олоной анхарал­да табигдаа, - гэжэ “Шэбэртэ” ажахын ахамад хонишон Баир Очиров хэлэнэ.

Хяагта аймагай “Кяхтинское” нэгэдэл үбһэ тэжээл ехээр эдидэггүй хони баһа тэ­жээнэ. Монгол үүлтэрэй хонид 2006 ондо эндэ асарагдаа бэлэй. 2012 ондо тус үүлтэрэй хонид 900 толгой тоологдодог һэн. Мүнөө бүри олошороо.

- Монголой хони даб гээд, хашаан соо ба­рижа шадахагүйш. Юуб гэхэдэ, тэдэ ямаан- дал адляар һүрэхэдөө бэрхэнүүд, - гэжэ “Кяхтинское” нэгэдэлэй захирал Виталий Самбуев хөөрэбэ. - Эдэ хонид хүлдөө һайн, ябажал байха. Хонишон хойноһоонь ябаад эсэшэдэг. Үүр сайхада хонидоо гаргаад, ха­ранхы болотор харанабди. Мүн эдэ хонид хурьгалхадаа, олоор эхирлэнэ. Заримдаа 100 хонинһоо 150 хүрэтэр хурьга абанабди.

Буряад, хальмаг, казах мал Буряадай талаар бэлшэнэ

“Кяхтинское” нэгэдэл буряад үүлтэрэй үхэр гурбан жэл саада тээ үсхэбэрилжэ эхи­лээ.

- Һая асараад байхадаа, үбэлдөө эдеэлүүлдэг һэмди. Мүнөө үбэл тэрээндэ үбһэ үгэхэгүйбди. Бэлшээридэ гараад, өөрөө хоол олоод ябаха, - гэжэ Виталий Самбуевай хэлэ­хэдэ, Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыде­нов ехэтэ гайхаба.

Тус ажахын зоотехник Наталья Доржие­вагай тэмдэглэһээр, буряад үхэрнүүд элдэб халдабарита болон бусад үбшэнүүдтэ бэлэ­хэнээр нэрбэгдэдэггүй. Гэхэтэй хамта, тэдэ шонотой уулзаа һаа, тугалнуудаа хамһаалжа шадаха.

Сэлэнгэ аймагай “Юрөө” гэһэн ажахы аяар гурбан түхэлөөр гүрэнэй репродуктор юм. Эндэ Үбэр Байгалай буряад үүлтэрэй на­рин нооһотой хонид тэжээгдэдэг. Мүн тиихэдэ хальмаг болон сагаан толгойто казах үүлтэрэй үхэрнүүдые үсхэбэрилнэ.

- Бүхы дээрээ 1500 гаран үхэр мал ма­най ажахыда тоологдодог юм. Хальмагшье, баһа сагаан толгойто казах малнай үбһэ хулһаа өөһэдөө оложо эдеэд ябадаг. Хальмаг үүлтэрэй үхэр хатуу хүйтэн сагые һайнаар дабажа гарадаг юм. Теэд казах үхэр бэеэрээ томошог, мяха ехээр үгэдэг, - гэжэ ажахын хүтэлбэрилэгшэ Тумэн Аюшеев жэшээлэн тайлбарилна һэн.

“Юрөө” ажахыда үхэр малаа тэжээхын тула элдэб ногоо, обёос ургуулна. Гурбан жэл соо ган гасууртай дайралдажа, мүртэй ургаса абанагүйбди гэжэ ажахын хүдэлмэрилэгшэд мэдүүлнэ.

- Урда жэлтэй адли хэмжээнэй үбһэ сабшаабди. Хабарай нюрган ута ха юм. Тиимэһээ үбһөөр тон дуталдабал, худалдажа абахаар түсэблэнэбди, - гэжэ Тумэн Аюшеев үргэлжэлүүлбэ.

Ажахыда 60 хүн ажаллажа байдаг. Үбһэ, таряа хуряалгын ажалай эхилхэдэ, нюта­гайнгаа хүн зониие суглуулжа, ажал хүүлэдэг заншалтай.

- Үхэр малаа амидыгаар худалданабди. Репродуктор түхэлэй ажахы болоод байха­даа, малаа тарааха гол зорилго гүрэн урдам­най табиһан байна, - гэжэ Тумэн Аюшеев хөөрэнэ. - Мал үүсэлэлгын Сэлэндүүмын цех­тэ үхэр малаа абаашажа гаргуулһанайнгаа удаа мяхаяа дэлгүүртэ худалдаанда таби­набди.

