Буряад Улас дотор 300 мянган оршом хүн федеральна болон уласай һангай мүнгэн зөөриһөө ниигэмэй тэдхэмжэдэ хүртэдэг байна. Бүхы дэмжэлтэ хүнгэлэлтэнүүд саг соогоо ба гүйсэдөөр үзүүлэгдэдэг. Гүрэнэй энэ уялга бэелүүлхэ хэрэгтэ жэл бүхэндэ 4,6 миллиард түхэриг һомологдодог.
Эдэ бүгэдэ тухай Буряад Уласай ниигэмэй хангамжын сайд Татьяна Быковатай хөөрэлдэбэбди.
- Татьяна Александровна, ажаһуугшадые ниигэмэй талаар дэмжэлгын ямар туһаламжанууд хараалагдана гээшэб? Хэды гэр бүлэ дэмжэлгэдэ хүртөөб?
- Ородой Холбоото Уласай болон Буряад Уласай хуулинуудаар баталагдаһан ниигэмэй (социальна) дэмжэлгэнүүдые шэглэлээрнь гурбан бүлэгтэ хубаажа болоно. Нэгэдэхи бүлэгтэ үндэр наһатайшуулые ниигэмэй талаар хамгаалгын хэмжээнүүд ороно. Энэ хадаа ажалай болон ара талын ветерануудта, хамалган хашалганһаа хохидогшодто, дайнай үеын үхибүүдтэ хабаатай. Хоёрдохинь - үхибүүтэй гэр бүлэнүүдые дэмжэлгын хэмжээнүүд, гурбадахинь - бага олзо оршотой гэр бүлэнүүдые гүрэнэй талаһаа дэмжэлгэ.
Түрүүшын шэглэлээр жэл бүхэндэ ажалай болон ара талын ветерануудта, хамалганһаа хохидогшодто гэр байрын түлөө ба коммунальна түлбэринүүдэй, мүн түлишын хүнгэлэлтэнүүд, һара бүриин мүнгэн тэдхэмжэ, хотын захын һууринууд руу түмэр харгын унаагай түлбэриин хүнгэлэлтэнүүд үзүүлэгдэнэ. Буряад Улас дотор 93 мянган хүн тус дэмжэлгэдэ хүртэдэг. Энэ хэрэгтэ 1 миллиардһаа дээшэ мүнгэн һомологдодог.
Үхибүүтэй бүлэнүүдые гүрэнэй талаһаа дэмжэлгэ хадаа гэр бүлын асуудалаар гүрэнэй бодолгын гол шэглэл гээшэ. Мүн манай дэбисхэр дээрэ түрэһэн үхибүүдэй тоо олошоруулха хэмжээнүүд баһал шухала. Үхибүүдэй тэдхэмжэ 2015 онһоо жэл бүхэндэ нэмэжэ байдаг. Гэр бүлэнүүдтэ хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй түлбэриин, эрэмдэг бэетэй үхибүүдые гэртээ һургалгын, мүн гурбадахи үхибүүгээ түрэһэн эжыдэ Буряад Уласай мүнгэн дэмжэлгэ болон бусад ниигэмэй хүнгэлэлтэнүүд үзүүлэгдэдэг. Гадна гүрэнэй талаһаа шэнэ түхэлэй дэмжэлтэнүүд тогтоогдодог болонхой. Энэ юун бэ гэхэдэ, ниигэмэй хэлсээн гэжэ хэмжээнэй шугамаар үнеэ үгэхэ гү, али 50 мянган түхэригэй дэмжэлтэ болоно. Тус туһаламжын ашаар гэр бүлэнүүд хамһабариин ажахы эрхилхэ, үхэр мал барижа, өөһэдыгөө тэдхэхэ арга бэдэрхэ ёһотой. Эндэ гүрэнэй болон бүлэнүүдэй хоёр талын уялга хараалагдана. Ниигэмэй хэлсээнэй бэелүүлэгдэжэ эхилһээр, 314 айл үнеэтэй болоһон байха юм. Байгша оной 9 һарын туршада мүнгэн дэмжэлгэдэ 160 эрхэтэд хүртөө, бүхыдөө 7 сая түхэриг гаргашалагдаа.
