782
Үнгэрһэн долоондо Буряад Уласай Арадай Хуралда ерэхэ жэлэй болон 2019-2020 онуудай түсэблэлгын болзорой бюджет тухай хуулиин түсэл зүбшэн хэлсэхын тула олоной хабаадалгатай уншалганууд боложо үнгэрөө.
“Хүн бүхэн мэдэхэ эрхэтэй”
Жэл бүриин бюджет тухай хуули абахын урда тээ иимэ уншалганууд гүрэнэй мүнгэн сангай кодексын ёһоор үнгэргэгдэдэг юм.Тиихэдээ гансашье гүрэн түрын бэшэ, мүн регионуудай, хүдөө аймаг гү, али хотын нютагай засагай зургаанууд ерэхэ жэлдэ һангай мүнгэ хайшан гэжэ гаргашалхаяа байһан түсэбүүд тухайгаа олониитын түлөөлэгшэдэй хабаадалгатай зүбшэн хэлсэлгэ хэдэг гээшэ.
Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен-Даша Доржиевай хэлэһээр, хэрэгтэй гаргашанууд болон бии байһан арга боломжонуудаа тэнсүүлхэ хэрэгтэй. Хуралай даргын һанамжаар, мүнөө сагта ехэ эбтэйгээр, үрэн жүн ехэтэйгээр ажаллаха шухала. “Уластамнай ажаһуудаг хүн бүхэн һангай мүнгэн яагаад хубаарилагданаб гэжэ мэдэхэ эрхэтэй. Тиимэһээ олониитын хабаадалгатай уншалганууд үнгэргэгдэнэ гээшэ,” – гээд Цырен-Даша Эрдынеевич тэмдэглэһэн байха юм.
Тэнсүүриин дүрим һангай мүнгэндэ хабаатай
Гүрэн түрын хуулиин ёһоор, ямаршье бюджедтэ дуталдаһан мүнгэнэй хэмжүүр байдаг. Нютагай засагай мүнгэн сан гү, али регионой (улас, можо, хизаарнуудай) гү, улас түрыншье гү бюджедүүд хоёр гол зүйлтэй ха юм даа: оршо, гарша. Арад зондо аша туһатай, мүнгөөр заатагүй хангагдаха гаргашанууд бии. Энэмнай – эрдэм һуралсалай, элүүрые хамгаалгын, соёлой һалбаринууд, гүрэн түрын, өөһэдын хүтэлбэриин зургаанууд, үндэһэн экономико гэхэ мэтэ. Теэд эдэ бүгэдые һангай мүнгөөр хангахын тула бюджедтэ орожо байдаг олзо оршо, татабаринууд хэрэгтэй.
Оршо, гаршын хэмжээнүүдэй ямаршье бюджедтэ тааралдахагүйдэ, тэдэниие тэнсүүлхэ тусхай арга боломжонууд байдаг. Жэшээнь, олзо оршо багатайшаг нютаг можын гү, али аймаг, сомоной бюджедүүдтэ “дээрэһээ” мүнгэн үгтэнэ гээд юрын зон хэлсэдэг гээшэбди. Энэмнай үнэхөөрөөл тиимэ. Ушарынь гэхэдэ, бүхы дэбисхэр дээрэһээ ороһон татабари, олзо оршоёо суглуулаад, тэрэнээ бултанда хубааха дүрим болоно. Ашагта малтамалнуудаар баян, мантан томо үйлэдбэринүүдтэй аймагууд гү, али гүрэнэймнай нютаг модонуудай олзо оршонь бусадта орходоо, сэгнэшэгүй ехэ байдаг. Тэнсүүриин гуримаар тэдэ бусадтаяа хубаалдаха ёһотой болоно.
Хамаг гаргашануудые “хаахын” арга үгы
Уласай 2018-2020 онуудай бюджет мүнгөөр дутамаг байхаар хараалагдана гэжэ эдэ уншалгануудай үедэ дуулгагдаа. Ерэхэ жэл мүнгэн һангаймнай олзо оршо 47,6 миллиард түхэриг болохо, харин гаргашань – 50,14 миллиардда хүрэхөөр түсэблэгдэнхэй.Тиихэдээ 2,4 миллиард түхэриг дуталдаха болоно. Харин 2019 ондо дуталдаһан мүнгэнэй хэмжээн бага боложо, 2,37 миллиард түхэригтэ хүрэхэөөр багсаамжалагдана. Теэд 2020 ондо мүнгэн сангай дефицит баһа “ургажа”, 2,41 миллиард түхэригтэ хүрэхэдөө болохо.
Сагнай нэгэ дороо байдаггүй. Дэлхэй дээрэхи оронуудай хоорондохи харилсаан хубилжа, гүрэн түрымнай эдэй засагай эрид һэргэхэдэ, мүнгэн санда олзо, оршошье ехээр орожо, регионуудай хоорондо хубаагдадаг мүнгэн ехэ болохо гэжэ найдая. Уласаймнай байдал һайжараад, олон түсэлнүүд бэелүүлэгдэжэ, хүн зон ажалтай болохо, хүдөө ажахымнай хүдэржэхэ, үйлэдбэрииншье һалбаринууд үндыхэ бэзэ.
Захиргаанай мүнгэ заахашье нэмэхэгүй
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай Захиргаанай ажаябуулгада яахадаа мүнгэн нэмэгдэхэнь бэ гэжэ Арадай Хуралай һунгамал Бато Семёнов мүнгэн сангай сайдай уялгануудые дүүргэгшэ Всеволод Мухинһаа асууба. Тиихэдэнь тэрэ мүнгэнэй ямар гаргашануудта һомологдохоёо байһан тухай тодо харюу үгөөгүй.
Парламентын эмхидхэһэн олониитын хабаадалгатай уншалгануудай үедэ Буряад Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын нэгэдэхи орлогшо Игорь Шутенковой мэдээсэһээр, захиргаанда тусхай жасада 280-яад гаран сая мүнгэн һүүлэй һүүлдэ эмнэлгын газарнуудта, һургуули болон хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ үгтэхэ. Тусхай энэ жасада байһан мүнгэ яамануудта тараагдажа, тэдэ өөһэдынгөө мэдэлэй эмхи зургаануудта дамжуулха зэргэтэй.
- Энэ мүнгэ нэгэ доро бариха зорилго табигдаһан байгаа. Саашань үшөө хаража үзэхэбди, Мүнгэн сангай яамандашье үгэхэдөө болохобди, - гээд Игорь Шутенков мэдүүлээ. - Эгээл хэрэгтэй болоһон һургуулиһаа, жэшээнь, дохёо ороходо, тусхай комисси тэрэниие шалгаад, тэсэхээр бэшэ байдал тогтонхой һаань, тиишэнь мүнгэ ябуулха болоно.
Засагай газарай Түрүүлэгшын нэгэдэхи орлогшын хэлэһээр, захиргаанай ажаябуулгада заахашье ехэ болгогдохогүй, хуушан хэмжээгээрээл үлэхэ.
Ерэхэ гурбан жэлэй мүнгэн түсэб дээрэ хүдэлмэри энэ һарын дүүрэтэр үргэлжэлхэ юм. Ноябриин хуушаар болохо сесси дээрээ Арадай Хурал бюджет тухай хуули баталан абахаар харааланхай.
Буряад Уласай Арадай Хуралай мэдээсэлэй албан гэрэл зураг абтаба.
Баяр БАЛДАНОВ
