2017 оной августын эхиндэ Америкын Холбоото Штадуудай Чикаго штадай Оклахомо сити хотоһоо Буряад орондо 3 индиан шуһатай айлшан Хурамхаан аймаг хүрэжэ ерээ бэлэй. Америкын 4 эрхэтэн тэдэнтэй суг ябалсаа. Буряад, монгол, хакас, тыва, алтай яһатанай ёһо заншал, хэлэ, соёл, эдэ арадуудай эмшэлхы эрдэм шудалха зорилготойгоор индианчууд Ород гүрэн руу ябадаг юм байна. Холын айлшадые эрхимээр угтажа абаһан буряадууд индианчуудай орон нютаг ошоод бусаба.
Индианчууд Хурамхаанда
Индианчууд байгаалиин һайханда угаа дуратайнууд һэн тула Баргажан мүрэниие һалаар гаталба. Байгал далай дээгүүр тамарба. Эб эмхитэйгээр автобустоо мордожо, түсэблэһэн сагтаа Хурамхаан хүрэбэ.
«Хурамхаан ерээд, танилсуулга бүтээхэ байгаабди гэжэ холоһоо ерэһэн айлшаднай дуулгаа. Тиихэдэнь би түрэл гаралнуудаа үгэдөө оруулжа, үндэр айлшадаа ёһо гурим соонь угтаабди. Хурамхаан аймагай соёлой байшангаар дүүрэн хүн һаршаганаса суглараад, индиан арад ямар ёһо заншалтайб, ямар хубсаһа хунар үмдэдэг бэ, аялга дууниинь, хатар нааданиинь ямар байнаб гэжэ дүтэ танилсаба. Индианчууд дэлхэй дүүрэн ябаһан, олон юумэ хараһан, үзэһэн байбашье, буряадуудай олоороо сугларһанда ехэ дуратай байгаа. Англи хэлэ заадаг Хурамхаан нютагай ехэ бэрхэ багша Тамара Дашиевна ото-һэтэ оршуулжа, индианчуудта өөрынгөө тоонто нютаг, ёһо заншал, түүхэ, соёл, буряад зон тухайгаа тон һонин мэдээнүүдые хөөрөө. Ябаха тээшээ айлшаднай сэдьхэлээ ехэл хүдэлһэн байжа, маанадые нютаг руугаа уряа юм», - гэжэ «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшангаймнай жэл бүри элирүүлдэг «Буряадай түрүү хүнүүд-2017» урилдаанай лауреат, мэдээжэ дуушан Чингис Раднаев хөөрэнэ.
Америкэ ошохо гээшэмнай нааданхайн хэрэг бэшэ
Эрхүү можын буряад соёлой түбэй ноён Сергей Шоткинов Ирина хани нүхэртэеэ, Хурамхаанай дунда һургуулида англи хэлэ заадаг багша Тамара Доржиева, Эрхүү можоһоо гарбалтай бэлигтэй уран зураашан Влад Урбаханов, хүгжэмэй һургуулиин багша Оксана Жамбалова, морин хууршан, хөөмэйшэн, «Шоно» хамталигай түлөөлэгшэ Александр Архинчеев, Чингис Раднаев гэгшэд Америкэ гараһан байна.
Америкэ ошохо гэжэ шиидэһэн долоон буряад Улаан-Үдэһөө Москва ниидэжэ хүрөөд, тэндэһээ Лондон руу агаараар аялба. Тэрэ дороо Лондон Чикаго хоёрой хоорондо аяар арбан сагай туршада ниидэдэг агаарай онгосодо һууба. Чикагода нэгэ самолёдой гэшхүүрһээ буужа үрдеэдүй байгаад, нүгөө самолёдтонь оробо.
«Наһан соогоо тиимэ удаан агаарта ниидэжэ үзөөгүй байгааб. Нэгэ хоногой туршада гурбан самолёт һэлгээбди. Гурба дахин огторгой өөдэ дүүлеэд, гурба дахин газарта бууха гээшэмнай бэедэ хүшэр байна. Гар хүлнай хабдаа, - гэжэ Чингис Раднаев сэхыень табяад, хөөрөөгөө иигэжэ үргэлжэлүүлнэ. - Индианчуудай орон нютагта буухадамнай, 30 градус халуун байба. Аэропортдо буухатаймнай адли маниие эдеэлхыемнай абаашаа. Оклахомо сититэй зэргэлээд, Норман гэжэ багахан хото байна. Мяха шүлэ бамбайса эдихэмнай гэжэ би һанаһан байгааб. Илангаяа харгыда удаан ябаад байхадашни, иимэ бодолнууд буряад хүнэй толгойдо орохол юм байна. Теэд тиимэ һонин мангир Америкэдэ ургадаггүй байжа байба. Хоёр хилээмэнэй дунда колбаса, ногоо хабшуулһан сэндвич гэжэ эдеэн шэрээгээр дүүрэн табяатай байба. Тэдэниие гэтээд һууха бэшэ хадаа амаа хүдэлгөө болобобди».