Үри хүүгэдтэй бүлэнүүдэй гэр байрын байдал һайжаруулга хадаа амин шухала асуудал гээшэ. Зургаан үхибүүтэй болон гурбан эхир үхибүүтэй бүлэнүүдтэ гэр байра худалдажа абахынь тула мүнгэн һомологдоно. Мүнөөдэрэй байдалаар, 6 болон 6-һаа олон хүүгэдтэй бүлэнүүдэй гэр байрын ээлжээндэ 235 бүлэ бүридхэгдэнхэй. Бага олзо оршотой бүлэнүүдэй гэр байрын түлөө түлбэридэ хабаатай тэдхэмжэ 2017 оной июль һараһаа үгтэжэ эхилээ. Эндэ бүлэнүүд ондоо хүнэй гэр мүнгөөр хүлһэлөө гэһэн үнэмшэлгэ дансатай байха ёһотой. Иимэ бүлэнүүд гэр байрада хэрэгтэй гэһэн бүридхэлдэ абтанхай, мүн олзо оршонь ажаһуудалай дунда зэргын хэмжээнһээ доошо байха зэргэтэй. Тиин хүлһөөр эзэлһэн гэр байрын түлөө түлбэриин хахад хубинь тэхэрюулэгдэн бусаагдаха, зүгөөр һара соо 6 мянган түхэригһөө дээшэ байха ёһогүй.
Бүлэнүүдые иигэжэ дэмжэһэнэй ашаар Буряад Улас дотор үхибүүдэй түрэлгэ 2010 онһоо 12,4 хубяар дээшэлээ. Энэ тоо баримтаараа манай улас Сибириин федеральна тойрог соо 3-дахи, хари бүхы гүрэн дотор 5 –дахи һуури эзэлнэ. Үргэлжэ олон хүүгэдтэй бүлэнүүдэй тоогой дээшэлжэ байһаниинь ехэ һайшаалтай. Мүнөөдэрэй байдалаар, олон хүүгэдтэй 20 мянган бүлэдэ 65 мянган 500 үхибүүн хүмүүжүүлэгдэнэ.
2О12-2О17 онуудай хугасаада ажаһуугшадые ниигэмэй талаар дэмжэлгэдэ хабаатай хэдэн хуулинууд, түсэлнүүд баталагдаһан юм. Эдэ бүхы хуулита дансануудай гол зорилгонь – арад зоной ажаһуудалай шанар һайжаруулга, Ородой Холбоото Уласай ниигэмэй һалбари хүгжөөлгэ, энэ талаар ажал ябуулгын ашаг үрэ дээшэлүүлгэ.
Олзо оршо багатай бүлэнүүдтэ үзүүлэгдэдэг гүрэнэй дэмжэлгэ гэхэдэ, нэн түрүүн коммунальна болон гэр байра хүлһэлһэнэй түлөө түлбэринүүдтэ хабаатай тэдхэмжэ мүнгэн болоно. Байгша ондо 30 мянган шахуу гэр бүлэ иимэ дэмжэлгэ абаа, 6 хахад мянган бүлэ түлеэ залһаар хангагдаа. Энэ хэрэгтэ 550 саяһаа дээшэ мүнгэн һомологдоо юм.
- Наһатайшуулай байдал һайжаруулгада гол анхарал табигдахал ёһотой. Буряад Уласта энэ талаар хэр гээшэб?
- 2016 ондо наһатайшуулда зорюулагдаһан хэмжээнүүдэй хараа түсэб баталагдажа, 2025 он болотор бэелүүлэгдэхэ юм. Тус хараа түсэбэй ёһоор, уластамнай наһатайшуулай ажаһуудалай шанар дээшэлүүлхэ, наһа утадхаха, ажалаар хангаха болон сүлөө сагыень зохёохо талаар 68 хэмжээ ябуулга хараалагданхай. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай ветерануудай гэр байра һайжаруулгын түсэл үргэлжэлһөөр. Тэрэнэй бэелүүлэгдэжэ эхилһээр, 4379 ветеран бүхыдөө 3,8 миллиард түхэригэй тэдхэмжэдэ хүртөө. 2017 ондо гүрэнэй һангай зөөриһөө 33,6 сая түхэригэй хэмжээнэй мүнгэн туһаламажа эльгээгдэжэ, 28 ветеранда гэр абаха үнэмшэлгэнүүд барюулагдаа. Мүнөө дээрээ үшөө 40 ветеран ээлжээгээ хүлеэжэ байна. Ветеранууд бүридхэлдэ абтажал байна. Гэр байраяа һайжаруулха хэрэгтэй гэжэ элирүүлэгдэһэн наһатайшуул заатагүй гэр байратай болохо.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадагшад, нүгшэһэн дайшалхы сэрэгшэдэй наһанай нүхэр эхэнэрнүүд, Ленинградай хүреэлэндэ абтагдагшад болон наһаяа хүсөөдүй үедөө фашизмһаа хохидолдо орогшодто гэр байрын үгтөөдүй һаань, 2017 онһоо эхилжэ, гүрэнэй мүнгэн зөөриин жасаһаа гэр байрын заһабарилгада мүнгэн үгтэжэл байна. Энэ хэрэгтэ байгша оной май һарада 1 сая түхэриг һомологдожо, 29 ветеранда туһа хүргэгдөө.
