​«Амар сайн» театр драмын зүжэг табиба

"Амар сайн" театрай зүжэгшэд

2017 оной де­кабрь һарын ху­ушаар Агын Буряадай той­рогой “Амар сайн” театрай тайзан дээрэ “Хүхэ хулгана жэл” зүжэг табигдажа, олоной анхарал татаба. Энэ зүжэгые Монголой мэдээжэ уран зохёолшо Сэнгын Эрдэниин бэшэһэн “Хүхэ хулгана жэл” туужын удхаар Ородой Холбоото Уласай габьяата зүжэгшэн, Буряадай арадай зүжэгшэн, хоёр удаа Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреат болоһон, Россиин уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Доржо Сультимов буряадшалаад, “Амар сайн” театрай хүтэлбэрилэгшэ Базар Жапович Дамдиновай урилгаар Ага ошожо, найруулан табяа. Тиин Доржо Сультимовтай уулзажа, хэдэн асуудалтай хандаһан байнабди.

- Доржо Норбосампилович, та ямар хараа бодол дээрэ үндэһэлжэ, Сэнгын Эрдэниин зохёолдо хандаһан байнабта?

- Энэ бэлигтэй уран зохёолшын зохёолнуудаар би ехэтэ һонирходогби. 2000 оной эхеэр Буряад драмын театрай хүтэлбэрилэгшэ байха үедөө “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ романииень зүжэг болгоод, найруулагша Туяна Бадагаевада найруулжа табихыень дурадхаа һэм. Зүжэгэй премьерэдэ Сэнгын Эрдэниие уряа һэмди. Урилгыемнай ехэ дуратайгаар тогтоожо абаһан юм. Бидэ бэлигтэй уран зохёолшонтой уулзажа, дүтэ танилсаха, зүбшөөл заабарииень абаха, һанал бодолоороо хубаалдаха хүсэлтэй байгаабди. Теэд Улаан-Баатарһаа уйдхар гашуудалтай мэдээсэл дуулдажа, элитэ уран зо­хёолшонтой уулзаха заяагүй байшообди.

“Хойто наһандаа уулзахабди” зүжэг 2001 ондо Улаан-Баатар хотодо харуулагдажа, илангаяа буряад үндэһэ яһатанай түлөөлэгшэд халуунаар угтажа абаа һэн. Сэнгын Эрдэниин Байгалмаа басаганайнь, Улаан-Баатар хотын мэр ябаһан Бат-Үүл хүбүүнэйнь эмхидхэлэй ажалда хабаадалсажа, энэ зүжэг харуулха хэрэгтэ туһаламжа үзүүлһэндэнь ехэтэ баясаа һэмди. Зүжэг соо 1930 гаран ондо Монгол орондо болоһон хамалган хашалган тухай хэлэгдэжэ, 1920 гаран ондо тиишээ нүүжэ ошоһон буряадуудай ядаһан, зобоһон, үйлэ тамаа үзэһэн, хардуулһан, хюдуулһан тухайнь харагшаднай сэдьхэлээ хүдэлгэжэ харадаг һэн. Харин мүнөө Ага тойрогой “Амар сайн” театрай тайзан дээрэ табиһан “Хүхэ хулгана жэл” гэжэ зүжэг 1921-1923 онуудта Монгол орондо болоһон үйлэ хэрэгүүдые зураглана.

Манай гүрэндэ Октябриин хубисхал, Эрхэтэдэй дайн боложо, хүлгөөтэй, хёмороотой байдалай тохёолдоходо, манай буряадуудай сагаантан, улаантанай үйдхэһэн дайнай хүлдэ дайруулхагүй, хүбүүдээ атаман Семёновой сэрэгтэ абхуулхагүй гэжэ Монгол орон, Хитадай Шэнэхээн нютаг нүүжэ түбхинэһэн тухайнь түүхэ шэнжэлдэг эрдэмтэд дэлгэрэнгыгээр тайлбариланхай байдаг. Зүгөөр энээн тухай уран зохёол буряад хэлэн дээрэ үгы гэхэдэ болохо.

