Эрхүү буряадуудай нютагаархидай эблэлэйхид
Тойрогууд манай уластал адлирхуу ажабайдалтай. Зарим талаараа һайншье, харин юугээрээшьеб муу байдалтай. Зүгөөр би гадаадын харилсаанда хабаатай хоёр лэ тусхай асуудалда онсо анхарал хандуулбаб.
Ага ба хүршын шэнжэ
Түрүүшэгээр харахада, Ага анханайхидаал адли гүрэнэйнгөө бусад хүдөө можо нютагуудта орходоо, нилээд һайн байдалтай шэнги. Энэнь тойрогой ниислэлдэшье, аймагуудай түбүүдтэшье, хүдөө һууринуудташье хабаатай. Дардам һайн харгынууд, шэб-шэнэхэн гү, али һэльбэн шэнэлэгдэһэн һургуулинууд, хүүгэдэй сэсэрлигүүд, клубууд ба аргын газарнууд. Харгы зубшаад, малай дарагар хашаануудтай, оньһон техникэтэй, олон малтай фермэнүүд хирэ-хирэ болоод лэ харагдаха юм. Ага һуурин бүри гоё ба олон зотой болонхой. Үнгэрхэдөө, үдэшэ үглөөнэй хүлгөөтэй сагта харгын хүдэлөөн зогсошодог. Иимэ олон унаагай хэрэгсэлнүүд гээшэл! Бэеэ даанги эрхэтэй байһан жэлнүүдэй туршада элсүүлһэн арга шадалынь нилээд ехэ, тиимэһээ түр зуура һалаад орхихогүй.
Гэбэшье энэ наагуурханаа харагдадаг һайн байдал булта һайшаадаг бэшэ, дурагүйрхэдэг хүнүүдшье олдохо. Һүүлэй һүүлдэ энэнь мэдээсэлэй муу оршон байдалай үндэһэн болодог. Юуб гэхэдэ, Агын тойрог Үбэр Байгалай хизаарайнгаа хүршэ дэбисхэрнүүдэй хажууда һураггүй һайн байдалаараа эгсэ илгардаг юм. Жэшээнь, Ононой аймагай талаһаа Ага руу ороходо, энэ илгаань бүри элеэр тобойжо харагдаха.
Шэтын зарим сэтгүүлшэд, сурбалжалагшад: “Агада ямар гоёб гэжэ хөөрэжэ эсэшообди! Эндэ юрын лэ зон ажаһуудаг, эндэшье элдэбын ушарнууд дайралдадаг гэжэ харуулхаяа һананабди”, - гэжэ хэлэнэ. “Байһан соонь, ямаршье гоёолтогүйгөөр хамагые харуулха һэм. Теэд аймагаймнай засаг дарга одоол тархииемни таһална ааб даа! Бидэшье аягүй байдалда орохобди”, - гэжэ нэгэ редактор бүри сэхэеэ хэлээ.
Үбэр-Байгалай хизаартахи интернет обёорхоор Агада муу хандаса ехэнхидээ эндэһээл һабагшатай. Энэнь һалгаахын тула зорюута хэгдэнэ бэшэ, юрэл “Оптом дешевле– 2” гэһэн фильм соо зураглагдаһан хүршэнэрэй заншалта шэнжэ гээшэ: хэнэймнай ногоон һайхан бэ, сайлалгын амһарта үнэтэйб, хүүгэд ухаатайб гэжэ хүршэнэр ходо тоосолдодог. Баян ба үгытэйшүүлэй бэе бэеэ үзэн ядалга гэхэдэшье болохо. Үнэн дээрээ Шэтэ Ага хоёрой нэгэдэлгэ ухаан бодолой хэмжээндэ үшөөшье үргэлжэлһөөр, мүн нэгэ гүрэн дотор можо нютагуудай адли тэгшэ бэшэ хүгжэлтын, ниигэмэй байдалай эгсэ илгаралай аюултайе харуулна.
Агын Буряадай тойрогой 80 жэлэй ойдо
Юундэ агынхид дураа гутанаб?
Иимэ байдалһаа гараха ори ганса арга – уулзажа хөөрэлдэхэ. Баир Жамсуевай командын сагтаа ажабайдал хангадаг һалбари бүрин түгэс байгуулһанайнь ашаар Агада бюджедэй хангагдасашье һайн ха юм. Һургуули һударнууд болон ниигэмэй удха шанартай бусад эмхинүүдэй байхада, федеральнашье, хизаарайшье бюджедүүдтэ мүнгэн хараалагдана гээшэл. Тэрэшэлэн, хүршэ можо нютагта һургуулинуудай, хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй, клубуудай ба аргын газарнуудай нилээд үсөөн байхада, һомололгошье тэдыхэн байна гүб даа.