- Мүнөө сагта үншэн хэнзэ үхибүүдые гэртээ абажа хүмүүжүүлдэг болонхой. Энэ хэрэг хэр ябуулагдажа байна гээшэб?
- Буряад Уласта 255 мянгаад хүүгэд ажаһууна. Тэдэнэй 5376-иинь үншэн болон түрэлхидэйнгөө тэдхэмжэгүй үхибүүд гэжэ бүридхэгдэнхэй. Мүнөө 847 бүлэдэ 1535 үншэн үхибүүн хүмүүжүүлэгдэнэ. 74 хүүгэд үргэжэ абтанхай. Үнэхөөрөөшье, үншэн үхибүүдые гэртээ байлгажа хүмүүжүүлхэ бүлэнүүдэй тоо олошороо. Иимэ бүлэнүүдтэ хүмүүжүүлэгдэдэг хүүгэдэй тоо 2012 онһоо 10 хубяар дээшэлээ.
- Буряадтамнай үхибүүгүй бүлэнүүд олон гээшэ гү? Хэды хүүгэд энэ жэлдэ шэнэ бүлэтэй болоо гээшэб?
- Бүлэнүүдтэ хүмүүжүүлгэдэ үгтэһэн үншэн үхибүүдэй тоо 2013 онһоо дээшэлээ. Хэрбэеэ 2012 ондо үргэмэл бүлэнүүдтэ бүхы үншэн хүүгэдэй 82 хубинь хүмүүжүүлэгдэдэг һаа, 2017 ондо 92 хубинь иимэ бүлэдэ ажаһууна. Энэ жэлэй 9 һарын хугасаада үншэн ба түрэлхидгүй үлэһэн 770 үхибүүн үргэмэл бүлэнүүдтэ дамжуулагдаа: харууһан доро - 488 хүүгэд, үргэмэл бүлэнүүдтэ – 208, харин 74 үхибүүн үргэжэ абтаа. Гэхэ зуура, үшөө 421 үншэн үхибүүн түрэлхидэй энхэрэл, анхарал хүлеэжэ, Буряад Уласай ниигэмэй шэглэлэй, элүүрые хамгаалгын болон эрдэм һуралсалай эмхинүүдтэ хүмүүжүүлэгдэнэ. Үншэн хэнзэ үхибүүдэй ажаһуудал һайн тээшэнь хубилгажа, эжы абатай болгохын тула тэдэниие үргэжэ абаха дуратай бүлэнүүд бүридхэлдэ абтадаг. Можо хоорондын бүридхэлдэ оруулагдаһан үншэн хүүгэдэй тоо 2012 онһоо эхилжэ, 50 хубяар үсөөрөө. Үлээшэ 425 үхибүүн - эрэмдэг бэетэй, мүн 7-һоо дээшэ наһанай үхибүүд болон аха дүүнэр. Тэдэниие гэр бүлэтэй болгохын тула зоной анхарал татажа, гэрэл зурагуудынь дэлгэгдэдэг, видео-буулгабаринууд харуулагдадаг, олондо мэдээсэл тараадаг эмхинүүдтэ зураглагдадаг, олониитын ажал ябуулагшад хабаадуулагдадаг.
- Зүб даа, манайшье сониндо “Эжы, шамайе хүлеэнэб!” гэһэн гаршаг бии. Татьяна Александровна, үншэн үхибүүдые гэр байраар хангалга хэр бэелүүлэгдэнэб?
- Буряад орон дотор үншэн үхибүүдые гэр байраар хангаха ажал 2005 онһоо эхилэнхэй. Тиин 2016 он болотор хугасаада 2 мянга 300 хүн гэр байратай болоо юм. Энэ шэглэлээр нэгэ миллиард хахад түхэриг гаргашалагдаа. Ниигэмэй хамгаалгын талаар федеральна хуулида хубилалтанууд оруулагдаһаар, мүн Буряад Уласай Барилгын яаман жэл бүхэндэ гэр байрын тусхай жаса байгуулдаг. Мүнөө тус жасада Улаан-Үдэ хотодо болон уласаймнай 21 аймагта 900 гэр байра бүридхэгдэнхэй.
- Тиихэдээ мүнөө жэлдэ хэды зон гэр байратай болоо гээшэб?
