Александр Дамбиев, кино буулгаһан Доодо Бүхэн нютагта, 2016 он
Совет засагай үедэ хүдөө буряад нютагуудта колхозой ажалай горитойхон хубинь мориной хүсөөр хэгдэдэг һэн. Тиимэһээ хүдөөгэй үхибүүд мориндо яһалашье дүрэтэй байгаа. Харин олоной дунда мориндо тусгаар бэрхэ хүбүүд байдаг гээшэ. Тэдэнэй нэгэн Сэлэнгын аймагай Тохой һууринай енгүүд эсэгын, минии дүтын түрэлэй болохо Александр Чимитович Дамбиев болоно. 1950-яад онуудта бидэнэр, дайнай һүүлээр нэбшэгэрээр үдэһэн Тохойн багашуул, 4-5 наһа дүүмэр һэн тула аха нүхэрөө, түрэлшье, бэшэшье һаа, нютагай маягаар булта Алексанхай гээд ябахабди.
Пушкинай шүлэг сээжээр уншаһанай һайгаар
61 жэлэй саана, 1956 ондо, 14-тэйхэн ябаһан Алексанхайдамнай ехэ талаан тудажа, тэрэмнай “Адуушанай дуун” (“Песня табунщика”) гэһэн түрүүшын буряад кинонуудай нэгэндэ буулгагдаһан юм. Дашарабдан Батажабайн мүн адли нэрэтэй туужаар мэдээжэ совет режиссёр Андрей Фролов тэрэ кино буулгаһан юм. Хүгжэм, дуунуудыень алдарта композитор Василий Соловьев-Седой алдарта поэт Михаил Матусовскиин үгэнүүд дээрэ зохёоһон байна.
Энэ фильмын гол роль болохо адуушан Түмэн Жаргаловые тэрэ үеэр нилээд мэдээжэ ябаһан буряад оперын солист, хожомынь РСФСР-эй габьяата артист болотороо ургаһан Владимир Манкетов наадаһан намтартай. Тэрэнэй дуратай басаган Сэсэгые узбек яһанай Дилорам Джурабаева, энэ басаганай үбгэ эсэгые киргиз актер, СССР-эй арадай артист Муратбек Рыскулов, Москвагай милициин майор Бугровые РСФСР-эй арадай артист, Сталинска шангай лауреат Виталий Доронин наадаһан түүхэтэй. Тэрэшэлэн хоёрдохи шатын рольнуудта суута артистнууд Афанасий Белов, Лев Дуров, Светлана Дружинина, Борис Новиков, буряад артистнууд сооһоо мүн лэ мэдээжэ Буянта Аюшин, Чойжинима Генинов, Дагба Дондуков, Георгий, Петр Лосевууд, Николай Таров гэгшэд хабаадалсаһан байгаа.
Эды ехэ алдар суутай артистнуудтай зэргэлээд, манай нютагай юрын буряад хүбүүнэй, тииһээ тиитэрээ минии түрэлэй Саша Дамбиевай наадаһаниинь баһашье гайхалтай даа. Гансашье тохойнхид, сэлэнгынхид бэшэ, юрэнхыдөө, Буряадай бүхы нютагайхид дурсагдагша киногой 1957 ондо СССР ороной кинотеатрнуудта гаража эхилхэдэ, үнэн зүрхэнһөө баярлаа, омогорхоо һэмшуу. Баһашье хараад үзыт: энэ кинодо наадаһан гэбэл, Эрхүү можоһоо гарбалтай хоёр артист - Боохон аймагай Николай Таров, Нүхэд аймагай Владимир Манкетов, Хэжэнгын Чойжинима Генинов, Дагба Дондуков, Баргажанай (Хурамхаанай) Буянта Аюшин гэгшэд болоно. Тиимэһээ зүүн-баруун гэлтэгүй, Буряадаймнай али али талын бэлигтэн Сэлэнгын аймагай дэбисхэр дээрэ буулгагдаһан киногой гайхамшаг энэ бүтээлдэ хабаадаа ха юм. Гэтэр сэлэнгынхид дайдынгаа хэшэгые дэлгээд, һула гадна һуугаа бэшэ, харин нютагаймнай эдир залуухан Саша Дамбиев һүбэлгэн нюдэеэ эрбэгэнүүлхэдэжэ, бүхы орон соогуур Буряадаймнай ургажа байгаа үетэн иимэ зоригтой юм гэжэ яб байса харуулаа хамнай.