Гадна тойрогто горитой юумэн зоной хүсөөр хэгдэдэг байна. Тиимэһээ бүхы Үбэр Байгалай хизаарай ажаһуугшадай байдалые Агын хэмжээндэ хүргэжэ, тэгшэрүүлхэ хэрэгтэй.
Эндэ үшөө нэгэ онсо зүйл байна. Агынхидай муугаа дайруулхадаа, дутуу дунданууд тухайгаа хэлүүлхэдээ, дан сэдьхэлдээ дүтэ абадагынь ехээр муушалуулжа үзөөгүйһөөнь дулдыдана. Тойрогой сонинуудта хэн нэгэндэ шангаханаар добтолһон толилгонууд үгы, нэрэ гутаахаар мэдээнүүд дэлгэрүүлэгдэдэггүй, эмхинүүдэй ба ямар нэгэн хараа үзэл баримталагшадай хоорондо зүрилдөөнүүд үгы. Агамнай энэ талаар урданай заншал сахидаг, теэдшье багахан дэбисхэртэй ха юм. Тойрогто хэн нэгэнтэй хэлсээгээр талыень бариха, үгы гэбэл, муу һайн юумэн тухай бэшэжэ, тэрэнээ худалдадаг аралжаа наймаанай мэдээсэлгын хэрэгсэлнүүд баһа үгы бшуу.
Хэды тиимэшье һаань, тойрогой хүтэлбэри зүб шэглэл шэлэнхэй. Һаяхана Агын хүтэлбэрилэгшэ Бата Доржиев түрүүтэй бүлэг зон Улаан-Үдэдэ ерэжэ, Ага нютагаархидай эблэлэй шэнэ түрүүлэгшые һунгалсаа, гадна олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй түлөөлэгшэдтэй уулзаа. Агын хүтэлбэри нютагаархидайнгаа ажабайдалда хабаададаг, тэдэнээ нэгэдүүлдэг һайхан заншалтай юм. Һаяын үдэрнүүдтэ хизаарайнгаашье мэдээсэлгын хэрэгсэлнүүдтэй уулзалга эмхидхэгдээ. Магад, энэнь һайн тээшэнь байдал хубилгаха. “Хамаг юумые юрынхеэр һанаха хэрэггүй...” – гэжэ Баир Жамсуев хэлэнэ һэн.
Усть-Орда ба нютагаархидай эблэл
Усть-Орда нютагаархидайнгаа эблэлтэй иимэ эмхи ехэтэй харилсаагүй. Хэрбээ Агада 90-ээд онуудай эхинһээ хойшо Баир Жамсуев гэжэ нэгэл ударидагшатай һаань, усть-ордынхидта хүтэлбэрилэгшэдынь һэлгэгдэжэл байһан. Тиимэһээ гурим залгамжалха, нютагаархидайнгаа эблэлтэй харилсаа холбоотойгоор хүдэлхэ тухай хэлэһэнэйшье үлүү.
Гэбэшье зүблэлтэ засагай унаһанай удаадахи түүхэдэ тойрогһоо гарбалтай Улаан-Үдын ажаһуугшадай түрэл нютагтаа улас түрын ажабайдалда эдэбхитэйгээр хабаадаһан гурбахан лэ ушар мэдээжэ. Эдэмнай хэд бэ гэхэдэ, 2000-2004 онуудта тойрогой Хуули зохёон гаргадаг суглаанай һунгамал байһан болон 2000 ондо тойрогой толгойлогшын һунгалтада хабаадаһан Михаил Матханов, Буряадтахи ахамад федеральна инспектор байһанаа 2009 ондо тойрогой хүтэлбэрилэгшөөр болон амбан захирагшын орлогшоор томилогдоһон Борис Данилов, 2015 ондо Эрхүү можоһоо сенатораар һунгагдаһан Вячеслав Мархаев болоно. Гадна нютагаархидай эблэлнүүд тойрогтоо һунгалтануудта хабаададаг. Эдэ бүгэдэ Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг нютагаархидайнь Усть-Ордын ажабайдалда горитойгоор нүлөөлдэгые гэршэлнэ.
2015 ондо Усть-Ордын нютагаархидай эблэлнүүдэй бүлэг түлөөлэгшэд тэрэ үедэ Эрхүү можын амбан захирагша байһан Сергей Ерощенкотой уулзажа, тойрогой хүгжэлтэ тухай хөөрэлдөө һэн. Харин 2016 ондо шэнэ амбан захираша Сергей Левченко Усть-Ордын дэбисхэр дээрэ, Эрхүүдэ, Ольхон болон Шелеховдэ дасангуудые һэргээдэг ба шэнээр бодхоодог буддын шажантанай бүлэгтэй уулзаһан байна. Тус уулзалга Вячеслав Мархаевай туһаламжаар, алайрайхидай үүсхэлээр эмхидхэгдэһэн юм.