Сагай хубаари тухай
Буряад Уласта, бүхы Орос гүрэндэ ажаһуудаг зон тэрээн бүхэндэ сагаа шагаажа һураагүй гүб даа. Харин Америкэдэ энэ талаар байдал тад ондоо.
«Тэдэ сагай хубаари гээшые жэншэдгүйгөөр сахидаг байна. Минута хүрэтэрөө тоотой. Хаана, юун, хэды саг, хэды минутада эхилхэб, хэды саг, хэды минутада түгэсэхэб гэжэ тодорхойлогдоно. Тэрэнээ нэгэшье алданагүй. Машинада һуугаад, нэгэ газарһаа нүгөөдэ руунь ошохо саг хүрэтэрөө элирхэйлэгдэнхэй, - гэжэ Чингис Раднаев лаблана. - Бидэ Оклахомо ситидэ байхадаа, үдэр бүхэндэ ондо-ондоо гурбан газарта тоглолто бүтээжэ байгаабди. Тэрэнь заалһаа ехэ-ехэ ордон соо болохо бэшэ, юрын айлнуудай гэртэ эмхидхэгдэдэг байна. Һонирхоһон хүн нэгэ айлайдаа суглараад, холо ойроһоо бууһан хүгжэмшэдэй зохёохы замтай танилсадаг заншал тэндэ хүсэд дэлгэрэнхэй. Орожо ерэхэтэймнай адли сай уулгана, танилсанабди, һонин һорьмойгоороо андалданабди. Тиигэжэ байтараа ехэ зөөлэхэнөөр: «Чингис, та дуугаа дуулаха гүт?» - гэжэ хандана. Тиихэдэнь дуулангүй хаана ошохобши?»
Оклахомо сити Америкын тэг дунда оршоно
Индианчуудай ажабайдалһаа байха, тэдэниие мүн бэеэрнь, мүхэреэн шарайгаарнь хаража үзөөгүй хүн хадаа Чингис Раднаевай хөөрэһэниие сүм дамжуулжа орохыемни зүбшөөгты.
«Америкын Холбоото Штадуудай эгээл тэг дунда оршодог Оклахомо ситидэ арба хонообди, - гэнэ Чингис. - Бидэ миин бэеэ сэнгээжэ тиишэ ошоһон бэшэ хадаа үдэр бүхэндэ хэхэ ажалтай байгаабди.Энэ хотодо ажаһуудаг индианчуудай олон угай түлөөлэгшэдтэй золгожо амжаабди. Команчи угай зон эгээл олон байдаг юм байна гэжэ мэдэхэ болооб. Кайоба, чероки болон гушаад обогтон зэргэлээд ажаһуунад. Манай ошоһон үедэ бүгэдэ буряадуудай «Алтарганаһаа» өөрэгүй команчинуудай ехэ һайндэр боложо байба. Буряад хубсаһаяа үмдөөд, жагсаалда хабаадаабди. Гушан градус халуун байбашье, гуталһаа эхилээд, малгай хүрэтэрөө буряадаар хубсалаад лэ, түрэл арадаа Атлантын далайн саада бэедэ ажаһуудаг хүн зондо харуулаабди. Команчи отогоорхин тусхай үдэр гаргажа, Орос гүрэнһөө ошоһон, Буряад Уласһаа бууһан дуушадай амяараа тоглолто эмхидхээ. 200-гаад хүн суглараа. Александр Архинчеев бидэ хоёр дуугаа дуулаабди. Ирина Шоткинова хатараа. Түгэсхэлдэнь Хойто Америкын ажаһуугшад мантай суг буряад ёохор наадаба».
