​БУРЯАДАЙ ОЛЗЫН ХЭРЭГ ЭРХИЛЭГШЭД МОНГОЛ НҮХЭДТЭЕЭ НЯГТААР ХАРИЛСАХА

А. Цыденов Улаан-Баатарай мэр С. Батболдтой уулзана

«Буряад Уласта зөөри хүрэнгэ оруул­ха боломжонууд» гэһэн ниитэ гаршагтай бизнес-хуралдаан Монгол ороной ниислэл Улаан-Баатарта үнгэргэгдэбэ. Буряад болон Монгол уласуудай оршон сагай харилсаанда түүхэтэ үйлэ хэрэг бүтэбэ гэжэ хэ­лэбэл, алдуу болохогүй. Ород ба Монгол гүрэнүүдтэ ажалаа урагшатай ябуулжа байһан олзын хэрэг эрхи­лэгшэд түрүүшынхиеэ бэе бэетэеэ тон дүтэ харилса­жа, үдэр бүхэндэ ушардаг бэрхэшээлнүүдээ зүбшэбэ ха юм. Буряад орондо ол­зын хэрэг эрхилдэг 30 эмхиин түлөөлэгшэд ула­саймнай Толгойлогшо Алексей Цыденовтэй хам­та энэ хуралдаанда хабаа­дажа бусаба.

Монголой олзын хэрэг эрхилдэг 300 хүн тус хэмжээ ябуулгада тон эдэбхитэйгээр хабаадаа. Нүүдэлшэ арадуу­дай тала дайдада мүнгэ оло­дог бусадшье гүрэнүүдэй, тэрэ тоодо Хитадай түлөөлэгшэдэй дэмбэрэлтэ энэ хэрэгтэ хабаадаһаниинь һайшаалтай. Улаан-Баатар хотын түб талмайн шанха ур­дань баригдаһан «Blue Sky» гэжэ зошод буудалда мон­голшууд ашаг олзо эрхил­хэ зорилготой хуралдаагаа эмхидхэбэ. Буряад Уласай эдэй засагай байдал болон олзын хэрэг эрхилэлгэ тухай мэдээнүүд Бүгэдэ найрамда­ха Монгол Уласай олондо мэ­дээсэл тараадаг эмхинүүдэй анхарал татаба. Энэ хадаа тон шухала үзэгдэл гээшэ.

Алексей Цыденов: «Түсэбүүднай ехэ, зорилгонууднай бардам»

Буряад арадай мэн­дые монгол арадта хүргэхэ үедөө Алексей Цыденов хоёр гүрэнэй түлөөлэгшэд ерээдүй сагта бэе бэедээ ашаг олзотой харилсаа тог­тоожо шадаха байха гэһэн найдалаа олондо дуулгаба.

«Манай түсэбүүд ехэ, зо­рилгонууднай бардам. Бу­ряад Уласаймнай олзын хэ­рэг эрхилэлгын хүгжэлтэдэ һүүлшын жэлнүүдтэ ехэ-ехэ дабшалтанууд боложо бай­на. Бэелүүлэгдэжэ эхилһэн түсэлнүүд олон. Мүнөө бидэ­нэй суг ябуулжа байһан ажал эсэстээ бэе бэетэеэ нягта харилсаатайгаар хүдэлхөөр найдамтай нүхэдые олохо, олзын хэрэг эрхилэлгын ниитэ шанар һайжаруулха хэрэгтэмнай горитой нүлөө үзүүлхэ гэжэ һананаб», - гэжэ Буряад Уласай Толгойлогшо үгэлбэ.

2017 он болбол хоёр гүрэнүүдые улам нягта ха­рилсаатай болгоо гэжэ биз­нес-хуралдаа эмхидхэгшэ­дэй нэгэн, Монгол Уласай Үндэһэтэнэй аралжаа най­маанай, үйлэдбэриин танхи­май юрэнхы ударидагша Э. Оюунтэгш үгэ хэлэхэ зуураа тэмдэглэбэ.

«Гүрэнүүд хоо­рондымнай харилсаан нёдондо шэнэ шатада гаража, улам үргэн боложо үгөө. Хоёр гүрэнэй парламентнууд, аралжаа наймаанай үйлэдбэриин танхимууд бэе бэетэеэ хэдэн удаа уулзаа. Хамтын ажал бэелүүлхээр таарамжатай зохид оршон байдал зохёог­доо», - гэбэ Оюунтэгш гуай.