- Байгша ондо 303 хүниие гэртэй болгохо түсэбтэйбди. Бүхыдөө мүнгэн зөөриин хэмжээн - 205 сая түхэриг. Һаяхана, сентябрь һара соо, Улаан-Үдэ хотын 111 микрорайондо 135 байратай томо гэр баригдажа, ажаһуугшад нүүжэ оронхой. Гадна Баргажан, Зэдэ, Ярууна, Загарай, Захаамин, Кабанск, Хэжэнгэ, Хурамхаан, Хяагта, Аха, Тарбагатай, Хори аймагуудта болон Северобайкальск хотодо шэнэ гэрнүүд ашаглалгада тушаагдажа, энэ жэлэй эсэстэ эзэдээ угтан абаха юм.
- Хэды зон гэр байрын ээлжээндэ байнаб? Жэл соо энэ хэрэгтэ хэр ехэ мүнгэн һомологдоно хаб?
- Сэхыень хэлэхэдэ, үншэн үхибүүдые гэр байраар хангалгын асуудал орёогоор шиидхэгдэдэг. Харгалзалгын болон харууһалалгын албанай бүридхэлдэ үшөө 6 мянгаад хүн бүридхэлдэ байна. Тэдэнэй 3 мянганиинь 18-һаа дээшэ наһатай. Тиимэһээ эдэ хүнүүдтэмнай өөрын гэртэй болохо гээшэ шухала ааб даа: тэдэнэй дунда гэр бүлэтэйшье, үри хүүгэдтэйшье зон олон. Буряад Уласай Засагай газар, Ажаһуугшадые ниигэмэй талаар хамгаалгын яаман байдал һайжаруулгын ажал эдэбхитэй ябуулна. Мүнгэн зөөриин хоморшье һаань, жасын хэмжээ доошолуулхагүй гэжэ оролдоно. Уласай жасаһаа 60 сая, гүрэнэйхиһөө 140 сая түхэриг һомологдодог лэ зандаа. Он жэлнүүдэй дүнгүүдые баримталан жэшээлбэл, һомололгын хэмжээн 2008 онһоо хойшо 6,2 дахин дээшэлээд байна. Гэхэ зуура, үншэн үхибүүдые гэр байраар хангалгын асуудал үшөөл гүйсэд шиидхэгдээгүй байһаар. Тиимэһээ мүнөө бэелүүлэгдэжэ байһан хуулинуудые шэнээр харахаар, олон асуудалнуудые зүбшэн хэлсэхээр гэжэ хэлэхэ байнаб. Энэ асуудал хэдэн талаһаа гүнзэгыгөөр хаража үзөөд, һанамжа дурадхалнуудаа дээдын засаг руу эльгээгээд байнабди.
- Арад зоной ниигэмэй ажаһуудал һайжаруулха хэрэгтэ ганса гүрэн бэшэ, ниитэ эмхинүүдшье хабаадаха зэргэтэй. Манай эндэ хэр гээшэб?
- Зүб даа. Мүнөө сагта гүрэнэй бэшэ шэглэл эдэбхитэй хүгжэжэ байна гэлтэй. Иимэ туһаламжа үзүүлхэ эмхинүүд бүридхэгдэнхэй. Мүнөөдэрэй байдалаар, 47 эмхи тоологдоно, тэдэнэй 10-иинь гүрэнэй бэшэ юм. Байгша оной 9 һарын туршада тус эмхинүүдэй ашаар 2 мянга гаран хүн ниигэмэй тэдхэлгын, эмшэлэлгын болон ажаһуудалай туһаламжануудые абанхай гээд тэмдэглэе. Аралжаа наймаанай бэшэ ниигэмэй шэглэлтэй нэгэдэлнүүдые гүрэнэй һангай мүнгөөр дэмжэлгын ажал ябуулагдана. Эдэ эмхинүүд эрэмдэг бэетэй зоной болон наһатайшуулай ажаһуудалай шанар һайжаруулха ёһотой. Һүүлшын хоёр жэлэй туршада 10 гаран түсэл бэелүүлэгдээ. Жэшээнь, Сретенскын эхэнэрнүүдэй һүмэ аралжаа наймаанай бэшэ эмхинүүдэй харалгануудта хабаадажа, грантда хүртөөд, “Минии дулаахан гэр” гэжэ түсэл эрхилжэ, Һүмын дэргэдэ байгуулагдаһан пансионадта ажаһуудалай хэрэгсэлнүүдые түхеэржэ, түрэлхидгүй үлэшэһэн 6 басагадай байдал һайн тээшэнь хубилгаа юм.
- Баярлаа, Татьяна Александровна!
Цырегма САМПИЛОВА