​Эжы абанарые үншэрөөһэн дайнай сууряан

Мухар-Шэбэр аймагай Хара-Шэбэр һууринда январиин 24-дэ сэрэгшэ-интернационалист, Улаан Одоной орденой кавалер Василий Никола­евич Ивановой афган дайнда унаһаар 30 жэлдэ зорюулагдаһан гашуудалай хэмжээ ябуулга үнгэргэгдэбэ. Хариин дайдада энэ халуун дайнай хатууе амин бэеэрээ үзэһэн ветеранууд Улаан-Үдэһөө зорюута Хара-Шэбэр гараба. Афган дайнай ветерануудай Россиин эблэлэй Буряад Уластахи таһагай хүтэлбэрилэгшэд - Булат Нимаев, орлогшонь Александр Хунтеев гэгшэд дурасхаалай уул­залгада хабаадаба. Василий Ивановой эжы, абань, дүтын түрэлхид, нютагаархид, хүршэ хүбөөнэр, танил таланууд, суг һураһан нүхэдынь энэ үдэр хүдөө гаража, хүүр дээрэнь мүнөө болотороо дурсажа ябаһанаа мэдүүлэн, гашуудалай үгэнүүдые хэлэбэ.

Аша туһатайл хүбүүн байһан юм даа

Улаан-Үдэһөө буужа ерэһэн афган дайнай сэ­рэгшэдые Хара-Шэбэр нютагта элинсэг хулинсагуу­дайнгаа түхеэрһэн буусада ажаһуудаг аба эжынь аяга халуун сайгаар, шэрэйн на­хиима элбэг эдеэгээр угтан абаба. Таряан ажалда ябадаг байһан аха захатанай энэ гэр бариһанһаань хойшо 124-дэхи жэлынь ябажа байна.

- Энэ дэлхэй дээрэ юун­шье мүнхэ бэшэ ха юм даа. Түмэр жэбэрдэг, модон үмхирдэг. Хэды тиигэбэ­шье, амиды ябаа сагтаа нүхэ һүбыень шэглээд, хана хаяа­ень дулаалаад байхые орол­догшобди, - гэжэ Василий Ивановой эжы Александра Николаевна Иванова хэ­лээ. - Василимнай ямар хүн байгааб гэжэ асууна гүт? Харюусаһуу. Хоёр хүбүүтэй байһан зомди. Үхибүүдээ бүри багаһаань газар дээ­рэ ажабайдалаа зохёоһон зоной үдэр бүхэндэ хэдэг хара ажалда һургаа һэмди. Васимнай ууган хүбүүмнай байгаа. Алексейнай мүнөө эндэ маанадаараа һууна гээшэ ааб даа. Хүбүүдэйм эсэгэ, минии наһанайм хани Николай Михайло­вичтаяа колхозой ажалда унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүй һалирхабди даа. Би һаалишанаар хүдэлхэб, фермын тугалнуудые харууһалхаб. Нүхэрни колхозой машина жолоододог бай­гаа. Энэ наһамнай колхо­зой хүнгэн бэшэ ажал хэжэ үнгэрөө. Ехээр эсэһэндээ һанди-набта һүрэхын наана гэртээ ерэн гэхэдэмнай, хүбүүднай гэр тойронхи ха­маг ажалаа хуу хэжэрхёод, галаа түлёод, уһаа асараад, эдеэгээ шанаад, манаа уг­тажа байдаг юм һэн. Үхэр малаа уһалаад, шабааһыень түүгээд, хорёо хотыень арил­гаад, үбһэ хулһыень сагтань үгөөд, гахай нохойгоо, тахяагаа хүүгэднай өөһэдөөл тэ­жээдэг бэлэй.

Ажалша бүхэриг үхибүүдыемнай колхозой хүдэлмэришэд тэрэ дороо обёороо ааб даа. Тиин Ва­симнай табадахи ангида һурахаһаа эхилжэ, колхозой үбһэ тармадаг болоо һэн. Энэ ажалые зарим ехэшүүлшье хүшхэрдэггүй һэн гээд һануулая. Бага-сага бордой­ходоо, Алексей дүүтэеэ хам­та хони хайшалжа захалаа. Ехэл омог дорюунаар үетэн нүхэдтэеэ нооһоной ажал­да ябадаг һэн даа. Эрхимээр ажаллаһанайнгаа түлөө урмашуулагдадагшье һэн.