Өөһэдын инвесторнүүд
Хүршэ можо нютагта һонирхол шалтагаантай: эдэй засагай ниитэ нэгэн дэбисхэр. Хүршэнэрэй компанинуудай үрэ бүтээлнүүд, мүн тиихэдэ можо нютагай хамтын худалдаа наймаанай эмхинүүд мэдээжэ. Буряадай олзын хэрэг эрхилэгшэд можодо хүдөө ажахын олзын хэрэг эрхилэлгэ хүгжөөхөөр һайн эрхэ байдалтай гэжэ тэмдэглэдэг: хямда зайн гал, үрэжэлтэй һайн газар, эд бараагаа наймаалха ехэ дэлгүүр, мүнгэ һомолхо арга боломжо. Лев Асалхановай Оһын аймагта ба Нүхэдтэ хүдөө ажахын предприятинуудые байгуулха хэрэгтэ ба аяншалгын һалбарида мүнгэеэ шэглүүлһэниинь гайхалгүй. Үбэр Байгалай хизаарта ехэ зөөритэй Бербидаевай гэр бүлэ Баяндайда һүнэй комплекс байгуулхын тула 200 гаран сая түхэриг гаргашалаа. Эдэ зоной һомололгонууд харгынуудые ба ниигэмэй һалбариие өөдэнь татаха үндэһэн болохоһоо гадна, нютагаархидай эблэлэй суг хамтын түсэлнүүдые бэелүүлхэ арга шадал харуулаа гээшэ. Эрхүү можын хотонуудта, бусад можо нютагуудташье, илангаяа Москвада ба Яхадта Усть-Ордаһаа гарбалтай амжалтатай олзын хэрэг эрхилэгшэд яһала бии. Тэдэнтэй харилсаа холбоо тогтоожо, хүдэлхэл хэрэгтэй.
Агын жэшээ даган, Эрхүү нютагаархидай эблэлэй ба Усть-Ордын хүтэлбэриин хоорондохи харилсаан үндэр хэмжээндэ гараха ёһотой. Нютагаархидай эблэлнүүдтэй уулзаха тухай, Сагаалганаа суг угтаха тухай хөөрэлдөөнүүд түрүүшынхиеэ гарана бэшэ ха юм.
Гэхэ зуура, аймагай хэмжээндэ харилсаата хүдэлмэри нэгэ заа эдэбхитэйгээр ябуулагдадаг байна. Иринчей Матханов Нүхэдтэ барилдаанай һэеы гэр барина, Алайрай дасанда туһалдаг болон Хүтүлигтэ Вампиловай нэрэмжэтэ музейдэ дэмжэлгэ үзүүлдэг юм. Арнольд Тулохонов, Александр Иринчеев, Махутовуудай гэр бүлэ болон бусад нютагаархид тойрогтоо олониитын ажал ябуулдаг. Энэ үнгэрһэншье ойн баярта Эрхүү нютагаархидай эблэлнүүд нэгэ бүлэг боложо хамтаран ошоо юм. Тэдэниие Буряад Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо Вячеслав Цыбикжапов дэмжэжэ, тойрогһоо гарбалтай зоной уласай хүгжэлтэдэ оруулһан горитой хубитыень, аргагүй ехэ нүлөөень тэмдэглээ һэн.
Хүн зоной нютагаа орхижо гарахыень яагаад болюулхаб?
Мүнөө ажаһуугшадай олоороо хотонууд руу нүүлгэ хадаа эдэ хоёр тойрогуудаймнай гол шиидхэгдээгүй асуудал болоно. Гэхэ зуура Усть-Ордаһаа гаража ошохошье хүн үлөөгүй шахуу. Тэндэмнай бүри эртэ, үнгэрһэн зуун жэлэй 50-60-аад онуудаар, зон хотонууд руу нүүжэ эхилһэн гүб даа.
Тиибэ яабашье, ажаһуугшадаа нютагтань үлээхэ гээшэ тойрогуудай амин шухала асуудал болоно. Эндэ һайн, болохотой мэдээсэлэй оршон байдалшье, нютагаархидай эблэлнүүдэй арга шадалшье адли шухала. Үлүү ехэ мүнгэншье хэрэгтэй бэшэ. Жэшээнь, Онон шадархи Гүнэй нютагһаа гарбалтай улаан -үдөөрхин түрэл нютагтаа Сагаалган үнгэргэхын, мүн дасандаа туһалхын тула мүнгэ суглуулдаг, Гүнэйдөө тоглолто эмхидхэдэг байна. Энэ холбоонь нютаг дээрээ үлөөд ажаһууһан хүнүүдтэшье, нютагһаа гаража ошоһоншье зондо тон хэрэгтэй.
Александр МАХАЧКЕЕВ