Шагта - Буянта Аюшин
Эдэ үдэрнүүдтэ Александр Чимитович Дамбиев 75 наһаяа тэмдэглэжэ байнхай. Ехэхэн энэ ойн баяртань дабхасаад, тэрэнэй наадаһан “Адуушанай дуун” киногой үргэн ехэ СССР ороной экранууд дээрэ гараһаар 60 жэлэйнь ой мүн байгша ондо гүйсэжэ байнхай бшуу.
Тээсгэн утаһаар Алексанхайтай харилсахадаа, яагаад энэ кинодо орошоһон тухайнь һонирхобоб.
“Зунай эхин һарада энэ кино буулгаха бүлэг Буряадта ерэхэдээ, Сэлэнгын аймагта гол ажалаа ябуулха гэжэ шиидэһэн байгаа, - гэжэ Александр Чимитович хөөрөөгөө эхилбэ. – Бүлэгэйхид Гусиноозёрск хотын 1-дэхи һургуулида байрлаба. Ахамад режиссёрой туһалагша эхэнэр Д. Тамбиева Тохойһоо буряад дэгэлтэй зониие һурагшалаад, минии нагаса баабай, Параадайн Бадмажабтай уулзаад, тус киногой олоной хабаадалгатай нэгэ хэһэгтэ хабаадахыень дурадхаба. Нагаса баабаймни зүбшөөбэ. Тиигээд 13-14 наһанай аша, зээтэй гүт гэжэ һонирхобо. Тиихэдэнь баабай намайе нэрлэбэ. Тиигэжэ мориндо бэрхэ Ломбоев Володи бидэ хоёр Гусиноозерскын 1-дэхи һургуулида киногойхидто бэеэ харуулхаяа ошобобди. Ородоор дуугардаг гүш гэжэ намһаа асууба. Дуугардагби гэбэб. Шүлэг унша гэбэ. Пушкинай шүлэг уншаад үгэбэб. Морёор харайлгадаг гүш гэхэдэнь, Хяагтын хилын харуулай отрядһаа асарагдаһан табан мориной эмнигшэг нэгыень унаад, һургуули шадарай талмай дээгүүр хатаруулаад, оодоруулаад орхибоб. Тиигэжэ шэлэгдээ хүнлби даа”.
Тус фильмын гол үйлэ, үзэгдэлнүүд тухай
Бадма Балдаков, Һасаран Линховоин, Ким Базарсадаев, Дугаржаб Дашиевһаа эхилээд, Буряадаймнай бусадшье дуушад, толгой тоолон, бултал хүдөөгэй хүбүүд ха юм. Тус киногой гол дүрэ болодог адуушан Түмэн Жаргаловһаа һабагшалһан хадамни, эндэ гансал эрэшүүлые нэрлэбэ гэжэ эхэнэрнүүд бү гомдог лэ.
Түмэниие наадаһан Владимир Манкетовые абаадшье үзэбэл, баһал хүдөөгэй хүбүүн, Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида һуража байтараа, Ленинградай консерватори дүүргэжэ гараад, 1955 онһоо Буряадай оперо, баледэй театрай солист болоод, 1966 ондо, халагшье, оройдоол 37-тойдоо наһа баратараа хэдэн оперонуудай гол партинуудые эрхимээр дуулажа, хоёр кинодо наадажа үрдеэ гээшэ һэм!