Эрдэм номдоошье хүбүүмни хурса байгаа. Түүхын, газар зүйн (географи) хэшээлнүүдтэ илангаяа ду­ратай һэн. Сүлөөтэйл бай­хадаа, газар дэлхэйн зураг шэнжэлжэ һуудаг һэн. Газа­рай дүрсэлһэн зураг абажа ерэһэн бэеэрээ, хаана ямар гүрэн, ямар нютаг байдаг бэ гэжэ сээжээр бэшэхыень харахадаа, хүбүүмни географи­ин гү, али түүхын багша бо­лохо гээбы гэжэ барагладаг байгааб. Үгы даа. Тэрэмнай сэрэгшэн болохо үйлэтэй хүн юм хадаа гэжэ би хожом хойно ойлгооб.

Василий спортдошье ду­ратай һэн. Агуу абарга болоогүйшье һаа, санаар сохом һолжордог, хүл бүмбэгэ наа­дадаг лэ байгаа. Һургуулида ханын сониной гарахада, багшань Васиие ото хабаадуулдаг һэн. Суг һурадаг нүхэдыньшье Васидаа мээхэй ябаа. Манай хүбүүн дүрбэн тэгшэ хүн байгаал даа гэжэ би, мүнөө болоходо, һанагшаб.

Амгалан байдалда хүбүүниинь гэртэхинээ хүдөөлдэг, дайнай үедэ гэртэхиниинь - хүбүүгээ

Афган дайн арбан шахуу жэлэй туршада үргэлжэлөө. Сагай энэ хугасаада хэдэн зуугаад залуу сэрэгшэд баатарай үхэлөөр унаа. Буря­ад Уласай хорин зургаан хүбүүд гэртээ бусаха заяагүй байшоо. Тэрэ тоодо Василий Ивановшье оролсоно. Тэрэ ами наһантаяа хорин зургаатайхан наһандаа ха­хасаба. Гэр бүлэшье зохёожо, хүбүүтэйшье боложо үрдеэгүй.

- Яахабши даа теэд? – гэжэ ерээд, Александра Ми­хайловна хүндөөр һанаагаа алдана. - Хүбүүн үри түрөө һэн хойноо Эсэгэ ороноо хамгаалха уялгатай байба ха юм даа. Сэрэгшэдэй маниие аршалхагүй болбол, бэшэ хэн аршалхаб? Афганистанһаа Росси руу шэлжэн орохо аюулһаа тэдэ маанадые аршалаа. Иигэжэ хэлээд, хүлгэһэн сэдьхэлээ номгоруулагшаб. Улаан зүрхэмни ехэ хүбүүгээ үгылһэн хэбээ­рээ. Задалжа хараа һаатнай, досоогоо харлашоо ёһотой даа.

Һургуулияа дүүргэхэ тээшээ сэрэгшэ болохоб гэжэ хүбүүмнай хүсэд шиидээ. Тиимэһээ сэрэгэй албан­да тон дуратайгаар мордоо һэн. Эхэ ороншо сэдьхэлтэй хүбүүмнай: «Би Афгани­станда хоёр жэлэй турша­да сэрэгэй алба хааха тухай рапорт бэшээб», - гэжэ гэр­тээ ерэхэ зуураа маанад­таа хэлээ бэлэй. Тиихэдэнь боли гэжэ хорёошьегүй һэмди. Тэндэһээ эльгээһэн бэшэгүүдынь мүнөөшье бай­даг. «…Мүнөөдэр бороо шэ­дэрээд, бага-сага һэбшээлээд абаба. Энэнь һайн. Юуб гэхэ­дэ, эндэмнай хододоо шата­ма халуун наран байдаг тула һүүдэртэшье бүгшэм байна. 45 градуста хүрэнэ». Харин боложо байһан дайн тухайнь хахадшье үгэ энэ бэшэгүүд соонь үгы.

