​«Үльдэргын ударидагша»

          Эдир залуугаар томо ажахы ээм мүр дээрээ ашаад, ажалдаа бэеэ үгэнги хүдэлжэ байһан Булад Будажанаев олондо һайшаагдадаг. Шуран бэрхэ, урагшаа һанаатай хүбүүгээ нютагайнь зон, илангаяа хүтэлбэрилгэ доронь «Yльдэргэ» ажахыда ажал хэжэ ябаһан адуушад, хонишод, үхэр үсхэбэрилэгшэд ехэ хүндэлдэг байна.

ЭСЭГЭДЭЭ ЭГЭЭЛ АДЛИ

Цырен-Доржо, Галина Будажанаевтанай бүлэдэ 1989 ондо удаан хүлеэгдэһэн хүбүүн үри түрэжэ, ехэ баяр болоо. Хоёр басагадай удаа гараһан одхон хүбүүндээ Булад гэжэ нэрэ эсэгэнь үгэһэн юм. Yнэхөөрөөшье, хүбүүниинь нэрэдээ хүрэмэ булад шэнги хатуу, шанга голтой, шадалтай хүбүүн болоол даа.

«Цырен-Доржо эсэгэнь бүхы наһаараа малай эмшэн ябаһан, дээдын гарай ёһотой мэргэжэлтэн байгаа. Сугтаа нилээд хүдэлөөбди. Иисэнгын ажахы ударидажа байхадаа, үндэһэн буряад адуу һэргээхэ хэрэгтэмни хам оролсожо, намай нилээд дэмжэһэн, - гээд, табан хушуун малаа Буряадтаа һэргээхэ хэрэг ябуулжа байһан Һасаранай Булад ахай дурсан хөөрэнэ. Тэрэшэлэн иигэжэ нэмэнэ: - Буладые абадаал адли тусгаар бэрхэ хүбүүн гэжэ бододогби».

Эсэгынгээ ажал адаглан, малай хажууда үндыһэн Булад абадаал адли мэргэжэлтэй болоһон. Буряадай Хүдөө ажахын академиин мал эмнэлгын факультет эрхимээр түгэсхөөд, нютагаа бусажа, «Yльдэргэ» ажахыда олоһон мэргэжэлээрээ ажалайнгаа намтар эхилээ. «Yльдэргэ» ажахын хүтэлбэрилэгшэ Далай Галсановай гурбан жэлэй саана Буряад Уласай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаман руу дэбжүүлэгдэхэдэ, хорин табатайхан Буладта нютагайнь зон ажахыгаа ударидахыень даалгажархиһан юм. Иимэ ехэ харюусалга өөр дээрээ даажа абаһан хүбүүн арга шадалаараа ажахыгаа үргэхэеэ оролдоһоор.

АЖАХЫ ТУХАЙ ХЭДЭН YГЭ

- Эсэгэ малаан тэнгэримнай хура бороо үршөөнэгүйл даа. Һүүлэй жэлнүүд – адуу малда ёһотой зоболон. Тиибэшье арга мүрөө бэдэрнэбди, - гэжэ Булад Будажанаев хори буряадуудай маягаар тойруугаар дуулгана. Тиигэхэдэнь «Yльдэргэ» ажахы уруугаа хаража байна гээд, хүдөө ажахыда хабаагүй хүнүүд бодожо болохо. Yнэн дээрээ тиимэ бэшэ! Залуу хүбүүнэй ударидалга доро ажал хэрэг эршэдээр ябуулагдажа байнхай. Манай мэдэһээр, 86 жэлэй түүхэтэй «Yльдэргэ» ажахы үндэһэн буряад адуу, «бүүбэй» хони, казах үүлтэрэй үнеэ үсхэбэрилнэ. Эгээл тиимэһээ бүтэн жэлдэ бэлшээд ябадаг адуу малдаа үбһэ тэжээл һүри һүреэр бэлдэһэнэй хэрэггүй ха юм. Теэдшье хура бороогүйһөө боложо, бэлшээриин газарай хооһороод байхада, хэсүүхэн лэ ааб даа... Харин Булад ноёмнай заатагүй арга мүрынь олохол байха гээд, нютагаархин ойлгодог, этигэн найдадаг болонхой...

«Yльдэргэ» ажахы үшөө тиихэдэ малай тэжээл таридаг байна. Эгээл энэ таряалангаа алдаһан тухайгаа Булад Будажанаев шаналһан хэбэртэйгээр дээрэ хэлэһэн байгаа.

Адуун һүрэгэй тоогоор хамагай баян ажахы гэжэ Буряад Уластаа тоологдодог «Yльдэргэ» байгша оной май һарын эсэс багаар Ярууна аймагай 90 жэлэй ойн баяр угтуулан, уласай хэмжээнэй «Даага дэллээн» эмхидхээ бэлэй. Тиихэдэ тоогүй олон зон хаа-хаанаһаа тиишэ ошожо, морин эрдэнидэ хабаатай мартагдаһан шахуу заншалтай танилсаһан байна.