Һарлаг хараха зон үсөөрнэ

Аха аймагай буряад, һоёд угсаатан һарлагаа тэжээжэ, хэдэн зуун жэлдэ ажами­дарна. Гүрэнэй дэмжэһэн, үүлтэртэ малай репродукторай тоодо ороһон оройдоол нэгэ ажахы мүнөө сагта хүдэлжэ байдаг. “Нэгэ­дэл” гэһэн ажахын хүтэлбэрилэгшэ Соёл Сандаковой хэлэһээр, һарлагай тоо оройдо­ол 5600 толгой хүрэтэр унаад байна. Тэрэ тоодо 3200 үнеэн тоологдоно.

- Энэ һарлагай шэгнүүр 194 килограмм болоно, - гэжэ набтар хара үнгэтэй үнеэ ха­руулаад, Соёл Сандаковой хөөрэхэдэнь, олон хүн үнэншэнэгүй.

- Энээнһээ 100 килограмм хүрэтэр мяхан гараха юм, - гэжэ тэрэ мэдүүлнэ. - Теэд Улаан- Үдын хүн зон һарлагай мяха ехээр абанагүй. Хэдэн жэлэй саада тээ һарлагай мяха аса­раад, 120 хүндэ миинтээр тарааһан байнаб. Удаань оройдоол найманиинь дахинаа захил хээ.

Ахаархин һарлагайнгаа мяха Эрхүү хото руу ехээр абаашадаг. Юуб гэхэдэ, тэндэхи ажаһуугшад һайн шанартай энэ мяха дуратайгаар абана бшуу. Ан гүрөөлэй мяхатай адли амтатай һарлагай мяхан гемоглобин ехэтэй, бэе махабадта һайн шэнжэ оруулдаг гээшэ. 22О-25О түхэригөөр нэгэ килограмм мяхан наймаанда табигдана.

- Саашадаа һарлагаа яагаад тэжээхэ хүнүүд гээшэбибди, - гэжэ Соёл Сандаков голхорон, һанаа алдана. - Юуб гэхэдэ, за­луу һүрэгнай хүдөөгөө ерэжэ, һарлагаа үсхэбэрилхэеэ оройдоо һананагүй. 10-15 жэл болоод, малайнгаа хойноһоо ябаха хүн үлэхэгүй. Тэрэ сагта бидэ үтэлшөөд байхабди. Тиимэһээ тэрэ болотор һарлаг үсхэбэрилгэеэ үйлэдбэриин хэмжээндэ гар­габал, һайн байгаа. Тусхайта ёһоор тэдээ­ниие таргалуулхын түлөө элдэб ногоо ур­гуулха хэрэгтэй. Теэд тиимэ ехэ газар Ахада байхагүй.

Ахын һарлагууд тарган

Бүднэ шубуунай үндэгэн сэнтэй

Байгал шадарай аймагта “Эхэ газар” (“Мать-земля”) гэһэн ажахыда бүднэ шубуу (перепел) үсхэбэрилдэг байна. Үүлтэртэ малай үзэсхэлэндэ энэ ажахынхид хабаадажа, өөрыгөө харуулһан байна. Ажа­хын хүтэлбэрилэгшэ Наталья Лютаевагай хэлэһээр, перепелнүүдые тэдэ 2014 онһоо тэжээнэ.

- Мүнөөдэр 2500 толгой томо шу­буутайбди. Англиин сагаан, эстон болон манжуур үүлтэрэй бүднэнүүд юм. Тэдэ­нэйнгээ үндэгэ Улаан-Үдэ хотын наймаанай дэлгүүрнүүдтэ абаашажа худалданабди, - гэжэ Наталья Лютаева хөөрэбэ.

“Эхэ газар” ажахы мүнөө үедэ 5000 шубуунай тусхай фермэ бодхоожо эхилээ. “Залуу фермэр” гэһэн гүрэнэй программада оролсо­жо, тэдэ тэдхэмжэ абаһан байна.

- Шубуунай дорохиие сэбэрлэхэ, уһалуулха, мүн үндэгэ суглуулха ажал шэнэ фермэ соо автоматизированнэ болгогдохо юм, - гэжэ Наталья Лютаева баярлан хэлээ һэн.

Перепел шубуун хамаг юумэ ама руу­гаа хэдэггүй, гансал тусхай хоол эдидэг байна. Эдеэ хоол соохи баян витаминуудаа бүхыгөөрөө үндэгэндөө оруулдаг гээшэ. Тиимэһээ ажахынхид тусхай комбикорм хоол үдэр бүри шубуудтаа бэлдэнэ.

Наталья Лютаева бүднэ шубуунай үндэгэ харуулна

Оньһон техникэ ажахынуудта дамжуулагдаба

Үзэсхэлэнэй үедэ мал эмнэлгын албанай ажалшадта тусхай оньһон техникэ барюу­лагдаа. УАЗ түхэлэй 10 автомашина аймагуудта дамжуулагдаһан байха юм. Тэрээн соо ветеринар болон зоотехнигүүдтэ хэрэг­тэй хэрэгсэлнүүд худалдан абтаа. Үшөө тии­хэдэ дезинфекци хэдэг тусхай хэрэгсэлтэй 2 автомашина барюулагдаба. Энэ хэрэгтэ 3 сая түхэриг гаргашалагдаа юм.