Тиимэһээ бидэ эхин дээрээ аажам ажаһуудаг һэмди. Нэгэтэ зурагтаар Афганистанда болоһон буудалдаа харуулаа. Тэрэ до­роо сэдьхэлнай хүлгэжэ, хүбүүнэйнгээ түлөө айдаһамнай хүрэжэ эхилээ. Бур­хандаа мүргэхэдөө, тэрэ хоёр жэлынь түргэн үнгэрһэй даа гэжэ зальбарагша бэлэйб. Тиигэһэншье мүртэмни 1987 ондо афган дайнда гэшхэһэн хүбүүмни 1988 ондо баатарай үхэлөөр унаа.

Сэрэгшынгээ уялга хүсөөгөө

Василий Иванов сэрэгэй албанда 1980 ондо мордоо. Сэрэгшын һуралсал Тамбов хотодо гараа. Алас-Дурна зүгтэ оршодог Уссурийск хо­тодо албаяа үргэлжэлүүлээ. Жэл болоод, хэлхеэ холбоо хангадаг инженер сэрэгүүдэй Донецкын дээдэ сэрэгэй-по­литическэ училищида орохо тухайгаа мэдүүлгэ бэшээ. Онсо һайн һуража дүүргэһэнэйнгээ удаа Василий Иванов Литва ССР-эй Каунаста сэрэгшын алба хэжэ ябаа. 1987 ондо за­луу лейтенант Афганистан ошохые хүсөө. 103-дахи гвар­дейскэ агаарай десантын ди­визиин алдар солото 1388- дахи амяараа батальондо тудаха заяатай байшоо. Энэ батальон Афганистан руу зүблэлтэ гүрэнэй орохо­той адли ороһон юм, Василий Иванов суг алба хаадаг нүхэдтэеэ совет сэрэгшэдые эдеэ хоолоор, буу зэбсэгээр хангадаг һэн.

1988 оной январиин 24-дэ Василида автоколоннодо ябалсаашьегүй һаань, боло­хо байгаа. Юуб гэхэдэ, эгээл энэ үдэр комсомолшуудай суглаан түсэблэгдөөтэй һэн. Комсорг хүн хадаа тэрээндээ дашуураад, үлэхөөшье яаһан юм даа гэжэ хара буумаар лэ байна.

- Василий ондоо шиид­хэбэри абахагүйшье байгаа, - гэнэ Александр Хунтеев. - Залуу сэрэгшэдэй ноён бай­гаад, өөрынгөө хара амин ту­хай түбхын түрүүндэ бодохо гээшэ гажа буруу юумэн. Ком­сорг гээшэмнай хооһон абяан бэшэ, харин асари ехэ харюу­салгатай хүдэлмэри юм.

Василий Ивановой алба хаадаг байһан сэрэгэй частиин командир В. Захарен­ков гэртэхиндэнь иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Василий Николаевич Иванов 1987 оной декабрьһаа 1988 оной январь болотор амин шуха­ла ашаануудые зөөхэ хэрэгтэ нэгэнтэ бэшэ хабаадаа. Шэн зоригтой, зүрхэтэй сэрэг­шэ байгаа. Ажалша бүхэриг, хүнүүдтэ ото һанаагаа зо­божо ябадаг һэн тула сэрэг­шэдэйнгээ дунда хүндэтэй ябаһандань бидэ омогорхо­нобди».

...Совет автоколоннын ябадаг зам дээрэ душманууд дарайжа байба. Василий Ивановой һуугаад ябаһан УАЗ руу ехэ буугай тэһэрдэг һомон тудажа, ма­шинань уулын хабшал руу унаба. Дайшалхы нүхэдынь тэрэнээ орхёогүй. Василий амияа алдабашье, автомадаа бариһан зандаа хэбтээ ха юм.

- Энэ ушарые Василитай суг ябаһан сэрэгшэд хөөрэжэ үгөө, - гэжэ Хара-Шэбэрэй дун­да һургуулиин түүхын багша Анна Ахмадуллина тайлбарил­ба. - Сэрэг суурта суг ябаһан нүхэрөө һүүлшын замдань үдэшэхэеэ тэдэ тоонто нютаг­тань зорижо ерээ һэн.