Түмэн - Владимир Манкетов
Хуур дээрэ наадаад, уянгалан дууладаг адуушан үбгэн Бадмын шаби, гайхамшаг һайхан хоолойтой залуу адуушан Түмэн Жаргалов багшынгаа заабаряар Москва консерваторидо һурахаяа ошоно. Харин шалгалтын үедэ манай хүбүүн хүгжэмэй хамаг профессорнүүдые хоолойнгоо хонгёо уянгаар зада гайхуулаад, нэгэ бага яаража, консерваторидо орооб гэһэн телеграмма нютагаа ябуулжа орхино. Теэд хүгжэмэй аялга тэмдэглэдэг нотын бэшэг мэдэхэгүй ушарһаа удаадахи жэлынь ното үзэжэ шудалаад ерээрэй, заабол абахабди гүүлэнэ. Тиимэһээ Москвагай милиисэй албанда абтаад, хооройнь солист боложо, забһартань ното шудална. Харин консерваторидо орохын орондо милиисэ болоо гэжэ нютагтань дуулдаһан дээрэһээ дуратай басаган Сэсэгыньшье, басаганай үбгэн аба, Түмэнэй багша Бадма үбгэншье аягүй байдалда орошоно. Һүүлэй һүүлдэ тэрэл жэлдээ оюутан болохо хамаг хаалтануудые милиисэ нүхэдэйнгөө туһаар ээлжээнһээ гадуур зоригтойгоор дабажа гараад, консерваториин оюутанай хабтаһатай нютагаа бусажа, Сэсэгтэеэ, үбгэн хадам Бадматаяа эбтээ ороод орхино...
Харин Загастайн дунда һургуулиин 6-дахи ангиин һурагша Саша Дамбиев морёор почто зөөдэг Доржо хүбүүн боложо наадана. Тиихэдээ холын хотодо багшын һургуули дүүргэһэн дуратай басаган Сэсэгынь удаадахи үдэрынь поездоор нютагаа бусажа ерэхэнь гэһэн сахилгаан телеграмма Доржо почтальон бороон соогуур басаганай үбгэ эсэгэ адуушан Бадмада асаржа ерэнэ. Алексанхайн хэлэһээр, киногой энэ хэһэг Новоселенгинскын наадахи Хара Тогоо гэһэн газарта буулгагдаа юм байна. Мүнөө тэрэ шадар Сагаан Дара Эхын ордон мүндэлэнхэй.
Холын хотоһоо бусаха Сэсэгтээ бэлэглэхэ гэһэн Малаадай гэжэ нэрэтэй унагынгаа поезддо даруулхаяа байтарнь, Түмэн поездые хүсэжэ ахяад, унагаяа абаржа үрдинэ. Энэл поездоор нютагаа бусажа ябаһан Сэсэгынь түмэр замай захаар оодоргожо ябаһан Түмэниие таняад, поездһоо һүрэжэ бууна. Энэ хэһэг Сэлэнгэ, Ивалга аймагуудай хилэ дээрэ, Доодо Бүхэн һуурин шадар, түмэр харгы дээрэ буулгагдаа юм. Манкетовэй орондо Тохойн бэрхэ адуушан Юрий Жамсуев мори унаад, поездын урда гүйлгэһэн болоно. Харин Сэсэгые наадаһан Дилорам Джурабаева бэшэ, харин Улаан-Үдын һурагша, спортоор бэеэ һоридог буряад басаган Геля Сафронова поездһоо һүрэжэ бууһан гэжэ тон лэ энэ ушарай болоһон газарта блогер Намжалма Нанзатовна Бальжинимаева бидэ хоёрто нёдондо зун Александр Чимитович хөөрэһэн байгаа. Геля түрэлхидөөрөө Каландаришвилиин гудамжаар модон гэртэ байдаг һэн. Хожомынь Новосибирскын худалдаа наймаанай институт дүүргэһэн, мүнөө хаана һынь мэдэгдэдэггүй.
Сэсэг -Дилорам Джурабаева
Оюутан болооб гэжэ Түмэнэй яаража эльгээһэн буруу телеграммые колхозой контородо баһал почтальон Доржо (Саша Дамбиев) морёороо гүйлгэжэ асарна. Кино буулгаха ябадалда зорюулан, колхозой конторо, Сэсэгэй багшалдаг һургуули, байдаг гэрынь Ивалга аймагай түб һууринда тусгаар баригдаһан байгаа. Мүн колхозой найр баһал Ивалгада буулгагдаа.
