722
Алексей Цыденов үшөө Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшэ байхадаа, энэ жэлэй февраль һарада Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путинтай уулзаха үедөө Буряад орониие хүгжөөлгын гол шэглэл хадаа мал ажал гэжэ онсолоо бэлэй. Харин Толгойлогшо болоходоо, хони үсхэбэрилгэ хүгжөөхэ талаар хамтадхамал программа зохёохо даабари үгөө. Тэрэнэй ёһоор, хэдэн шэглэлнүүд хүгжөөгдэхэ юм: хубсаһа хунарта хэрэглэгдэдэг нарин нооһо, хибэс, һэеы бүтээдэг бүдүүн нооһо үйлэдбэрилгэ, арһа элдэлгэ, фермерскэ ажахынуудые болон хүдөө ажахын буусануудые хүгжөөлгэ...
Тиихэдээ буряад арадай хэр угһаа үсхэбэрилдэг байһан табан хушуу мал һэргээлгэдэ нүлөөлхэнь бэшэ гү? Энэ асуудалаар социологиин эрдэмэй доктор, профессор Цырен Цыдыпович Чойроповтой хөөрэлдөөбди.
- Цырен Цыдыпович! Танай һанамжаар, буряад арадай заншалта табан хушуу мал үсхэбэрилхэдэ, мүнөө манай эндэхи байдал, сагай уларил хэр таараха гээшэб?
- Хэр угһаа сахижа ябаһан заншалта табан хушуу малаа һэргээлгэ хадаа мүнөө үеын хүдөө ажахын үйлэдбэри хүгжөөхэ хэрэгтэ тон шухала үйлэ гээшэ. Юундэ амин шухалаб гэхэдэ, ажаһуугшадаймнай ехэнхи хубинь малаал үсхэбэрилнэ ха юм. Буряад ороной болон Үбэр Байгалай хизаарай газар дэбисхэр дээрэхи үбһэ ногоон шэмхэлэн ажамидардаг малда тааруу. Урданай буряадууд эндэхил уларилда ургаһан ургасын эрхэ байдалда малаа дахаад лэ ажаһуугаа. Хэдэн мянгаад жэлнүүдэй хугасаада үндэһэн мал ургамалдаа таарамаар үсхэбэрилэгдөө. Хайшан гээд мал ажалаа эрхилхыень байгаали заажа үгэдэг байгаа ха юм. Ургамалшье, малшье хадаа хүн түрэлтэнтэйл адли амидаралта оршоной удаан сагай хубилалтын үрэ дүн гээшэ. Хүн хүдөө ажахы эрхилхэдээ, амита байгаалиин хубилалтын хуули һөөргөө эрьесэгүйгөөр һандаргааха бэшэ, тэрэниие ойлгожо, ажабайдалдаа тааралдуулхал ёһотой. Энэ хэлэгшэеэ урданай сагай мэдээжэ аяншалагша эрдэмтэдэй һанамжануудаар баримталһуу. Ородой аяншалагша, географ Николай Спафарий 1675 ондо Сагаан хаанай захиралтаар Хитад гүрэн ошожо ябахадаа, нэгэ дабаан дээрэ амарха үедөө иигэжэ бэшэһэн байха юм:
“Братууд гэрээ һэеыгээр хэдэг, хальмагууд шэнги хубсаһатай, обоо хүбөө адуу, үхэр, хонин һүрэгтэй”. (Буряадуудые Браты гэжэ бэшэнэ).
Тэрэ сагта Үбэр Байгалай хизаарай дэбисхэр дээрэ мал һайнаар үсхэбэрилэгдэжэ, арад зоной ажаһуудалшье амгалан, сагай уларил, газарай хүрьһэн, уһан голой байдал бүгэдэ һайн байгаа.
“Буряад-монголшуудай мал һүрөөтэй олон, ажаһуудалынь хэр угһаа заншалта гэжэ эли. Мал һүрэгөө хүдөө талаар табижархёод лэ, һанаа амар, үбэлдөө үбһэ хулһа бэлдэдэггүй, гансал хурьгадай тэжээл бага-сага бэлдэдэг юм”, - гэжэ 1772 оной март соо немец Пётр-Симон Паллас тэмдэглэһэн байна.