Афганистанда баатарай үхэлөөр унаһан гвардиин ахалагша лейтенант Васи­лий Ивановто Улаан Одоной орден, «Сэрэгшын шэн зо­риг» гэжэ ВЛКСМ-эй ЦК-гай тэмдэг олгогдоо һэн.

Василий Иванов мартагдаагүй

Мухар-Шэбэр аймагай Хара-Шэбэртэ ажаһуудаг хүн бүхэн Василий Иванов тухай мэдэжэ, дурсажа яба­даг. Мүнөө гэртэхинэйнь ажаһуудаг буусын оршодог гудамжада нэрэнь олгог­донхой. Гэр дээрэнь дурас­хаалай самбар хадаатай. Василий Ивановой дурас­хаалда зорюулагдаһан бага футболоор мүрысөөн гу­шаад жэлэй туршада түрэл һургуулидань эмхидхэгдэнэ. Хара-Шэбэрэй соёлой бай­шанда Эхэ орондоо үнэн сэхэ байлгын дуунай аймагай мүрысөөн болодог юм, - гэжэ Анна Ахмадуллина Хара-Шэ­бэрэй һомоной дарга Тахир Закиров хоёр ээлжэлэн бай­жа хөөрэбэ.

Дурасхаалай иимэ хэмжээ ябуулгануудта Улаан-Үдэ хо­тын, Мухар-Шэбэр аймагай афган дайнай ветеранууд заабол хабаададаг. Хара-Шэ­бэрэй һургуулида «Бамбар» («Факел») гэжэ клуб хүдэлнэ. Тэрэниие Борис Викторо­вич Лебедев олон жэлэй туршада хүтэлбэрилдэг байһан. Һургуулиин му­зейдэ Василий Ивановто зорюулагдаһан булан бии. Сэрэгшын үмдэжэ ябаһан хубсаһан, гэртэхинэйнь му­зейдэ дамжуулһан бэшэгүүд тэндэ наринаар хадагалагда­на.

- Тоонто нютагаа суурхуулһан нютагаархидаа бидэ хэтын хэтэдэшье мартахагүйбди, - гээд, Анна Ахма­дуллина найдуулна.

Афганистанда болоһон дайнай ветерануудай Россиин эблэлэй Буряад Уласта­хи таһаг мүн лэ хубитаяа энэ хэрэгтэнь оруулна. Һүүлшын хоёр жэлэй туршада Афгани­станда унаһан баатар сэрэг­шэдэй дурасхаал мүнхэлһэн удха түгэлдэр хүдэлмэри эр­шэдээд байна.

- Василий Ивановто зорюулагдаһан дурасхаалай самбар түрэл һургуулидань энэ жэлдэ заабол тодхог­дохо, - гэжэ Булат Нимаев нютагаархидайнь урманда үгэеэ үгэбэ.

Хара-Шэбэрэй захиргаан хүгшэрхын далайда хүрэһэн гэртэхинииень харааһаа алданагүй. Тэдэниие Улаан-Үдэ хотодо гү, али Мухар-Шэбэр һууринда болбосон түхэлтэй байраар хангаха хэрэгтэй гэжэ Тахир Закиров бодом­жолно.

- Һанаһандаа хүрэхын тула бидэ бэшэг бэшээ һэмди, - гэжэ Тахир Рашидо­вич хэлээ. – Ородой Холбоото Уласай Федеральна Суглаанай гэшүүн Александр Варфоломеев нютагаймнай хүн юм. Тэрэ дэмжэхэ гээбы.

- Ургажа ябаа улаан бургааһадаа хүмүүжүүлхэдээ, бидэ Василий Ивановой нэрэ дурдадагбди, - гэжэ Мухар-Шэбэр айма­гай сэрэгэй комиссар Батор Лхасаранов хөөрэнэ. – Иимэ жэшээ дээрэ өөдөө болоһон хүбүүднай Эсэгэ оронойнгоо ямаршье газарта алба хааха­даа, бэеэ һайнаар харуулна. Командалагшадынь имагтал баярай бэшэгүүдые маанад­та эльгээжэ байгша. Иимэ һайн нүлөө Василий Ива­нов мүнөө сагай сэрэгшэдтэ үзүүлнэ ха юм.

Баяр ЖИГМИТОВ