Софья Гундуева үндэһэн эдеэ хоол буйлуулха дүршэлөөрөө хубаалдана
«Ариг Ус» теле-субагаар гарадаг «Мүнгэн сэргэ» дамжуулга энэ жэлһээ эхилжэ, адууша малшан зоной ажабайдалые тон тодорхойгоор зураглажа харуулдаг болобо. «Минии малша Буряад» гэһэн шэнэ буландаа Хяагта аймагта ажана түбшэн түбхинэһэн хонишон Сэрэнбаатар ахайн ажахы тухай хөөрэһэниинь намда угаа һониноор үзэгдөө һэн.
Булган талата Буряад дайдадамнай хонин ажахынууд байдаг лэ аабза. Теэд сурбалжалагшад тэдээн тухай хөөрөөгөө бэлдэхэдээ, тиимэ хүн тэды толгой хонитой, гүрэнһөө тэды шэнээн мүнгэн туһаламжада хүртэһэн, зундаа тэды шэнээн үбһэ хуряаба, үбэлөө гэмгүй дабажа, ондо оробо гэхэһээ бэшэ үлүү һонирхолтой юумэ хөөрөөд орхидоггүй гүб даа.
Харин тус дамжуулга тад ондоо, өөрын онсо маягтай байшаба.
Үнөөхил Сэрэнбаатар ахаймнай хонидые яагаад зүбөөр үбэлжүүлхэб гэжэ хото хүдөөгэй харагшадта харуулха зуураа, харшаяа нюрган дээрээ ашажа байгаад, урагша хойшонь шэрэн байжа, ехэ һонин хөөрөө дэлгэбэ. Бүмбэр сагаан хонидой ямаршье жабарта диилдэхэгүйн тула, бэе бэедэнь зада хашаха хэрэгтэй юм гэжэ хүн болоһоор, тон түрүүшынхиеэ харабаб. Һанаашалһан энэ хэрэгээ бэелүүлхын тула, Сэрэнбаатар ахаймнай хонидойнгоо харша зундаа һунаадаг, үбэлдөө агшаадаг байна. Яагаад тэрэнь бүтэдэг юм гэжэ һонирхобол, «Ариг Ус» субагай сайт дээрэ (arigus. tv) ороод, «Мүнгэн сэргэ» дамжуулга харахыетнай уринаб.
Манай эндэ хониной хоргооһон зөөри болодоггүй гүб даа. Харин Сэрэнбаатар ахай хонидойнгоо шэбхэ малтахадаа, тэрэнээ хаядаггүй юм байна. Түлеэ ябталһан шэнгеэр, зохидхоноор хабтагар шэбхэ бэе бэе дээрэнь ябталаад, үбэлэй эсэслэхэ тээшэ, тэрэнэйнгээ нэбтэ норохогүйн тула, бутархай шэбхэ дээрэнь ехээр хэжэ, үбһэ оройлһонһоо өөрэгүйгөөр нюруулдаг байна. Зундаа тэрэнь зада хатана ха юм. Харин намартаа тэрэнь ямаршье түлеэнһээ өөрэгүй түлишэ болодог юм байна гэжэ мэдэхэ болооб.
Урданай юумэн ула болоогүй
Буряад-монгол арад хэр угһаа хойшо мал ажал дээрэ ябаһан гээшэ. Адуугаа хаража, үнеэгээ һаажа, хонидоо манажа ябаа сагтаа эхэ һайхан хэлэмнай, элинсэг хулинсагуудаймнай тахижа ябаһан урданай ёһо заншалнууднайшье мартагдахагүйл даа. Сагай эрхээр мүнөөнэй буряадууд хүдөөһөө хото руу нүүжэ, эжы абынгаа бууса орхинод. Нэгэ наһаараа хэжэ байһан ажалыень мартанад. Харин үдэр бүхэндэ үндыжэ ябаа улаан бургааһаднай буряад хэлэгүй болошоно. Энэ бэрхэшээлэй эшэ үндэһыень Даша-Доржо Болотов, Баярма Раднаева гэгшэд сохом олобо ха. Тиимэһээ малшан хүнтэй улам дүтөөр танилсуулха һэдэлгэ хэбэ.
Буряад Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай Захиргаанай Үндэһэтэн хоорондын харилсаанай болон олониитын үүсхэл дэмжэхэ хорооной туһаламжаар байгуулагдаһан «Минии малша Буряад» гэжэ буландаа бэлигтэй сэтгүүлшэд Хяагта, Сэлэнгэ, Захаамин аймагуудай ажахынуудта хүрэжэ, бусад журналистнуудта орходоо, тодорхой, гүн удхатай зураглал-хөөрөөнүүдые бэлдээ.