Индианчуудай хубсаһан
«Һайндэр дээрэ хубсалаад ябаһан зоной хахадһаань ехэнхинь хубсаһаяа өөһэдөө зохёодог гэжэ мэдэхэ болообди. Индианчуудай үндэһэн хубсаһан арһа шүрбэһөөр оёгдодог, шубуудай үдөөр шэмэглэгдэдэг байһан, - гэжэ Чингис хараһанаараа хубаалдана. - Манай эндэ эмхидхэгдэдэг «Дангинаһаа» өөрэгүй урилдаан индианчуудай дунда манай хараһаар байтар боложо үнгэрбэ. Басагад индиан хэлэн дээрэ шүлэг уншана, дуу дуулана. Манай эндэ басагад дуратайл һаа «Дангина» гэжэ нэрлүүлхын тула хам ороно гүб даа. Харин тэндэ отогоо түлөөлжэ, ори ганса үхин орохо эрхэтэй. Тиигэжэ ерэхэдээ, дүримынь манай эндэхидэ орходоо, нилээд хатуу болоно».
Норман - бишыхан хото аад, агуу музейнүүдтэй
«Үдэр бүри нэгэ-хоёр музей орожо харадаг байгаабди. Музейнүүдэйнь олон гээшэнь, ехэнүүд гээшэнь амаргүй. Норман хото бишыхан аад, гайхажа барашагүй музейнүүдтэй байна. Түүхэ, соёлоо хүсэд алдажа үрдиһэн индианчууд мүнөө болоходо, заабол һэргээхэ түсэб баримтална. Тэдэ христиан шажантай. Өөрын индиан һүмэтэй. Ехэбшэлэн англи хэлэн дээрэ дуугарна. Тэрэ һүмэдөө маниие урижа эдеэлүүлээ. Одоош индиан эдеэ эдеэбди. Буузадамнай адли хоол тэндэ байдаг байна. Индианчууд кукуруза ехээр зооглохынгоо хажуугаар маанадтал адли мяхаша зон. Лепёшкоёо урдандаа кукурузаар хайрадаг аад, мүнөө болоходо, ман шэнгеэр талханда оронхой. Садатарнай эдеэлүүлээд, бэлэгүүдые баряад, дуунуудыемнай шагнаа. Үшөө нэгэ һонин юумэн гэхэдэ, һүмэдэ ороходомнай, бултыемнай уталгаар утаба. Бэеэ, һанаагаа, сэдьхэлээ арюудхадаг иимэ нэгэ ёһо индианчуудта байдаг юм гэжэ манда ойлгуулба. Тэдэ ехэ һүзэгтэй зон. Эдеэлхынгээ урда тээ үнэн сэдьхэлһээ бурхандаа мүргэнэ. Баярые хүргэнэ. «Энэ эдеэ манда бурхан үгөө. Бидэ баяртай байха ёһотойбди. Бултадаа элүүр энхэ, эбтэй эетэй, ута наһатай ябая», - гээд, сай ууха бүхэндөө үгүүлнэд».
Индианчууд шубуу шонхорто дуратай
«Мяхаша шубуудай байдаг газарта маанадые абаашаа. Элеэ, бүргэдүүдые харахадамнай, хайратай юумэнүүд уяанда һуужа һууба. «Яахадаа эдээниие уянат?» - гэхэдэмнай, хариин хүниие хараад, добтолжо болохо гэжэ тайлбарилба. Үнэхөөрөөшье, тэдэ шубуудай һабарынь минии альганһаа сохом томо. Уяанһаа сүлөөрхэдөө, шубууд дуран зоргон соогоо ниидэнэ. Һонин юумэниинь гэхэдэ, тэдэнэй ехэнхинь уяанда баридаг хүнүүдтээл бусажа ерэнэд. Шубуудые харахынгаа хажуугаар, индиан арадай түүхэдэ зорюулагдаһан музейдэ оробобди. Тэндэ хадагалаатай зүйлнүүдые би одоол һонирхожо харааб. Индианчууд Европын зайгуулнуудай нютагтань бии болохо сагһаа мори унадаг болоһон байна. Һая болотор һүхэеэ, барһадшни, шулуугаар хэдэг байгаа. Гэхэ зуура Америкын улад мүнөөш болотор моридые Европоһоо, тодорхойлходо, Испаниһаа абаашадаг хэбээрээ», - гэжэ үшөө нэгэ һонин мэдээсэлээрээ Чингис хубаалдаа.
