Аглаг үндэр Ахын соёлой һалбарида горитойхон хубитаяа оруулжа ябаһан Дарима Литвинцеватай танилсуулхыемни зүбшөөгыт.
Аха аймагтаа аша туһатай
Уулын уладай соёл урлаг тухай ном һаяхана нара хараа. Дарима Цырендондуповнагайл үүсхэл оролдолгоор тус ном хэблэгдээ гээд тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Ахын соёлой һалбариин түүхэ бэшэг тунхаглахадаа, соёлой бүхы ажал ябуулагшад, тэдэнэй тоодо хүндэтэ ветеранууд болон габьяа ехэтэй хүдэлмэрилэгшэд тухай, алибаа урилдаануудта түрүүлжэ гараһан хүнүүд тушаа тодорхой мэдээ энэ ном дотор үгтэнэ. Гадна соёлой томо-томо хэмжээнүүд, үндэр туйлалтанууд тэмдэглээтэй.
- Соёл урлалай һалбарида хүдэлдэг зон ажалдаа бэеэ үгэнги, урагшаа һанаатай байдаг. Хүдөө нютагуудта, илангаяа аяар холын Аха аймагта, эгээл тиимэ хүнүүд ажалаа ябуулһаар. Тэдээн мүнгэ алта намнанагүй, нэрэ солын түлөө тэгүүлнэгүй, юрэл ажалдаа угаа дуратай улад юм, - гээд, Дарима Литвинцева тэмдэглэдэг.
Тиихэдэ Аха аймагай соёлой талаар үндэр амжалтанууд энэл эхэнэрэй хабаадалгатайгаар туйлагдаа гээд хэлэхэ байнаб. Юундэб гэхэдэ, аяар 14 жэлдэ аймагай захиргаанай соёлой таһагые ударидажа ябаа бшуу. Тиигэхэ үедэнь лэ аймагай соёлой түбүүд һалбаран хүгжөө. Үнгэрһэн зуунай 90-ээд онуудай шэнэдхэн хубилалтын шэрүүн сагта Аха аймаг нютаг һууринуудайнгаа бүхы клубуудые аршалан үлээжэ шадаһан. Гэбэшье соёлой ордон болохо байшануудынь хуушаржа, үзэмжэ муутай - һэльбэн шэнэлэгдэхээр болонхой, заһабари хүлеэнхэй байгаа.
Гадна тайзан дээрэ үмдэгдэдэг хубсаһа хунар, олондо харуулдаг түсэлнүүдшье баһал шэнэлэгдэхээр болоо һааб даа. Гэбэшье энэ эдэбхитэй эхэнэрэй ашаар туйлагдаһан үндэр үрэ дүнгүүд үшөө олохон жэлдэ сууряатан байха аабза.
Ахын соёлой һалбарида ерэһэн бэлигтэй залуушуул нютагай “нюур шарай” болоод, олониие хүдэлгэжэ, хүлгүүлжэ ябанал даа. Соёлой хүдэлмэрилэгшэдэй ашаар нютагууд һэргэнэ гэхээр. Ахын тон багахан захын һууринуудта ажабайдал бурьялһаар байдаг. Юундэб гэхэдэ, соёлой ажалшад зоноо суглуулан, гансашье тоглолтонуудые харуулна бэшэ, мүн бусад хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэһээр.
Ахынхин ганса аймаг дотороо гастрольнуудые үнгэргэдэг бэшэ, харин хажуудахи аймагуудаараа ябажа, тоглолтонуудаа дэлгээдэг. Мүн Буряадһаа гадууршье ошожо, олоной дура буляагаад бусадаг болонхой. Монголой, Хитадай, Франциин тайзанууд дээрэ онсо шалгарна. Ахын арадай театр, уран һайханай ансамбльнууд, дангина болон гэсэрнүүд, будамшуунууд олондо мэдээжэ болонхой.
Намтарһаа
Дарима Цырендондуповна 1962 ондо Хурамхаан аймагай Элэсүүн нютагта түрэһэн. Багшанарай дээдэ һургуули түгэсхэһэн. Мэргэжэлээрээ ород хэлэ болон уран зохёолой багша болодог. Оюутадай отрядай бүридэлдэ Камчаткада ажал хэжэ байха сагтаа наһанайнгаа нүхэртэй танилсажа, айл бүлэ болоһон. Нүхэрынь хадаа Аха нютаг тоонтотой Александр Литвинцев мүн. Хоюулаа дээдэ һургуулияа түгэсхөөд, Өөрлигэй дунда һургуули руу ажалайнгаа намтар эхилхэеэ эльгээгдэһэн байна.
Удангүй залуу айл бүлые Саяанай һургуули руу ябуулһан байна. Дарима Цырендондуповна тэндээ завучаар хүдэлжэ эхилһэн аад, хожомынь захиралаар томилогдожо, аяар 15 жэлэй туршада Саяанай һургуулиие хүтэлбэрилжэ ябаа.
- 1990-ээд онууд байгаа. Хүндэхэн саг бэлэй. Тиимэһээ бидэ һургуулиингаа дэргэдэ бусадһаа түрүүн ажахы байгуулаад, үхибүүдээ огородой эдеэгээр хооллуулдаг байгаабди. Улаан хэрээһэн гэжэ олониитын эмхитэй хэлсээ баталжа, олон үхибүүдтэй айл бүлэнүүдтэ миинтээр эдеэ хоол үгүүлдэг болгообди. Амаралтын үдэрнүүдтэ һургуулидаа түлеэ бэлдэжэрхихэбди. Жэшээнь, 1999 ондо хартаабха болон зелёонхо һайнаар ургуулаад, уладтаа тараагаа бэлэйбди, - гээд, Дарима Цырендондуповна дурсан һанана.
2000-аад онуудта аймагай захиргаанда ажал хэхыень Дарима Литвинцевае уриһан юм. Тэндээ удангүй соёлой таһагые ударидаа бэлэй.
- Һоёд арадай соёл урлалда онсо анхаралаа табиһан байнабди. Түүхын баримтануудые уудалаад, һоёд арадай үндэһэн хубсаһа хунар анханайнь хэбээр һэргээжэ шадаабди. Тиигэжэ Дээдэ Онгостойдо һоёд арадай соёл урлалай комплекс байгуулаабди. Һоёдуудай хатар наадан бусадһаа онсо илгаатай, бүри огсом бшуу, - гэжэ Дарима Цырендондуповна тэмдэглэнэ.
Дарима Литвинцева ходол ажал хэрэгээ урдаа баряад ябаха. Тиигэхэдэнь хажуудань шанга тулга – Александр нүхэрынь. Хоюулаа гурбан үхибүүдые үндылгөө. Мүнөө Дарима Литвинцева Буряадай Үндэһэтэнэй музейн захиралай орлогшоор хүдэлжэ байна.
Хани нүхэрэйнгөө нютаг өөрынхиһөө үлүүгээр үргэжэ ябадаг Ахын бэри Дарима Цырендондуповна Литвинцева - олондо ёһотой жэшээ болоно.
Оксана ЦЫБДЕНОВА