Тэдээнһээнь малай мүр мүшхэжэ ябаһан хүн, туугаад ябаһан амитаниинь буряадаараа юун гэжэ нэрэтэйб гэжэ лаб мэдэхэһээ эхилээд, гартаа барижа ябаһан зэр зэмсэгынь (ташуур, минаа, тэдэнэй бэе бэеһээнь илгаа), унажа ябаһан хүлэг моринойнь тоног зэмсэгүүд (хазаар, ногто, жолоо, тохом, дүрөөбшэ, эмээл, бүүргэ, ганзага болон бусад зүйлнүүд) толгой сооһоонь гаранагүй ха юм.
Санага нютагай малшан Роман Гундуев ажахы тухайгаа хөөрэнэ
Буряад абарга бүхэ Зоригто Цырендондопов түрэл һайхан Ноёхон нютагтаа гүүнэй сэгээн үйлэдбэри зохёогоо гэжэ залхуул сэтгүүлшэн энэ жэлдэ бэшээгүй ха даа. Тэрээн тухай тээ мэндэ бишье бэшээ һэм. Сэгээ гээшэ эрэшье, эхэнэршье хүнэй бэедэ һайн нүлөө үзүүлдэг,үбшэлһэниие аргалдаг, үлдэһэниие садхаадаг шэдитэй энэ унданай үйлэдбэри «Мүнгэн сэргыншье» авторнуудай анхарал татаһан байна.
Буряад хүн үбгэ эсэгэнэрэйнгээ хэжэ ябаһан ажал хэжэ ябаа сагтаа түрэл хэлэеэ хэзээшье мартахагүй гэжэ авторнууд бодомжолно. Харин морёо хүндэлөөгүй эрэ - эрэ бэшэ, малаа орхиһон хүн нютагаашье хаяха, хэлэеэшье мартаха, эсэсэй эсэстэ хүн бэшэ боложо һалаха гэһэн бодол толгойдомни түрүүлнэ. Би өөрөө хэбэд номхон Хэжэнгэдээ 17-той болотороо ажаһуугааб. Дунда һургуулияа дүүргэмсээрээ, дээдэ һургуулида орохо гэжэ Буряадай ниислэл хото хүрэжэ ерэһээр, иишээ үлэшөөб. Тэрэ гэһээрни, үни болонгүй, хорин жэл болохонь. Үхибүүн ябахадаа, үнеэ һаадаг, һүеэ машинададаг лэ хүн һаабзаб. Зөөхэйн хотын дэлгүүртэ байдаг һэн тула: «Энэ эдеэмнай буряадаараа юун гэжэ нэрэтэй бэлэй?» - гэһэн тэнэг бодол арайл ороодүй байна. Харин: «Һүеэ машинадахадамнай гарадаг шэнгэн бодосынь юун гэжэ нэрэтэй бэлэй?» - гэһэн асуудал сэдьхэлыемни хүсэд хүлгөөжэ үрдеэ. Тэрэниие яашье һанажа ядабаб. Тяг мартажархиһан байбаб. Ухаандамни «обрат» гэжэ ород үгэ ороод лэ, һалаха юм бэшэ. Харин тиигэжэ бэшээ һаамни, хори буряад хэлэ һайн мэдэхэ уншагшамни дураа гутахал даа гээд гансата эли болобо. Буряад хэлэтэй хүн бүхэниие: «Тэрэмнай юун бэлэй?» - гэһэн асуудалаар дайлажал мэдэбэб.
Буряад хэлэмнай баян гүб даа. 15 аялгатай һэн тула, нютаг бүхэндэ машинын илгажа гаргаһан шэнгэн бодоснай өөр өөрын нэрэтэй байшаба. Агын Буряадай тойрогой хүдөө нютагһаа һаяшаг лэ ерэһэн эхэнэр хүн: «Тэрэшни илгадаһан гэжэ нэрэтэй», - гээд, тодоор хэлэжэ үгөө. Теэд манайшни хүйхэр сониндоо бэшэн гэхэдээ: «үйлэгэдэһэн» гээд бэшэжэрхибэл даа. Туһатай зүбшэл үгэһэн хүмни: «илгадаһан» гэжэ үгэ «илгаха» гэжэ үгэһөө гараа гэжэ намда ойлгуулаа. Тиихэдэнь лэ би багадамни: «Машина һайнаар илгана, муугаар илгана», - гэжэ гэртэхимни хөөрэлдэгшэ һэн гүбэ гэжэ тэрэ дороо һанаад орхёоб. «Минии малша Буряад» түсэл иимэ үзэгдэлһөө бүхы буряад-монголшуудые абарха, аршалха шэнээтэй.