“Хүхэ хулгана жэл” туужа соо буряадуудай Монгол нүүжэ ошоходонь, арадай засаг тогтонхой байжа, хуби заяагаа бэдэржэ ябаһан зоной олон тоото бэрхэшээлнүүдтэй ушаралга, тэдэнэй тэмсэл, оролдолго, шэнэ сагта өөрынгөө зам бэдэрэлгэ, Монгол орондо амидарха эрхэ олоһон тухайнь уншагшын сэдьхэл уяруулма һонирхолтойгоор бэшээтэй. Тиимэһээ зомнай энэ туужын удхаар найруулагдаһан зүжэг хаража, дээрэ хэлэгдэһэн түүхэтэ ябадалнуудтай, орёохон үйлэ хэрэгүүдтэй танилсажа, мэдэжэ ябаһай гэжэ һанаһан дээрэһээ энэ зохёолдо хандаһан байнаб.

- “Амар сайн” хадаа драмын бэшэ, харин дуу болон хатарай театр гэжэ мэдэнэбди. Ямар бэрхэшээлнүүдтэй ушараабта?

- Бэрхэшээлнүүд олон байгаа. Энэ театр дуушад, хатаршад ба хүгжэмшэдһөө бүридэдэг. Тэдэниие яряанай зүжэгтэ хабаадуулха гээшэ орёохон байгаа. Гэбэшье, манай яһатанай уран бэлигтэйдэ найдажа, ажалаа зохёоһон байнабди. Бэлэдхэлэй ажал богонихон хугасаада хэгдэжэ, тайзанай хэлэнэй, дүрэ байгуулхын талаар бэрхэшээлнүүдэй дайралдаашье һаань,зүжэгшэднай ехэ оролдолго гаргажа хүдэлөө. Яагаашье һаа тайзанда һурамхи зон хадаа тунхарижа байгаагүй, хэлэһэн, зааһан бүхы юумэ ойлгоод лэ, гэдэргээ таталдангүй, урагшаа жүдхэн хүдэлөө. Тиигэжэ эдэ дуушад, хатаршад, хүгжэмшэднай бэлигэйнгээ үшөө нэгэ талыень нээжэ, харагшадтаа бэлэглэхэ аргатай болоо ха юм. Яряанай зүжэгтэ наадахадаа, тэдэ тусхай мэргэжэлээ алдаагүй, бүри һайн нэмэри болгожо, бурханай хайраар үгтэһэн бэлигээ улам баяжуулха, хүгжөөхэ аргатай болоо гэхэ байнаб. Мүнөө үе сагта олон юумэ шадаха, мэдэхэ ябахада, үлүү байхагүй, туһал болохо.

Тиихэдэ тайзан шэмэглэхэ асуудал орёохон байгаа. Тусхай түхеэрэлгэгүй тайзан дээрэ шэмэглэлээ тааруулха, үзэгдэлэй дүүрэхэдэ, тэдэнээ саг соонь, алдуугүйгөөр һэлгэхэһээ эхилээд, олон бэрхэшээлнүүд ушараа. Энэ хэрэг бүтээхэ хэрэгтэ тус театр хүтэлбэрилжэ ябаһан Базар Жапович Дамдинов тон ехэ оролдолго гаргажа, өөрөө улаан гараараа оролсожо, тайзанай шэмэглэл хэлсээ, тааруулалсаа юм.

- Тайзанай шэмэглэл бүтээһэн уран зураашаниие нэрлыт даа.

- Тайзанай шэмэглэл дээрэ Буряад драмын театрай ахамад уран зураашаар хори гаран жэлдэ амжалтатай хүдэлһэн, Агаһаа уг гарбалтай Россиин габьяата уран зураашан, Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреат Бальжинима Доржиевич Доржиев хүдэлөө. Дүршэл ехэтэй, бэлигтэй мэргэжэлтэнтэй хүдэлхэдэ хүнгэн байгаа. Гол бэрхэшээлнай гэхэдэ, уйтахан тайзан, хажуу тээшээ зүжэгэй хэрэгсэлнүүдэй багтаха талмай үгы, шэмэглэлэй дээшээ хөөрэжэ дэгдэхэ оньһон түхеэрэлгэгүй. Ушар тиимэһээ тайзанай шэмэглэл хуряангыгаар бэлдэһэн байнабди. Тиихэдэ театрай хүтэлбэрилэгшын оролдолгоор “Ниитэ нэгэн Росси” нам зүжэг найруулха мүнгэ һомолоо, мүн сахилгаан гэрэлэй, хүгжэм дуунай шэнэ түхеэрэлгэнүүд абтаа юм. Энэнь ехэтэ һайшаамаар.

Бальжинима Доржиев зүжэгэй түрүүшынхиеэ харуулагдаха үдэртэ Ага һууринай музейн байшан соо уран зурагуудайнгаа үзэсхэлэн дэлгээ. Бүтээлнүүдыень зон һонирхожо хараһан, һанамжануудаа, бодолнуудаа элирхэйлжэ, үндэр сэгнэлтэ үгэһэн байна. Уран зурааша “Сэрэг нарһан”, “Ага найман эсэгэ” гэһэн зурагуудаа Ага нютагайнгаа зондо бэлэг болгожо барюулаа.

- Хэлэнэй, дүрэ бэелүүлхэ талаар бэрхэшээлнүүд ушараа гэнэт. Ямар удхатай гээшэб?

- Түрэлхи хэлэнэймнай асуудалтай болоһон ушар бултанда мэдээжэ. Алишье талаһаа оролдолго гаргагдажа, ажалай ябажал байхадань, түрэл хэлэнэймнай хүгжэлтэ гэдэргээ таталдаһан зандаа. Яажа зүб тээшэнь шиидхэдэг юм гэһэн асуудал хүн бүхэнэй һанаа зобооно. Хамба ламамнай олон янзын урилдаануудые, мүрысөөнүүдые үнгэргэжэ, ород хэлэндэ залгюулжа байһан хэлэеэ абарха гэжэ оролдоно. Засагай газарай зүгһөө тусхай программа зохёон байгуулагдажа, түрэлхи хэлыемнай хүгжөөхэ зорилготой янза бүриин дэмжэлгэнүүд үзүүлэгдэнэ. Гэр бүлэдөөшье эхэ эсэгэнэр оролдоно. Теэд, үрэ дүн бии гээшэ гү гэхэдэ, тодо харюу үгэхэнь бэрхэтэй.

Зүблэлтэ гүрэнэй байһан сагта Ага тойрогоор Буряад драмын театр зун бүхэндэ утын гастрольдо гарадаг һэн. Тэрэ үедэ хэлэнэй асуудал табигдадаггүй байгаа. Уулзаһан, хараһан хүн бүхэмнай жэнхэни буряад хэлэн дээрээ тордиһогүй хөөрэлдэжэ, һанал бодолоороо хубаалдажа ябагша бэлэй. Харин мүнөө Ага һууринда тад ондоо байдал үзэгдөө. Һургуулиин хүүгэд, залуушуул бүгэдэ ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ ябанад. Агын Буряадай тойрог түрэлхи хэлэнэймнай, ёһо заншалаймнай үлгы болохо нютаг гэжэ сэдьхэлдээ баясажа ябадаг һэм. Һүүлшын хэдыхэн жэлнүүд соо шэнэ сагай “һайн” шэнжэ хүүгэдтэ, залуушуулда шэнгэжэ үрдеэ юм байна. Харин: “Ага тойрогой хүдөө нютагуудаар хэлэмнай бүтэн, бүрин зандаа!” - гэжэ зоной нэгэн дуугаар тэмдэглэхэдэнь, найдал түрэнэ. Найдалгүй болоо һаа, аюултай.

Энэ зүжэг дээрэ хүдэлһэн зүжэгшэднай түрэлхи хэлэеэ мэдэбэшье, тайзан дээрэһээ дуугарха дүршэлгүй байгаа. Зарим зүжэгшэд буряад хэлэеэ огто мэдэхэгүй байһан аад, оролдолгынгоо хүсөөр шармайжа, түрэлхи хэлэн дээрээ дуугардаг болоо. Түрэлхи хэлэн дээрээ дуугардаг болоходоо, ямар ехээр омогорхоо, баярлаа гээшэб?! “Иимэ һайхан хэлэтэй аад лэ, яажа мэдэхэгүй, дуугардаггүй байгаа гээшэбиб?” – гэжэ гайхаһаншье, зүрхэеэ хүдэлгэжэ хэлэһэншье хүнүүд бии һэн. Хүнэй баалалта хүлеэнгүй, өөрынгөө эрмэлзэлээр оролдоходонь, үнэнхэ зүрхэнһөө хамсыгаа шамажа шармайхадань, юумэн бүтэнэ. Юумэнэй бүтэхэдэ, хүн бүри урмашаад, зосоонь ольһотой дулаахан гэрэл орожо, улам саашаа, шэнэ дабаанууд руу жүдхэдэг гүб даа. Юумэн бүхэн өөрын оролдолгоһоо дулдыдажа бүтэдэг гэжэ арад зомнай, арсахын аргагүй, зүб хэлсэдэг.

- Харагшад энэ зүжэг ехэ һонирхожо хараа гэжэ бидэ дуулаа һэмди. Зонойшье һанамжа шагнаһан, интернет соо хараһан, “Буряад- ФМ” радиогой долгин дээрэшье соносоһон байнабди. Зүжэгэй саашанхи хуби заяан тухай юун гэхэ байнат?

- Зүжэгэй нээлтын боложо байһан үдэрнүүдтэ Шэтэ хотын драмын театрай захирал Юрий Пояркин хабаадажа, театрай бүлгэмые шэнэ туйлалтаарнь хани халуунаар амаршалаад, Сагаан һарын һайндэрнүүдтэ Шэтэ хотын театрай ордон соо зүжэгөө харуулхыень уряа һэн. Зунай дулаан сагай ерэхэдэ, “Амар сайн” театр Монгол ороной Дорнод, Хэнтэйн аймагуудта буряад-монголшуудай ажаһуудаг нютаг сомонуудаар аяншалжа, зүжэгөө, мүн хатар дуунайнгаа тоглолто-наада харуулха түсэбтэй. Ага тойрогойнгоо, мүн Буряад ороноймнай аймагуудай түбүүдээр болон Улаан-Үдэ ерэжэ, наадаяа дэлгэхэ зорилготойгоо тус театрай хүтэлбэрилэгшэд - захирал Базар Дамдинов, уран һайханай талаар ударидагша Уржэн Гунгаева зондо мэдүүлэнхэй һэн.

- Доржо Норбосампилович, танда ямар һанамжа, дурадхал байнаб?

- Минии хүсэхэ юумэн гэхэдэ, энэ “Амар сайн” театрай ерээдүй сагуудта ганса дуу хатарай бэшэ, харин хүгжэмтэ драмын театрай зэргэтэй болоболнь, арга боломжонь үргэн, ехэ болохо һэн. Репертуартань түрэлхи хэлэн дээрэмнай хүүгэдтэ, бүдүүн хүнүүдтэ зорюулһан зүжэгүүд бии болохо. Хэлэеэ алдангүй, хүгжөөхын талаар нэмэри, түлхисэ боложо үгэхэ аргануудай нэгэ зүйл болохо һэн. Тэрээнһээ гадуур, “Амар сайн” театрай найруулжа табиһан зүжэгүүдтэ Буряад драмын театрай бэлигтэй зүжэгшэдэй саг зуура соо хабаадалсажа, ошожо, ерэжэ байгаа һаань, хэн боли гэхэб. Түрэлхи хэлэн дээрээ зүжэгүүдые харахадаа, зон урмашаха, сэдьхэлээ хүлгэжэ баярлаха, толгойдоо һонин, шэнэ бодолнуудые хадуужа, һүр һүлдэмнайшье үргэгдэхэ болоно. Хүнэй сэдьхэлдэ баяр түрүүлхэ гээшэмнай аргагүй ехэ буянтай үйлэ хэрэг ха юм. Хоёрдохёор, түрэлхи хэлэеэ гамнаха, хүгжөөхэ арга олдогдоно. Хэлэнэймнай саана соёл, түүхэ, ёһо заншалнай байдаг һэмнай даа. Хэлэнэй алдагдахада, эдэ бүгэдэ баялигнай баһал алдагдаха аюултай. Тиин саашадаа хэн юун болохомнай мэдээжэ. Хүршэ хизаарнуудта ажамидардаг яхад, тува яһатан ямар наринаар, ямар сэбэрээр, ямар дуратайгаар түрэлхи хэлэеэ дүмэн, үргэжэ ябанаб. Бидэ юундэ тэдэнһээ дутаха болоо зонбибди? Ухаан бодолоор һонор, бэлигтэй арад гэжэ тоотой аад лэ!

“Амар сайниие” хүгжэмтэ драмын театр болгохо тухай Ага тойрогой арад зоной хүсэжэ, һаналаа нэгэдүүлээд, Үбэр Байгалай хизаарай Соёлой яаманда, Ага тойрогойнгоо засаг дарганарта дурадхал оруулбалнь, арад зоной ажамидаралай түлөө һаналаа табижа ябаһан дарганар арсалтагүй дэмжэхэ бэзэ. Шэтэ можотой Ага тойрогые ниилүүлхэдээ, зоной һанамжа дэмжэхэбди, туһалхабди гэжэ найдуулһан ха юм.

Галина ДАШЕЕВА-БАЗАРЖАПОВА хөөрэлдэбэ