Почтальон Доржо - Саша Дамбиев
Кинодо буулгагдаһанайнгаа түлөө Алексанхаймнай 1000 түхэриг (тэрэ үедэ нилээд ехэ мүнгэн) гонорарта хүртэжэ, тэрээгээрээ ялагар хром сахаригтай улаан велосипед худалдажа абаагша бэлэй. Бидэ багашуул нилээншье гайхадаг, атаархадагшье, тэрээгээрнь тойруулан гүйлгэдэгшье һэмди. Абань, Чимитцырен ахай, эжынь, Цыбик-Ханда хээтэй, Мэдэгмаа дүүнь, енгүүд аха дүүнэрынь, юрэдөө, тохойнхид ород, буряадгүй нилээдшье хүхидэг, омогорходог һэмди. Удаадахи 1957 ондо Тохой Тохойгоороо үбгэн залуугүй МТС-эй клубта энэ киногоо одоошье хаража жаргаа агша бэлэйбди. Харин Түмэнэй дуулаһан “Старшина милиции” дууе бүхы Буряадһаа байха, бүхы СССР орон дуулажа гараа һэн. Тэрэл жэлдэ Алексанхаймнай Гена дүүтэй болоо һэн, Лариса ханитаяа мүнөө Гусиноозерскдо ажаһуудаг.
Намтарайнь шатанууд
1960 ондо Александр Чимитович Загастайнгаа дунда һургуули дүүргээд, Ленин колхоздоо жолоошоноор хүдэлөө, армида Арзамас-16 гэһэн атомна нюуса түбтэ гурбан жэл алба хэжэ гараһан, 1970 онһоо 2002 он хүрэтэр республика соогоо эгээл томо Сэлэнгын “Сельхозтехника” нэгэдэлдэ слесарь, жолоошон, механик, техническэ хангалгын станциин начальник, нэгэдэлэй дарга, ОАО-гой гендиректор хүрэтэр ургажа, таһалгаряагүй ажаллаһан намтартай. 1969 ондо Мухар-Шэбэрэй басаган, биологиин багша Галина (Хандажаб) Дондоковнатай гэрлээд, Жаргал, Сэсэгма гээд, хүбүүн, басагантай болоо һэн. Мүнөө Жаргал Москвада компьютерай талаар компанида ажалладаг, Эржена нүхэртэеэ Бата, Түмэн хүбүүдтэйнүүд. Англи хэлэтэй тусхай дунда һургуулида һураһан эдэ хоёр ашанараа харалсахаяа Александр Чимитович Галина Дондоковна хоёр үнгэрһэн дүрбэн жэлэй туршада Кипрдэ үбэлжөө. Энэл зунһаа нютагаа бусанхай. Сэсэгма Валерий нүхэртэеэ УлаанҮдэдэ ажаһуудаг. Аюна, Даша гэжэ хоёр үхибүүтэй. Бата, Түмэн ашанарынь, Аюна зээнь мүнөө Австралида дээдэ һуралсал гаража байдаг. Даша 10-дахи классай шаби. Александр Чимитович нютагайнгаа мүргэлэй газарнуудые харууһалха, обоо тахилгануудые эмхидхэхэ, Загастайн дасан һэргээн бодхоохо дэмбэрэлтэ ажалда шадаха зэргээрээ туһалдаг. Һүндэлгын обоо дээрэ субарга бодхоохо хэрэг ударидаһан буянтай.
Алексанхаймнай Буряад Республикын габьяата инженер, олон грамотануудтай. 2007 ондо “Буряад үнэнэймнай” “Буряадай түрүү хүнүүд” конкурсын “Сагаан үбгэн” номинациин лауреат болоо һэн. Галина Дондоковна олон жэл соо Загастайнгаа дунда һургуулида багшалаад, мүнөө наһанай амаралтада.
“Адуушанай дуун” кинодо наадаһан актёрнуудһаа манай республика соо гансал Александр Чимитович мэндэ байна. Дилором Джурабаева Узбекистанда магадгүй мэндэ һууһан байжа болохо. Геля Сафроновае мэдэхэ хүн байбал, энэ статьягай авторта дуулгаг лэ. Соёлой яаман алдарта энэ киногой 60 жэлэй ойн баярые хожомдожошье һаа, тэмдэглэхэ ажал үүсхэхэ ёһотой.
Харин Александр Чимитовичые 75 наһанайнь ойн баяраар халуунаар амаршалаад, ута наһа, удаан жаргал хүсэебди!
Николай БАДМАРИНЧИНОВ
Намжилма Бальжинимаевагай, мүн Дамбиевтанай гэр бүлын зурагууд.