Хэндэшье булигдаагүй арад
«Дайн болоод, сагаан зон индианчуудые булижа шадаагүй. Тиихэдэнь тэдэ хара сэдьхэл түрөөд, эдэ зоной эдидэг хоолыень – бизонуудые үндэһөөрнь үгы хэһэн байна. Тиихэдэнь индианчууд сагаан зоной харуулһан газар руу нүүгээд, резервацида байдаг болоһон байгаа. Резерваци гээшэ түүхын зөөри болонхой. Оршон сагай индианчууд ажабайдалаа тад ондоогоор зохёоно. Тэдэнэй дуугаа дуулахадань, үгэнүүдынь, аялгань шагнаһан хүнэй сэдьхэлдэ ехэ гуниг түрүүлнэ. Хаанаб минии һайхан байгаали, унажа ябаһан моримни яаһан бэ, бизонууднай юундэ харагданагүйб гэһэн үгэнүүдтэй дуунуудые дууланал даа. Маанадтал адляар хоолойгоо шангадхажа дууланагүй. Аргаахан, зөөлөөр, өөрөө өөртөө дуулаһандал адляар дуулана. Манай эндэ хүн бүхэн олоной шагнаһаар байтар дуу дуулахагүй гүб даа. Харин индианчууд эшэхэ гайхаха гэжэ мэдэнэгүй. Багашуулһаа эхилээд, бэеэ хүсэһэн зон болотороо: «Дуулагты», - гэбэлтнай, дуугаа ядамаггүй дуулаад орхихо.
Дулаан газар һэн хойноо гэрнүүдынь ехэ. Хорёо хото гэжэ үгы. Машинаараа гэрэйнь хэрэлсыдэ хүрэжэ ерээд, сэхэ гэртэнь орохоор байна.
Нэгэтэ иимэ энеэдэтэй ушар болоо. 87-той нэгэ хүгшэн маниие гэртээ уряа. Ошоходомнай, хүн дүүрэн. Хори гаран хүн сохом байгаа ха. Аша, зээнэрынь ерээ, 80 гараһан дүү басаганиинь байгаа. Огто танигдаагүй хоёр хүн тэдээн соо худхараад, бамбайса эдеэлээд гаража ошобо. Ябаһан хойнонь: «Эдэ хэд байгааб?» - гэжэ зон һонирхоо.
Маанадаар байһан нэгэ эмшэн эхэнэр иигэжэ харюусаба: «Газаа тэдэ зоноор уулзаад, холоһоо айлшад буугаад, би тэдэнэртэй танилсажа сайлахаяа ошожо ябанаб, намтай ошожо эдеэлхэгта гэхэдэмни, тэдэ хоёрни зүбшөөгөөд, нэгэшье хүниие танихагүйшье һаа, ороод гараба ха юм».
«Энэ хөөрөө шагнаад, бидэ һайса эльгэ хатаабди», - гэжэ Чингис Раднаев энеэбхилэн зугаалба.
Буряадууд индианчуудта шуһаншье, мяханшье түрэл байжа магад
Урдын урда сагта Хойто Америкэ руу Еврази түбиһөө ябагаар гарашахоор байһан юм гэлсэдэг. Тиихэ сагта Сибириин нютагуудта ажамидардаг зон хойто зүг руу зөө-зөөһөөр, Америкэ түбиие эзэлһэн юм гэһэн домог бии.
«Бидэ зорижо ошоһондоо хүрэмэ хүдэлмэри хээбди гэжэ һананаб. Сибирьтэ байдаг зон сооһоо буряад арад шуһаараа, яһаараа Хойто Америкын индианчуудта эгээн ойро гэжэ шэнжэлгэ харуулаа гэжэ тэндэхи зон зугаална. Харахада ехэ гоё зон. Эрэшүүлэй олонхинь хоёр метр хүрэтэр үндэр, шиираг бэетэй. Нюдэдэйнь хараса, байра байдалынь бусад американецуудта орходоо ондоо. Угаа хүндэмүүшэ зон байна гэжэ адаглаад, тоонто нютагаа бусааб даа», - гэжэ Чингис Раднаев хөөрөөгөө түгэсхэбэ.
Хэлэ мэдэхэ хүн – баян
«Залуушуулда хандажа, би иимэ һургаал хэлэхэ байнаб. Түрэл хэлэеэ һайнаар үзэгты. Тэрэнэйнгээ хажууда хари хэлэ үзэхэдэ,ехэ туһатай юм. Һургуулида һуража ябаа сагтаа номоо һайнаар үзэгты. Мүнгэ алтан, хубсаһа хунар, эд бараан – үнэн дээрээ тиимэшье сэнтэй бэшэ. Толгой соотнай ямар бодолнууд байнаб, сээжэ соотнай юун байнаб – энэ хадаа манай тон эрхим баялиг гээшэ», - гэһэн Чингисэй заабари Буряадай залуушуулда һургаал болог!
Баяр ЖИГМИТОВ
Чингис Раднаевай хубиин суглуулбариһаа абтаһан гэрэл зураг