«2014 ондо Улаан-Үдэ хо­тодо Улаан-Баатарай үдэрнүүдые эмхидхэһэнэймнай ашаар алишье талада ашаг­тай Буряад ба Монгол уласуудай харилсаан шэнэ хүсэ шадал ороо юм», - гээд, Монголой Ехэ Хуралай гэшүүн, Монгол болон Ород гүрэнүүдэй парламентнуу­дай бүлэгэй түрүүлэгшын орлогшо Б. Энх-Амгалан һанамжаяа дуулгахые шамда­ба.

Ородой Холбоото Уласай олон можо нютагуудта, то­дорхойлходо, Красноярскда, Санкт-Петербургда, Вла­дивостогто болоһон эдэй засагай хуралдаануудта Монголой түлөөлэгшэд ото хабаададаг болонхой. Буря­адта олзын хэрэг эрхилдэг нүхэдтэеэшье золгожо, ехэ ашаг олонобди гэһэн бодолнуудаа тэрэ ниитэлбэ.

Аяншалгын хүгжэхэ хэрэг гүрэнүүдэймнай хоорондо 2014 онһоо хойшо визэгүй харилсаанай тогтоһоной ашаар һайн хүгжөө гэжэ Оро­дой Холбоото Уласай Мон­голдохи онсо болон бүрин эрхэтэ элшэн сайд Искандер Азизов һануулба. Монгол­шуудай манай гүрэнэй можо нютагуудаар, илангаяа Бу­ряад ороноор урданайхиһаа олоор ябадаг болоһонойхи, мүн тиихэдэ Россиин эр­хэтэдэй Монгол ороноор һонирхожо, зорижо ошодог болоһонһоо уламжалан, энэ хуралдааншье бүтэжэ байна гэжэ тэрэ дуулгаба.

Хуралдаанай үедэ

Буряад Уласай Засагай газар аяншалга хүгжөөлгэ дэмжэхэ

Аяншалга хүгжөөлгэ, эд бараа Монголһоо Ород гүрэн руу, мүн Ородһоо Монгол руу зөөхэ хэрэгые үргэдхэлгэдэ зорюулагдаһан танилсалгануудые Буряад Уласай олзын хэрэг эрхилэгшэд эмхидхэбэ. Эндэ хабаадаһан монголшу­уд эдэй засагай талаар тус­хай хүнгэлэлтэнүүдтэй «Бай­галай сүнхэр» гэжэ бүһэлүүр, аяншалгын «Далай худар» гэжэ нэгэдэл, Бүргэд хадын ташалангаар (Улаан-Үдэ хо­тын оршондо байдаг) сана­ар һолжорхо нэгэдэл, авто-унаа тээбэриин «Байгал» ба «Хяагта» гэжэ кластернууд ашаглагдаадүй ехэ нөөсэтэй гэжэ мэдэжэ абаба. Тэрэнэй хажуугаар сүлөө огторгой­той боложо амжаһан «Бай­гал» гэжэ агаарай онгосону­удай буудалай ашаар хоёр гүрэндэ ажаһуудаг арад зон улам олоороо бэе бэедээ айлшалдаг болохонь гэжэ хүлеэгдэнэ. Монгол ороной олзын хэрэг эрхилэгшэдэй «Байгалай сүнхэрэй» дэргэ­дэ сүлөө байһан талмайну­удые эзэлхэ гэбэлнь, Буряа­дай Засагай газар дэмжэлгэ үзүүлхээр бэлэн.

Уласаймнай дэбисхэр дэ­эрэ оршодог ашагта малта­малнуудай уурхайнууд бо­лон түүхэй эд тухай мэдээсэл монголшуудай ехэ һонирхол татаба. Эгээл иимэ уулзалга­нууд хүсэеэ элсүүлэн хамтад­хаха олзын хэрэг эрхилэг­шэдые олохо хэрэгтэ туһа болохо гэжэ Буряад Уласай можо нютагай хүгжэлтын жасын түсэлнүүдэй менед­жер Константин Ботоев үгэлбэ.

«Энэ бизнес-хуралдаам­най айхабтар үргэн, аргагүй ехэ хэмжээ ябуулга боло­жо үгэбэ. Монгол нүхэдтэеэ энээнһээ уридшье һайн ха­рилсадаг һэн аабзабди даа. Теэд иимэ олон зоной хаба­адалгатай танилсалганууд энээнһээ урид хэзээшье бо­ложо үзөөгүй. Тиин ашагта малтамалнуудые болбосоруулдаг Буряад Уластахи комбинадуудые хүгжөөхэ түсэлнүүдтэй мүнөөдэр танил­суулбабди», - гэжэ Констан­тин Ботоев хөөрэбэ.

Урзанданайхида орхо­доо, 2017 ондо Монголһоо Буряад орон руу 13,8 ху­бяар ехэ бараан ороо, ха­рин Буряад Уласһаа Мон­гол гүрэн руу ошоһон бараан 23,7 хубяар ургаа гэжэ манай үйлэдбэриин сайд Алексей Мишенинэй хэлэһэн үгэнүүдһээ улам­жална. Иимэ ехэ хуралдаа­нуудай һүүлдэ хоёр гүрэндэ үйлэдбэрилэгдэһэн бараа­най эрьесэ улам ехэ болохо­ор хүлеэгдэнэ.

Тус хуралдаан болбол хоёр гүрэндэ олон жэлэй тур­шада ябуулагдаха асари ехэ хүдэлмэриин тон түрүүшын шата гээшэ гэжэ Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыде­нов онсолон тэмдэглээ. Ула­стамнай олзын хэрэг эрхил­хэ талаар бүтээгдэжэ байһан ажалтай тон дүтэ танилсаха­яа Буряад орон ерэгты гэжэ Алексей Цыденов бизнес-ху­ралдаанда хабаадаһан зони­ие уряа.

Алексей Мишенинэй тэмдэглэһээр, Монгол ошожо, олзын хэрэг эрхилэлгын арга боломжонуудтаяа та­нилсуулха гэжэ тон зүб ши­идхэбэри абтаа. Монголой олзын хэрэг эрхилэгшэд Ород гүрэндэ, илангаяа Бу­ряадта ямар һалбари эгээл ехээр хүгжэнэб, хайшань мүнгэ оруулбал һайн бэ гэхэ мэтын асуудалнуудые энэ хэмжээ ябуулгын үедэ олоор табиһан байна. Мүнөө сагта Буряадай олзын хэрэг эр­хилэгшэд монгол нүхэдтэеэ харилсаа холбоотойгоор хүдэлхөөр бэлэн гү гэжэ һонирхолтой хөөрэлдөөн бо­лоо.

Харилсаа холбоонууд тогтоогдоо

Тус хэмжээ ябуулга үрэ дүнтэйгөөр үнгэрөө. Буряадһаа ошоһон хэдэн ол­зын хэрэг эрхилэгшэд суг хүдэлхэ нүхэдые олобо. Ара­дай Хуралай һунгамал Баяр Доржиев Улаан-Баатарта мяха үйлэдбэрилдэг болон нооһо ээрэдэг оньһон арга­нуудтай танилсахаяа ерээб гээ. Энэ хэрэгтэнь хуралдаан туһатай байгаа.

- Монгол нютагаар харил­саа холбоо тогтоохо гэжэ нэ­гэтэ бэшэ оролдоһон байнаб. Мүнөөдэрэй хэмжээ ябуул­гада абаһаар лэ суг хамтын хэрэг эрхилхэ хүнүүдые олохогүйш. Энэмнай нэгэ үдэрөөр бүтэшэдэггүй ха юм даа. Тэрэ дороо мүнгэтэй хүн ерээд туһалха гэжэ һанаха хэрэггүй. Тиимэһээ иимэ та­нилсалгануудые олоор үнгэргэхэ хэрэгтэй, - гэжэ Баяр Доржиев һанамжална.

Хэмжээ ябуулгын үедэ Се­машкын нэрэмжэтэ уласай больница Монгол оронтой харилсаагаа бүри үргэдхэбэ. Ахамад врач, Арадай Хура­лай һунгамал Евгения Лу­дуповагай хэлэһээр, манай эмшэлэлгын газар Улаан- Баатарай эмшэдтэй нягта харилсаатайгаар үнинэй хүдэлнэ.

- Хэдэн жэлэй саада тээ эндэ больницынгаа таһаг нээһэн байнабди. Тэрэм­най Монголой ниислэлэй Сүхэбаатар дүүрэгэй дэбис­хэр дээрэ оршоно. Мүнөө Баянгол аймагай элүүрые хамгаалгын түбтэй хүдэлхэ тухай тусхай хэлсээ бата­лаабди. Хуралдаанай үедэ Улаан-Баатарай элүүрые хамгаалгын үшөө хоёр эмхи­тэй хөөрэлдөөбди. Энэ хадаа “Гранд Мед” клиникэ болон Павел Шастинай нэрэмжэтэ хотын 3 дугаар больница бо­лоно, - гэжэ Евгения Лудупо­ва хөөрэнэ. – Энээнэй ашаар эмшэлэлгын, элүүржүүлгын аяншалга хүгжөөжэ байнаб­ди. Һүүлэй үедэ Монголһоо олон хүн манай больницада аргалуулхаяа ерэнэ.

Зайн гал дамжуулагдаха

Һүүлэй үедэ Монголдо Сэлэнгэ мүрэн дээрэ асари томо зайн галай станциин баригдаха тухай зугаа Буря­ад зониие хүлгөөнэ. Юуб гэ­хэдэ, Байгал далайда шудхан ородог Сэлэнгэ уһаяа багаар асардаг болохо. Тиигэбэл бүхы дэлхэйдэ суутай агуу­ехэ далаймнай шэргэжэ хо­сорхо аюултай.

Монголнууд зайн галай ехээр дуталдадаг шалтагаанһаа иимэ барилга эр­хилхэ һанаатай. Байдал заһаруулжа, Байгалаа абар­хын тула Ород гүрэн, иланга­яа Буряад орон Монгол руу зайн гал дамжуулха тухай хэлсээ ябуулжа байна.

Буряад Уласай Толгойлог­шо Алексей Цыденов энээн тухайгаа хэдэн уулзалгын үедэ мэдүүлһэн байна. Тэ­рэнэй хэлэһээр, Ород гүрэн зайн гал ехээр дамжуулха аргатай.

- Мүнөө үедэ Монгол гүрэн зайн гал худалдан абана. Сагһаа сагта абаха­дань, сэнгынь ехэ боложо үгэнэ. Харин таһалгаряагүй бүхэли сүүдхээр абабалнь, сэнгынь бага байха һэн, - гэжэ ойлгуулһанаа Алексей Самбуевич мэдүүлнэ. – ТЭЦ барихынгаа урда зайн гал хэрэглэхэ эмхинүүдые олохо хэрэгтэй. Тэдэниие бэдэрхэ үедэнь станци хүдэлэнгүй байхал. Мүн иимэ эмхинүүд түрүүн олдобол, зайн галгүй хүдэлжэ шадахагүй. Тиимэһээ манай зайн гал дамжуулбал, тон тааруу бо­лоно. Бидэ хэрэглэхэ зайн галайнь ехэ-багые ойлгожо, хэрэгтэйень лэ дамжуулха аргатайбди.

Энэ асуудал удангүй шиидхэгдэхэ бэзэ гэжэ Бу­ряадай Толгойлогшо най­дана. Хоёр талаһаа тусхай хүдэлмэриин бүлэг байгуу­лагдажа, бүхы һанамжанууд, дурадхалнууд шэнжэлэн үзэгдэжэ, зүб шиидхэбэри абаха хэрэгтэйл даа.

Монголой малай мяханай амтан...

Үшөө зүблэлтэ засагай үедэ Буряад орон Монголтой хүдөө ажахын һалбариин талаар нягта харилсаа хол­боотойгоор хүдэлдэг бай­гаа. Монголһоо үхэр, хони ашаһан томо машинануудай хилэ шадархи аймагуудай харгыгаар ябажа байдагы­ень манай аха үеын зон һайн һанадаг ёһотой.

Мүнөөшье сагта Монголһоо мяха худалдан абаха арга боломжо үгтэнэ. Үхэрэй мянган тонно, адуунай гур­бан мянга гаран тонно мяха абаха тухай хэлсээн бата­лагдаа. Энэ мяхан Улаан-Үдын мяханай комбинадта дамжуулагдаха юм. Харин Буряад орон Монгол руу га­хайн мяха эльгээхээр бэлэн байһанаа мэдүүлээ.

Буряад Уласай хүдөө ажа­хын болон хоол хүнэһэнэй сайд Даба-Жалсан Чирипо­вэй хэлэһээр, Монголһоо мяха абаха хэрэг хэдэн шалтагаанһаа боложо, урагшагүйгөөр ябуулагдана.

- Һүүлэй үедэ Монгол­домнай мал халдабарита үбшэнүүдтэ ехээр нэрбэг­дэнэ. Тэндэмнай энэ талаар ажал муугаар ябуулагдана. Тиимэһээ Ород гүрэнэймнай ветеринарна албан мяха асархые хорино, - гэжэ Даба-Жалсан Чирипов хэлэнэ.

Һүүлэй хэдэн жэлнүүдтэ Монголдо ган гасуур ехээр ушарна. Энээнһээ боложо, тэндэхи малшад үбэлдөө үбһөөр дуталдадаг.

- Һаяхана Монголой тала Ород гүрэнэй Засагай га­зарта үбһөөр туһалха тухай хандаһан байна. Энэ гуйл­тань маанадта дамжуулаг­даа. Нэгэ мянган тонно үбһэ Монголдо үгэхэ гэжэ хурал­даанай үедэ хэлсээбди, - гэжэ Даба Жалсан Чирипов хөөрэнэ.

Ган гасуурһаа боложо, монголнууд Буряадай тала дэбисхэр дээрэ үбһэ ногоо ургуулжа, малаа тэжээхэ түсэбтэй. Тусхай ажахынууд байгуулагдажа, иимэ ажал ябуулагдаха болоно. Энэ та­лаар хөөрэлдэжэ байнхай.

Һонирхолтой хөөрэлдөөн

Найза нүхэдэй хөөрэлдөөн

Буряадай Толгойлогшо ганса тус хуралдаанда хаба­адаа бэшэ, мүн олон тоото уулзалгануудые үнгэргөө юм.

Улаан-Баатар хотын мэр С.Батболдтой һонирхолтой хөөрэлдөөн болоһон байна. Тэрэнэй хэлэһээр, Улаан- Баатар Улаан-Үдэ хоёр 1996 ондо анда хотонууд болоһон байна. 2014 ондо Монголой ниислэл хотын үдэрнүүд Буряадта үнгэрөө һэн гэжэ һануулаа.

- Энэ суг хамтын ажал хэрэгнай маанадые бүри дүтэ болгон нүхэсүүлээ, - гэжэ Улаан-Баатарай мэр мэдүүлээ.

“Монголой ниислэл ерэхэ бүримни гоё боложол бай­на”, - гэжэ Алексей Цыденов тэмдэглээд, Улаан-Баатарые бүрхөөһэн муухай утаа уня­арые усадхаха арга тухай һануулаа. Эндэ үнөөхил зайн галай асуудал гараадхёо.

- Монголой ниислэл хо­тын олон модон гэрнүүд түлеэгээр, шулуун нүүрһээр түлигдэнэ. Тиимэһээ эндэ ехэ утаа уняар гарана. Ма­най зайн гал дамжуулбал, энэ асуудал шиидхэгдэхэ байгаа. Хүн зоной гэрээ зайн галаар дулаасуулаад бай­бал, иимэ бэрхэтэй байдал тохёолдохогүй һэн, - гэжэ Буряадай Толгойлогшо хэ­лээ.

Монголдо үнгэргэгдэһэн бизнес-хуралдаан үрэ дүнтэй байба гэжэ хэлэхээр. Энээниие Алексей Цыденов баһа тэмдэглэнэ.

- Маанадые Монголой ажаһуугшад, дарга ноёд угаа һайнаар угтажа абаа. Бүхы уулзалгануудтаа найза нүхэд шэнгеэр хөөрэлдөөбди. Бу­ряадай түлөөлэгшэдые ии­гэжэ угтажа абаһандань бая­рые хүргэнэб, - гэжэ Алексей Самбуевич хэлээ.

Буряадай болон Монголой олзын хэрэг эрхи­лэгшэд хөөрэлдөөгөө үргэлжэлүүлхэ юм. Ерэхэ зун хүршэ гүрэнэймнай түлөөлэгшэд манай улас ерэжэ, олзын хэрэг эрхилэлгын байдалтай танилсахаар ха­раалагдана.

Борис БАЛДАНОВ