Үхибүүд болон буряад хэлэн
Тоонто нютагаа орхёод, Улаан-Үдэдэ түбхинэһэн айлнууд оршон сагай иимэ бэрхэшээлтэй ушарна. Городой үхибүүд буряад хэлээр: «Алахамнишье!» - гээ һаа, ойлгоногүй. Тиигэнгүй яахаб? Тэдэ хони адуулха бэшэ, үнеэ һааха бэшэ. Сэсэрлиг, һургуулиһаа ерэбэл, эрхимүүдынь ехэдээл һаа, гэрэйнгээ даабари дүүргэмсээрээ, зурагта (телевизор), компьютер, хабтагар болон сомор дэлгэсэнүүдые, гарай утаһа дэрлээд хэбтэшэнэ. Тэндэмнай буряад хэлэнэй үнэршье үгы ха юм даа.
Ушар иимэһээ үхибүүдээ буряад сэдьхэлтэйгээр хүмүүжүүлдэг айлнуудта «Минии малша Буряад» түсэл зохёоһон бэлигтэн хёрхо нюдэнүүдээ, һонор шэхэнүүдээ табижа, сэдьхэл хүдэлгэмэ хөөрөөнүүдые бэлдэнэ. Зарим бэрхэшүүл, жэшээлхэдэ, эрдэмтэн, багша Жаргал Бадагаров шэнги хүнүүд, Улаан-Үдэ хотодо хара багаһаань ажаһуубашье, багашуулаа тордиһогүй һайханаар буряад хэлээр дуугаргажа һурганал ха юм. Иигэжэ хөөрэхэ зуураа, малша айлай баян шэрээ зураглажа бэшэһэн мүрнүүдые эндээ дурдаха дуран хүрэнэ.
«Мал хараха – ама тоһодохо» гэһэн үгын удхые Роман Лубсанович Гундуевай гэртэ эгэшэнь Софья Будаевна гүйсэд дүүрэн тайлбарилжа үгэбэ, - гээд Даша-Доржо Болотов дабтагдашагүй һайханаар бэшэнэ. «Шэрээгээр дүүрэн сагаан эдеэ, мяхан табаг, тогооной нэрэмэл һархаг хүрэтэрынь табижа хүндэлхэдөө, эдэ бүгэдэ мал адуунаймнайл ашаг шэмэ гээшэ гэжэ онсолно.
Хурууд, ааруул, зөөхэй, тоһон, сүсэгы гээд лэ, сагаан эдеэн Гундуевтанай хүндын шэрээ дээрэ элбэгээр табигданхай. Софья Будаевна өөрын гараар хэһэн эдеэн бүхэн тухайгаа хөөрэнэ, заримыень хайшан гэжэ бэлдэхэ бэ гээдшье хэлэжэ үгэбэ. Буряад эдеэн гэжэ үшөө элдэб олон зүйл байһан аабза, мүнөө дэлгүүртэ дура зоргоной юумэн байдаг боложо, бэедэ туһатай, үлтэйшье үндэһэн хоолоо бэлдэхэеэ болижо байһамнай харамтай гэжэ халаглана».
Ородой Холбоото Уласай Засагай газар Сибириин болон Алас Дурна зүгэй дайдада хүн зон олоор ажаһууг гэжэ хүсэдэг боложо байна. Тиигэжэ ерэхэдээ, тэндэхи олониитэ ганса хотонууд руу субажа һуурижаха бэшэ, харин хүдөө ажахы хүгжөөхэ, тосхонуудаа һэргээхэ болоно. Дэмбэрэлтэ энэ хэрэгтэнь гүрэн өөрынгөө зүгһөө туһалхаар бэлэн. Улас түрын иимэ шэглэлээр дабшажа ябаа сагтань бидэ, буряадуудшье, мал ажалдаа бусаха зэргэтэйбди гэһэн бодолые «Минии малша Буряад» түсэлэй зохёохы бүлэг зөөлэхэнөөр, зохидхоноор хүн бүхэндэ хүргэнэ. Иигэжэ ерэхэдээ, Буряад Улас дотор хүдэлдэг олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдэй мэргэжэлтэд буряад хэлээрээ, үндэһэн соёлоороо һонирхохо боди сэдьхэл хүн бүхэндэмнай түрүүлхэ уялгатай болоно.
Баяр Жигмитов
Виктор Нимаевай гэрэл зурагууд.