Буряад Уласта малай эмшэдэй харгал­залга доро 600 гаран һуурин байна. Тэдэнэй олонхи нютагуудта мэргэжэлтэд үгы.

- Хүн зон ветеринарнуудые бэдэржэ, үхэр малаа хүтэлөөд ябахаа болихо. Малай эмшэд шэнэ машинануудтаа һуугаад, эгээл холын һууринуудта хүрэхэ аргатай болобо. Тэдэ үхэр мал дары түргөөр эмшэлээд, хэрэгтэй анализ тэрэ дороо абаад ошохо, - гэжэ Алек­сей Цыденов баяраа мэдүүлбэ.

Гансал малай эмшэдтэ шэнэ оньһон тех­никэ үгтөө бэшэ, мүн бултанай үзэсхэлэндэ табигдаа. Комбайн, трактор, газар хахалха анзаһан, тармуур, сеялкэ болон бусад тех­никэ хүдөө ажахынхид һүүлэй жэлнүүдтэ дуратайгаар худалдан абадаг болонхой. Юуб гэхэдэ, гүрэнэй талаһаа тэдхэмжэ һайнаар үгтэнэ бшуу. Ганса 2017 ондо 120 сая түхэригтэ техникэ ажахынууд абаһан байна.

Шэнэ тракторнууд

Шалгарһан ажахынуудта шангууд барюулагдаа

Ажахынууд тус үзэсхэлэндэ эгээл һайн үүлтэртэ малаа асараа. Тэдэниие мэргэ­жэлтэд ябажа хараад, тусхай шангуудые барюулба.

Сагаан толгойто казах үүлтэрэй мал тэ­жээдэг ажахынуудай дунда Кабанскын ай­магай “Байкальское» болон Мухар-Шэбэр аймагай “Түгнэ» ажахынууд түрүүшүүлэй тоодо оролсоо. Ярууна аймагай “Комсомоль­ский” гэһэн ажахы үзэсхэлэнэй алтан ме­дальда хүртөө.

Хяагта аймагай “Буян” болон Мухар-Шэ­бэрэй Һутайн ажахынууд хальмаг үүлтэрэй мал шадамар бэрхээр үсхэбэрилнэ гэжэ элирүүлэгдээ. Бэшүүр аймагай “Иверия” ажахы эндэ алтан медаль абаһан байна.

Хэжэнгэ, Яруунада буряад үүлтэрэй мори үсхэбэрилдэг ажахынууд шалгараа. Хэжэн­гын “Ажалша”, Яруунын “Үльдэргэ” болон “Домна” ажахынууд медальнуудта хүртэжэ, домнынхид түрүүлһэн байна. Энэ һууринай морид “Харагшадай һайшаалда хүртэһэн” тухай тусхай шан эзэдтээ асараа.

«Домна» ажахын буряад морин олондо һайшаагдаа

Үбэр Байгалай нарин нооһотой буряад хони үсхэбэрилдэг ажахынууд сооһоо Сэ­лэнгэ аймагай “Иро” ажахы алтан медаль­да хүртэжэ, Зэдын суута “Боргой” ажахые мүнгэн медальтай үлөөбэ.

“Бүүбэй” үүлтэрэй хони Хориин, Бэшүүрэй болон Хяагтын аймагуудта һайнаар үсхэбэрилдэг байна гэжэ тодороо. Эндэ “Кяхтинское” нэгэдэл алтан медаль абаба.

- Урдаа табиһан зорилгодоо энэ хэм­жээ ябуулгамнай хүрөө гээд һанагдана. Юуб гэхэдэ, хүн зон иимэ олоор ерэжэ, ехэ дуратайгаар хабаадаһан байна. Энэ үзэсхэлэн үнгэргэхэдөө, үүлтэртэ малаа дууһан мартаагүй байхадаа, эрдэмэй талаар һайнаар шэнжэлжэ, һэргээхэ хэрэгтэй гэһэн үшөө нэгэ зорилго байгаа. Булта хамтаран энээн дээрэ хүдэлөө һаамнай, малай үүлтэрэй ша­нар һайн болохо, мяха, һүн наймаанда таа­рамжатай сэнгээр ехээр гаргагдаха, - гэжэ Буряад Уласай Засаг газарай Түрүүлэгшын орлогшо - хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой сайд Даба-Жалсан Чирипов онсолон хэлэһэн байна.

Д-Ж.Чирипов С.Сандаковто баярай бэшэг барюулна

Анна ОГОРОДНИГОЙ болон авторай гэрэл зурагууд