Ботаник, хизаар оронуудые шэнжэлэгшэ Георги Иоган-Готлиб буряад арадай олон хони малаарнь ехэтэ гайхаһан байна. “Минии байрлаһан гэрэй эзэн 500 адуутай, тэдыл хонитой, 300-гаад бодо малтай. Гэхэ зуура, тэмээ ямааниинь баһал олон”, - гэжэ тэрэнэй бэшэхэдэнь, Байгалай саанахи буряад лэ бүхэн табан хушуу адуу малтай байгаа гэжэ гэршэлнэ.
19–дэхи зуун жэлэй тэн багаар финн яһанай эрдэмтэн Александр Матиас Кастрен: “Үсөөхэн лэ ушарта буряадууд үгытэй байна. Үсөөн малтай байхадаа, эдихэ эдеэ, үмдэхэ хубсаһагүй байха болоно. Һэеы гэр бүхэндэ һүтэй ногоон сайгаар, хониной шараһан мяхаар, һүөөр, һүнэй эдеэгээр ороһон лэ хүниие хүндэлдэг байна”, - гэжэ тэмдэглэһэн юм.
1908 оной Агын буряадуудай тоо бүридхэлэй дүнгөөр, нэгэ айл 110 толгой элдэб янзын малтай, хүн бүхэн 22 толгой малтай байгаа. Нүүдэл арадууд болон нүүжэ ерээд, малшан болоһон арад хэдэн зуугаад жэлэй туршада мал ажаллаха, үүлтэр һайжаруулха, элдэб үбшэнтэй тэмсэхэ талаар өөһэдын ойлгосо, мэдэсэтэй болоһон байгаа.
Газар шэнжэлэгшэд, нүүжэ ерэгшэд шэрүүхэн уларилтай Үбэр Байгалай дэбисхэр дээрэ хонохо унтари, эдеэ хоол олодог лэ һэн. Нүүжэ ерэгшэд иимэ уларилда ажаһуужа эхилхэдээ, мал харахал баатай боложо, мяха эдидэг, һү уудаг, малай арһа элдэжэ, хубсаһа хунараа оёдог байгаа. Иимэ байдалдаа дадажа, үндэһэн арадуудай ёһо заншал даган абажа, тэдэнтэй нэгэдэн, холисолдон ажаһуугаа. Тон шухала юумэн гэхэдэ, малынь хараһан хүнэй өөрын мэдэлэй зөөри байгаа. Юундэ манай угсаатан иимэ амжалтатай, һайн байдалтай һэн бэ? Юундэб гэхэдэ, үдэрһөө үдэртэ, жэлһээ жэлдэ өөрынгөө заншалта ажал хэжэл ябаа бшуу. Энэ хэрэгынь өөһэдын лэ үндэһэнһөө эхитэй. Табан хушуу малаа үсхэбэрилхэ гээшэ агууехэ талын ажаһуугшадай гол үүргэ байгаа. Хэр угһаа хойшо тала дайдаарнай тобир тарган адуу мал, һүрэг хони ямаад таран бэлшэжэл ябаа ха юм. Тиимэһээ мал ажахы манай Буряад ороной болон Үбэр Байгалай арадуудай амгалан тэнюун ажаһуудалай үндэһэн болохол ёһотой. Гэдэргээ эрьежэ харангүй, урагшаа дабшахань бэрхэтэй. Үнгэрһэн сагаа анхархадаа, мүнөөдэрэй байдалһаа сэбэр, зүб байгаа гэнэ бэшэбди, ерээдүй сагтаа амгалан тэнюун ажаһуухын туладал түүхын гүн руу шэртэн харанабди.
- Урданай буряадууд Эхэ байгаалидаа ехэ гамтайгаар хандадаг байгаа гэдэг...
- Зүб даа. Заншалта малаа харахадаа, оршон тойронхи байгаалидаа гамтайгаар хандажа байгаа гэлтэй. Үбһэ хулһа ехээр бэлдэхэгүй, сагай уларилай һэлгээндэ малаа дахан нүүжэ, газар байраяа һэлгэжэ байхадань, бэлшээринүүд саг соогоо амаруулагдажа, ургамал үрэ шэмэеэ зүб үгэжэ, ургажашье үрдидэг һэн. Газар урилан һэлгэхэдээ, мал элдэб сагтаа ондо ондоо янзын тэжээл абана ха юм. Мүн газарай хүрьһэн һандаргагданагүй. Теэдшье буряад угсаатан шажан мүргэлэйнгөө заяа заршамаар газарай хүрьһэ эбдэхэгүй гэжэ оролдодог, хайша хэрэг газаршье малтажа һэндэдэггүй байгаа. Үндэһэн арадуудай хаа–хаанагүй газар хүрьһэеэ гамнажа байхадань, бэлшээринүүд дээрэхи ургамал һайн ургадаг, хүрьһэн элдэб муу үбшэндэ нэрбэгдэдэггүй һэн.
- Нүүдэл байдалтай гэхэдээ, бүхы буряадууд малаа дахажа, үбһэ ногооной һайниие бэдэрээд лэ, нүүжэ ябаа болоно гү?
- Буряадаймнай урдан сагай байдал ехэ һонин байгаа гүб даа. Зүүн болон урдахи зүгэй буряадууд малаа дахаад лэ, үргэн тала гүбээгөөр нүүжэл ябаа. Үбэр Байгалай буряадууд үбэлжөөндөө, зуһаландаа гаран ажаһуугаа гэлтэй. Харин тон олон малтайшуул жэлэй дүрбэн сагта зүгэй буряадууд жэлэй хоёр лэ буусаяа һэлгүүлдэг һэн. Тиигэжэ хойто жэлынь һайн ургасатай байхын тула жэлэй дүрбэн сагта бэлшээринүүдээ һэлгэжэ ябаа.
- Буряад үүлтэрэй мал ехэ шэрхи, өөрөө өөртөө хоол олоод ажамидарха шадалтай гэлсэдэг...
- Тиимэ шэрхи амитад бүхэли жэлэй туршада хүл дорохи хоолоо шэмхэн ажамидарха шадалтай. Үргэлжэ бэлшэжэ ябаһан малай тэнхээ тамир бүхэжэдэг, элдэб үбшэндэ диилдэхэгүй, шэрхи болодог ха юм. Малшад оршон тойронхи байгаалиингаа онсо шэнжэ, ургамалнуудайнгаа шанар, малайнгаа арга боломжо тон һайн мэдэдэг байха ёһотой. Үбэлжөөндэ уһа голгүй газар шэлэхэ - мал саһаар «уһалаад» ябадаг. Харин зуһаланаа бэдэрхэдээ, гол булагуудта дүтэхэнэ, аляаһа боргооһо үсөөтэй газар шэлэдэг. Хабартаа залуу малдаа ехэ анхарал табижа, шэмэ һайтай ногоотой газар бэдэрхэ. Намартаа удаан сагта ногооной хагдардаггүй газарта барихадань, хабартаа, зундаа маряажаһан мал тэнхээгээ алдахагүй.
- Мүнөө сагта заншалта мал бариһанай хэрэггүй, бага олзотой гэлсэдэг. Энэ баримта эрдэмэй талаар хэр зүб гээшэб?
- Эдэбхитэд үндэһэн малаа үсхэбэрилхэ тухай һанамжа оруулдаг. 20-дохи зуун жэлэй эхеэр Үбэр Байгалай газар дэбисхэрээр хэдэн сая хонин, адуун, тэмээн бэлшэжэл ябаа. Эдэ булта нютагай, үндэһэн үүлтэрэй байгаа бшуу. Тэдэ газарай хүрьһэндэ хоро хээгүй, тэдэниие ажаллахада, бага гарза гарадаг бэлэй. Хүдөөгэйхидтэ ехэ мүнгэ алтан байгаа бэшэ. Зүблэлтэ засагай үедэ мал ажахы оньһожоруулагдажа эхилхэдээ, нарин нооһото үүлтэрэй хонин болон һү-мяханай үүлтэрэй бодо малда гол анхарал табигдаа. Теэд энэнь гаргаша ехэтэй, олзо багатай байшоо. 1985 ондо Буряадай эрдэмтэд энэ хэрэгые саашанхи хүгжэлтэгүй, үрэ дүнгүй гэжэ гэршэлэн мэдүүлээд, байдал һайжаруулгада үндэһэн мал үсхэбэрилгэ нүлөөлхэ гээ бэлэй. Иимэ гайхамшаг үндэһэн малай үүлтэр һэргээхэ талаар ажал профессор С.Б. Помишинай ударидалга доро ябуулагдаа. Һүүлдэнь Булад Лхасаранов, И. А. Калашников, В.А. Тайшин гээд эдэбхитэд халан абаа.
Мүнөө сагта хүдөө ажахыда тон бага мүнгэн һомологдоно. Тиимэһээ гуша гаран жэлэй саана эрдэмтэдэй ябуулһан ажал шухаг удхаяа алдаагүй. Буряад Улас дотор нэн түрүүн буряад үхэр, Үбэр Байгалай тэмээн, һарлаг, буряад морид үсхэбэрилэгдэхэл ёһотой.
- Хамтын асари томо ажахынуудта бэшэ, хүдөөгэй үмсын багахан ажахынуудые хүгжөөлгэдэ гол анхарал хандуулхаар бэшэ гү?
- Буряад Улас дотор 1990-ээд онуудаар малшадай буусануудта ажаһуудаг гэр бүлэнүүд, багахан һууринуудта ажаһуугшад болон хамтын ажахынуудай ажалшад хүдөөгэй фермернүүд болоо. Хамтын ажахынуудай һалан һандархада, таряашад өөһэдынгөө хубаари газар абажа, малшье тоологдон хубаагдаа гэлтэй. Фермерэй ажахы байгуулагдахадаа, нэн түрүүн багахан һуурингуудые һэргээн хүгжөөхэ зорилготой һэн. Олон жэлэй дүй дүршэл харахада, иимэ һуурингуудые хүгжөөхэ талаар манай Буряад Улас дотор имагтал заншалта мал хүгжөөхэ хэрэгтэй. Мүнөө сагта заримань хоморой зүйл болонхой.
Хүдөө ажахын яаманай мэдээгээр, һүүлэй жэлнүүдтэ үмсын буусанууд дээрэ 200 гаран таряашадай-малшадай ажахы, гэр бүлын малай 20 фермэ байгуулагданхай. Табан жэлэй туршада эхилжэ байһан фермернүүдые дэмжэлгын программаар 225 ажахы 13 шэглэлээр ажал эрхилжэ эхилээ, һүнэй үүлтэртэ мал үсхэбэрилгэ хүгжөөлгөөр 24 бүлын фермэнүүд бии болоо. Ганса 2016 ондо 60 таряашадай-малшадай ажахы болон бүлын 8 фермэ шэнээр байгуулагдаа.
- Гэхэ зуура, хүдөө нютаг руу хүн нүүхэ дурагүй, ажалшад дуталдаһан зандаал бэшэ гү?
- Хүдөөдэ ажахы хүгжөөлгэ бага һууринуудые һэргээхэ үүргэтэй. Гэхэ зуура, тэндэхи ажаһуугшадай байдал хүшэр. Малай буусанууд һууринһаа холо, зарим ушарта 60-аад модо зайда оршодог. Гэбэшье, фермер болоод, хүдөө нүүжэ ошохо зон олон лэ даа. Буряадай Гүрэнэй хүдөө ажахын академиин профессор В.С. Потаев Хориин аймагта шэнжэлгэ хээ юм. Тиин асуултада хабаадагшадай 44,7 хубинь хүдөө буусанууд руу зөөжэ, үмсын ажахы эрхилхэ дуратай. Гэр бүлын малай фермэнүүдые дэмжэлгын программа залуушуулай дунда үндэрөөр сэгнэгдэнэ. Хүдөө ажахын мэргэжэлэй һургуули дүүргэгшэд нютагаа бусажа, фермэнүүдые барина.
Гадна Буряад Улас дотор хаа хаанагүй хүдөө ажахын олзын хэрэг эрхилэгшэд бууса, фермэнүүдые һэргээн бодхоожол байна. “Хэдыхэн жэлэй саана манай аймагаар ябахадашни, колхозуудай үмхиржэ һандарһан малай буусанууд байдаг һэн. Мүнөө тэдэ буусануудта шэнэ эзэд бии болонхой, яндагар буусанууд һэргээгдэнхэй, нюдэ баясуулна. Тиигэжэ угай тоонто, буусануудта хоёрдохи ами оруулагдана, - гэжэ хүдөө ажахын ажалай ветеран, Бэшүүр аймагай засаг дарга ябаһан Виталий Калашников хэлээ.
Буряад Уласай байгаалида, сагай уларилда, ниигэмэй болон эдэй засагай талааршье эгээл таарама багахан хүдөө ажахын үйлэдбэринүүд байгуулагдан хүгжөөгдэхөөр. Багахан һуурингуудта хүдөө ажахын фермэнүүдые байгуулха шухала. Тэдэ булта гэр бүлын түхэлэй, үмсын ажахынууд байха зэргэтэй. Тиимэл хадаа эндэхи газарай үндэһэн арадай хэр угһаа сахижа байһан заншалта ажал ябуулагдахал ёһотой.
Цырегма САМПИЛОВА хөөрэлдэбэ.
Анна Огороднигой гэрэл зураг.