Адуунай дэлһэ богони, һүүлыень богони болгожо тайрахые даага дэллэхэ гэжэ нэрлэдэг. Хабартаа адуутай айл бүхэн һамбайень, дэлһэ болон һүүлыень сомор болгожо тайрадаг юм. Юунэй түлөөб гэхэдэ, дулаанай сагта хашаг, шалза, хубалзын ехээр хазахагүйн, шуһыень һорожо, үбшэ тараахагүйн тула даага дэллэдэг ёһо гурим бии. Дэлһыень тайрахадаа, хэрэгтэйл хэмжүүрээр тайраха ёһотой, юундэб гэхэдэ, ута нооһоорнь ооһор, аргамжа томоходо, хибэс нэхэхэдэ һайн. Богони богонихоноор, хэды дабхар тайраа һаа, ооһор болохогүй. Дэрэ, шэрдэг, олбог болохо. Тиимэһээ мориной үһэн хадаа адуун һүрэгэй хүндэ хэрэгтэй баһа нэгэ зүйл болоно гээд, тиихэдэ ойлгуулаа бэлэйбди.

Адуун һүрэгэйнгөө тоо 1,5 мянгада хүргэжэ, айраг (сэгээ) буйлуулдаг болохо тухай түсэбтэйбди гэжэ Булад Будажанаев дуулгана. Гадна бэелүүлмээр үшөөшье олон бодолнууд бии. Тэрэ түсэбүүдынь ажалша бэрхэ хүдэлмэрилэгшэдгүйгөөр яашье бэелүүлэгдэхэгүй гүб даа. Yбэл зунгүй, амаралта гэнгүй үргэлжэ ажал хэжэ ябадаг дүшөөд хүн ажахыда хүдэлнэ. Харин зунай сагта хүдэлмэрилэгшэдэй тоо хоёр дахин нэмэгдэдэг. Yндэһэн мал ажалаа алдаагүй үе үедэ дамжуулжа байдаг хонишод, адуушад Үльдэргэдэ байха. Эдэ зоноо Булад түрүүлэгшэ ходо урмашуулхаяа оролдодог. Мүнгэ салингыень саг соонь үгэжэ, амаруулхаяа Сочи, Москва болон ондоо хариин газарнуудай курортнууд руу эльгээдэг болонхой. Гадна «Yльдэргэ» ажахын мэргэжэлтэд Франци болон бусад оронуудай хүдөө ажахын үзэсхэлэнүүдтэ хабаадажа, олон ондоо орон нютагуудай дүршэлтэй танилсадаг заншалтай юм. Эдэ бүхы хэрэг залуухан хүбүүн эмхидхэн ябуулнал даа. Булад өөрөө ходо һуражал, али олон юумээр һонирхожол байдаг. Тиихэдээ ганса өөрөө ургана бэшэ, харин хажуудахи зоноо дахуулан дэмжэнэ бшуу.

«Yльдэргэ» ажахы нютагаархиндаа туһатай байхаяа оролдодог. Тиигэнгүй яахаб? Малшадайнь лэ үхибүүд ясли-сэсэрлигтэ, һургуулида ябана гүб даа. Ажахын ашаар һургуулиин байшан залгагдаа, дуган һэльбэн шэнэлэгдээ... Гадна Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэл дэмжэн, 5 айлда зуу зуун хонин дамжуулагдаа. Түлыень абаад, дам саашань тэдэ үгэхэ юм. Тиигэжэ нютагаархинай байдал һайжарха ёһотой.

Yльдэргын ажахын дарга Булад Будажанаевайл хабаадалгатайгаар үнинэй “төөриһэн” алтан субарга Анаа дасан руу дамжуулагдаа бэлэй.

ЗОРИҺОНДОО ХҮРЭГ ЛЭ, ЗОРИМГОЙ БУЛАД

Хориин тайшаа Дамба ноёной 10-аад мянга гаран адуун Түрхэлдэ зуһадаг байһан гээд, Булад нэгэтэ хэлээ бэлэй. Тиигэхэдээ нюдэниинь гансата носоһон хэбэртэй үзэгдөө һэн. Иимэл олон адуу малтай ажахыдаа болодог һайбди гээд, залуу түрүүлэгшэ тиихэдэ бодожо байгаа ха... Урдамнай туяа сасаһан одо мүшэн мэтээр хүсэл бишэрэлнай, мүрөөдэлнай харагдадаг гүб даа. Залуугайнгаа залитай ольһо алдангүйгөөр, «һанаһандаа хүрэжэ, һарбайһанаа абажа» ябаг лэ даа Булад!

Октябрина ЕШЕЕВА, Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА