Эгсэ 80 жэлэй саана, 1938 оной январиин 22-то, Ярууна аймагай Эгэтэ нютагта ажалша, малша бүлэдэ - колхозой мал ажалай бригадир Андай Албашеевичэй болон һаалишан, һүүлдэнь хони харадаг байһан Аганья Прокопьевнагай бүлэдэ - Костя хүбүүн түрэжэ, багаһаа һүбэлгэн хурса, шуран түргэн, эжы, абадаа туһалха гэжэ оролдодог байгаа. Тэрэнэй гэртэхин 1930-аад оной эхеэр Ойхонһоо зөөжэ ерэһэн юм. Холые харадаг Нострадамус мэтэ эжынь нагаса абаһаа – алдар суута мэдэлшэн, олондо мэдээжэ аргашан, юумэнэй болохые уридшалан хэлэдэг, үльгэрлэн дуулгадаг байһан Барнаашкаһаа угайнь үндэр залгаа эхитэй байгаа бшуу.
1945 оной апрель һарада Андай Албашеевич эсэгэнь баруун фронтдо баатарай үхэлөөр алдалан унажа, Костя хүбүүн нилээд ехэ туршалгануудые хоёр дүүтэеэ бэе дээрээ үзэһэн байна. Аяа хайрата эжынь унаһан малгайгаа абангүй гэхээр ехэ амжалтатай хүдэлжэ, түрүүшүүлэй дунда ябаа.
Костантин Албашеев
Хүн болохо багаһаа
Эхэ, эсэгынгээ һургаалаар ажалдаа нарин нягта хандасатай, бэрхээр һурадаг хүбүүн түрүүн Эгэтэдээ, удаань Үльдэргэдэ, Комсомолой 7 жэлэй, тиихэдэ Нарһатадаа, 1955 ондо Улаан-Үдэдэ интернат һургуули (үншэрһэн үхибүүд һурадаг байгаа) дүүргэһэн юм. 1960 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули дүүргэжэ, зоотехник мэргэжэлтэй болоһон К.А. Албашеев залуугаар Яруунынгаа совхоздо түрүүн отделениин зоотехнигээр, һүүлдэнь ахамад зоотехнигээр, удангүй тон харюусалга ехэтэй ажалтай захиралай тушаалда амжалта түгэс ажаллаба. Харин ахамад зоотехнигээр хүдэлхэ үедөө Москвада ВДНХ-да бүхэсоюзна зүблөөндэ хабаадаһан юм.
«Үнеэдээ һубайруулхагүйн тула саг соонь үрэжүүлхэ, үүлтэрыень һайжаруулха хэрэгтэ эрдэмэй эрилтын ёһоор анхаралаа табижа шадаа һаа, харахат, уданшьегүй эрхим үүлтэртэ симментал буруу, хашарагуудаа хүдөө аймагуудай ажахынуудта, уласһаа гадууршье наймаалжа, совхоздоо нилээд ехэ олзо оруулхабди», - гэжэ Константин Андаевич мэдүүлһэн юм.
“Энэ зорилгоёо жэншэдгүй бэелүүлжэ шадаа. Жэшээнь, Шэрэнгиин фермынхид нэгэ үнеэнһээ жэлдээ 2000 литр хүрэтэр һү һаадаг болоо бэлэй», - гэжэ мэдээжэ уран зохёолшо, Яруунаһаа уг гарбалтай Сергей Цырендоржиев 60 наһанайнь ойдо хани нүхэр тухайгаа 1998 оной январиин 22-ой «Буряад үнэн» сониндомнай урин дулаанаар бэшэһэн байдаг.
Тэрэ үедэ Яруунын совхоз Буряадтаа түрүүшүүлэй тоодо орожо, баяжажа, ехэ аша үрэтэй, олзо орошотой ажахы болоо бэлэй. Мяханай герефорд үүлтэрэй үхэрнүүдые холын гүүртэнүүдтэ тэжээжэ эхилээ. Гансашье эрдэмэй замаар ажалаа залаа бэшэ, мүн лэ урданай буряад ёһо заншалаар, Аганья Прокопьевна эжынгээ заабаряар туранхайшаг, залуу, үлбэр бэетэй малаа аарсаар (зоной уудаг урданай ундаар) хооллуулжа, гарзалхыень болюулдаг байһан. ВЛКСМ-эй съездын делегадай, зондоо эрхим жэшээ харуулһан залуу захиралай ажахы эрхилэлгын шэнэ арганууд тухай «Сельская жизнь» гэһэн СССР, Орос гүрэнэймнай журнал бахархан бэшээ, баясан хөөрөө бэлэй.
Залуу захирал ажахын бүхы һалбаринуудта ажалай тоосоо нэбтэрүүлхэ хэрэг эрид шууд ябуулжа шадаа һэн.
Арадаа хүтэлхэ абьяас бэлигтэй
Дүршэлөө оронойнгоо хүдөө ажахын ударидагшадтай хубаалдажа эхилһэн бэлигтэй хүтэлбэрилэгшэ ВДНХ-гай алтан болон хүрэл медальнуудаар, мүн В.И. Ленинэй 100 жэлэй ойн хүндэлэлэй медаляар шагнагдаһан байна. Харин табан жэлэй габшагай ажалай үрэ дүнгөөр өөртөө, ажалшадтаа шанга эрилтэтэй, өөр дээрээ даалгагдаһан харюусалгаяа һайн мэдэрдэг, үдэр, һүни гэнгүй ажалладаг, хүдөө ажахынгаа хүдэлмэришэдөө шалгадаг, тэдээндээ этигэдэг, найдадаг байһан Константин Андаевич 1971 ондо, оройдоол 33 наһандаа, СССР-эй эгээл ехэ шагналда – Ленинэй ордендо хүртэһэн габьяатай юм.
Жэл болоод, 1970 оной декабрь һарада партиин Ярууна аймагай райкомой нэгэдэхи секретариин уялга арад зонойнгоо этигэл найдабаряар бэелүүлжэ, хүдөө ажахыгаа үргэжэ, түрүү һуури эзэлжэ байһан аймагынь дамжуулагдадаг Улаан тугаар нэгэнтэ бэшэ шагнагдаа бэлэй. Түрэл аймагтань һүнэй болон мяханай үрэ бүтээл элбэгээр олзоборилхо, бодо мал түргэн аргаар тэнжээхэ талаар уласай семинарнууд, суглаанууд, зүблөөнүүд бэрхэ хүтэлбэрилэгшын дэмжэлгээр оло дахин эмхидхэгдэһэн байна.
Аймаг дотор Тулдуунай, Целиннэ, Эгэтын шэнэ совхозууд эмхидхэгдээ бэлэй. Колхоз-миллионер болоһон аад, нэгэ бага доройтоһон Эгэтынгээ ажахы дахин һэргээхэ хэрэгтэ, түрэл нютагаа үргэн хүгжөөхэ ажалда нилээд ехэ оролдолго гаргаһан, һургуули, бусад барилгануудые, малай байрануудые барюулһан габьяатай байна.
Москвада КПСС-эй ЦК- гай дэргэдэ ВПШ дүүргэһэнэйнгээ һүүлдэ партиин Улаан-Үдын хүдөөгэй райкомые һунгалтын һүүлдэ толгойлжо, һү, мяха үйлэдбэрилгын хэдэн ажахы байгуулжа, Улаан-Үдэ хотынгоо зониие эдеэ хоолоор гүйсэд хангаһан юм. Тиигэжэ механизациин аша туһаар ниислэл хотынхиднай анха түрүүшынхиеэ гэхээр шэнээр буйлуулагдаһан үрэ бүтээлээр – һү, мяха, үндэгөөр, овощоор хангагдажа эхилээ бэлэй. Дүй дүршэл ехэтэй, урагшаа һанаатай, һанаһанаа заабол бэелүүлдэг сэхэ сэбэр, шанга зан абаритай, зоной түлөө зоригтой, хүхюун, дорюун ябадаг байһан Константин Андаевич табан жэлэй туршада КПСС-эй ЦК-да эмхидхэлэй-партийна таһагта хүдэлхөөр уригдажа, Омскын, Шэтын можонуудай, Тывагай, Буряадай уласуудай залан хүтэлбэрилэгшэ боложо, ехэ туһа нэмэри үзүүлһэн юм.
Анхан иимэ харюусалгатай ажалда ороходонь, уран зохёолшо нүхэрынь - Сергей Цырендоржиев иигэжэ бэшэһэн байдаг:
«Буряадууд үни заяанһаа гэрлэжэ байһан залуу хоёртоо:
«Сэргэдэ уяха моритой, ЦК-да һууха хүбүүтэй болооройгты», - гэжэ үреэдэг бэлэй. Шимни тиимэл хүбүүн байшабаш», - гэжэ нэгэтэ би хүхеэ бэлэйб. Константин даруугаар энеэбхилэн, үһэеэ эльбээд хэлээ һэн:
«Энэшни, нэгэдэхеэр, эжы, абын буян. Хоёрдохёор, нээрээшье аза талаан, ехэ харюусалга. Гурбадахяар, ажалаймни намтар, залуу наһамни шиидхэхы үүргэ дүүргэһэн байна».
Бэлигтэй сэтгүүлшэн Валерий Базарович Бадмаев 2008 ондо гараһан баримтата туужа («Мечтал о карьере специалиста-аграрника, стал деятелем государственным») соогоо К.А. Албашеев тухай гүн удхатайгаар, тон үргэнөөр хөөрэһэн юм.
Улас түрэ хүтэлхэ баян онол аргануудтай уласай хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ К.А. Албашеев КПСС-эй Буряадай обкомой хоёрдохи секретаряар һунгагдан уригдажа, уласайнгаа Верховно Соведэй З удаа, мүн РСФСР-эй Верховно Соведэй депутадаар, тиихэдэ партиин XXVII съездын болон бүхэсоюзна партийна конференциин делегадаар баһал һунгагдажа, түрэл арад зонойнгоо аша туһада горитойхон хубитаяа оруулаа. Хүдөө ажахын ажалшадай, юрын эрхэтэдэй гуйлтануудые бэелүүлжэ, туһалһанайнгаа түлөө олон тоото шагналда, Хүндэлэлэй грамотануудта хүртэһэн буян хэшэгтэй хүтэлбэрилэгшэ юм.
Амаралтадаашье, гэр бүлэдөөшье дэмжэлгэтэй
байһан Константин Андаевич 1998 ондо пенсидэ гарабашье, уласайнгаа хүдөө ажахын сайдай нэгэдэхи орлогшоор, мал ажахын таһагай даргаар ехэ аша үрэтэйгөөр ажаллаһанайнгаа, хонидой үүлтэр һайжаруулгада габьяатай байһанайнгаа түлөө гүрэн түрынгөө Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаа. БГСХА- гай «Почётный выпускник академии» гэһэн тэмдэгтэ, гүрэнэйнгөө олон тоото Хүндэлэлэй грамотануудта хүртөө, хүдөө ажахынгаа эрхим ажалшадые дэмжээ, дээрэ үргөө. “Буряад үнэн” сониной эмхидхэдэг «Буряадай түрүү хүнүүд» гэһэн мүрысөөнэй “Сагаан үбгэн” номинацида 2003 ондо минии бэшэһэн К.А.Албашеев илахал ёһоороо илаһан байна.
Бэлиг талаангыень, харюусалгата ажалыень бүхы наһаараа дэмжэһэн, үргэһэн, ариг сэбэрээр, нягта наринаар хаража, абажа ябаһан, баһал Яруунада түрэһэн наһанайнь хани нүхэр тухай хэлээгүйдэ аргагүй. «Байгал» журналда техническэ редактораар олон жэлдэ амжалтатай хүдэлһэн, сэдьхэл баянтай, сэбэрхэн шарайтай, урин зулгы, хүхюун дорюун зантай, һайхан хоолойтой Зоя Ользоновнатаяа 4 хүүгэдые гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэһэн байна. Эгээл ехэ Ольга Константиновна басаганиинь психологиин эрдэмэй кандидат, харин Эдуард, Марина, Андрей үхибүүдынь олзын хэрэг эрхилэгшэд болонхой. Олон аша зээнэрэйнь дунда омогорхол болохо Алёна ашань «Түб Азиин мисс» мүрысөөнэй алтан дангина болоо, мүн «Краса России-1999» гэһэн һайхан дангинануудай бүхэроссиин конкурсдо шалгараа, «Буряадай түрүү хүнүүд» мүрысөөндэ «Наран Гоохон» болоо бэлэй.
“Хамалган хашалганай үедэ сагдаанарта сохюулһан, хүлөө хухарһан Эгэтын дасанай Михуулай ламхайе машина дээрэ шэдэхээ байхадань, Эгэтын залуу хүбүүд – Орбодоев Ользон Албашеев Андай хоёр - гүйлдэжэ ерээд: «Байгыт, ламашье хадаа хүн гээшэл», - гэлдэн, гар дээрээ үргэжэ, гэрһээ асарһан сагаахан һэеы шэрдэг дээрээ үбгэжөөлые хэбтүүлээ һэн. Албашеевтэнэй хүндэмүүшэ бүлын, мүн хүүгэдэйнь, аша зээнэрэйнь ерээдүйе, һайн ябахыень зүгнөө ха даа», - гэжэ мэдээжэ ирагуу найрагша, “Буряад үнэндэмнай” сэтгүүлшэдые бэрхээр һургаһан манай багша, Яруунаһаа, Эгэтын-Адагһаа уг гарбалтай Цырендулма Цыреновна Дондогой удхалан хөөрөө бэлэй.
СССР гүрэнэй хэмжээндэ дээдын тушаалнуудые эзэлһэн, Буряад Уласайнгаа хүдөө ажахые хүгжөөһэн, ажалша, малша арадаа, юрын хүнүүдые, түрэл зоноо дэмжэһэн, үргэһэн алдар солото хүтэлбэрилэгшэ, урагшаа һанаатай ударидагша, эрилтэ ехэтэй эсэгэ, үбгэн аба, мүнөө амиды мэндэ ябаа һаа, 80-ай дабаанда хүрэхэ байһан Константин Андаевич Албашеевэй алдар нэрэ, аша туһатай ажал хэрэгүүд, мүнхэ дурасхаал нүхэдэйнь, нютагаархидайнь, түмэн зоноймнай, түрэл гаралайнь зүрхэ сэдьхэлдэ хэтын хэтэдэ үлэхэ. Ерээдүйн үеынхид, үхибүүдынь, аша зээнэрынь, зээнсэр- нүүдынь хэһэн хэрэгыень үргэлжэлүүлхэ, нэрыень нэрлүүлхэ байха гэжэ этигэнэбди, найданабди!
Бэлигма ОРБОДОЕВА